Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
151 
erkən yaş dövründə daha fəal olurlar? Bir qədər inandırıcı olmasa da elmi araş-
dırmalar  göstərir  ki,  insan  bütün  ömrü  boyu  qazandığı  məlumatın  təxminən 
70%-ni  6  yaşa  qədər  əldə  edir.  Onu  əhatə  edən  dünyanı  müstəqil  dərk  edərək 
uşaq öz maraqlarına görə fəaliyyət göstərir. Uşağın fəallaşması üçün ilk növbə-
də, onun bir şəxsiyyət kimi təlim prosesinin mərkəzi obyekti kimi çıxış etməsi 
vacibdir. Məsələn, Bu məqsədlə uşaqları təbii şəraitdə heyvanların həyatı ilə ta-
nış etməkdən istifadə edildi. Gəzinti və ekskursiyalar zamanı uşaqlar suda-quru-
da yaşayanlar sinfinin nümayəndəsi qurbağaları müşahidə etdilər. Onlar öyrən-
dilər  ki,  qurbağalar  təbiət  üçün  faydalı  heyvanlardır,  onlar  zərərverici  həşərat-
larla qidalanırlar, onları uzun müddət terrariumda saxlamaq məsləhət görülmür. 
Uşaqlar ot, su və quru qurbağaları ilə tanış oldular, qurbağaların xarici görünüş-
lərində,  hərəkətlərində  və  rənglərində  olan  fərqləri,  bədən  quruluşlarında  olan 
oxşar cəhətləri sərbəst olaraq müəyyənləşdirdilər. Qurbağanın hoppanaraq hərə-
kət etməsinin səbəbini (arxa ətraflar ön ətraflardan uzun olduğu üçün) tərbiyəçi-
nin köməyi ilə aydınlaşdırdılar. 
Bu yaşda uşaqların bütün suallarına cavab tapılması yaşlılar tərəfindən düz-
gün təşkil olunmalıdır. Bu sualların cavabı uşaqlara hazır şəkildə deyil, onların 
yaxından iştirakı ilə, onlarda olan bilik və bacarıqların fəallaşdırılması ilə onla-
rın özləri tərəfindən tapılmalıdır. Bunun üçün yaşlılar əlverişli şərait yaratmalı, 
ənənəvi əyanilik metodu ilə yanaşı müasir təlim metodlarından da istifadə etmə-
lidirlər. Məsələn, əgər heyvanların müşahidə  edilməsi üçün bağçada lazımı şə-
rait yoxdursa, yəni bağçanın canlı guşəsində müşahidə və qulluq ediləcək hey-
vanlar yerləşdirilməyibsə, texniki vasitələrdən – fotoaparat, vidioaparatından is-
tifadə edərək çəkilişlər etmək, fotoşəkillər, djital lentlər, disklər hazırlamaq, on-
ları uşaqlara nümayiş etdirmək olar. Heyvan və bitkilərlə tanışlıq, onlara qulluq 
əməyi zamanı bu vasitələrin nümayişindən istifadə etməklə əmək bacarıqlarını, 
qulluq  qaydalarını  nümayiş  etdirmək  olar.  Bu  tərbiyəçinin  qabiliyyətindən,  öz 
sənətinə sevgi və marağından çox asılıdər. Eksperiment qruplarında bu prinsip-
ləri həyata keçirmək üçün fəal (interaktiv) metodlardan istifadə edildi və lazımı 
nəticələr alındı. 
Məktəbəqədər təhsilin  yeniləşdirilməsi proqramı bu günkü tərbiyəçilər qar-
şısında yeni tələblər qoyur. Hazırkı dövrdə məktəbəqədər müəssisələrdə işləyən 
tərbiyəçi  həm  tədqiqatçı,  həm  psixoloq, həm  də yenilikləri tətbiq etməyi  baca-
ran pedaqoq-texnoloq olmalıdır. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində məşğələ-
lərdə  fəal  təlim  metodlarından istifadə  məşğələləri  maraqlı, nəticəsini səmərəli 
edir.  Uşaq  bağçalarında  fəal  təlim  metodlarının  aşağıdakı  növlərindən:  rollu 
oyunlar, söz assosiasiyası, əqli hücum, işgüzar səs-küy, klaster (şaxələndirmə), 
problemli  situasiya,  tap-tapmaca,  müzakirə  və  s.  istifadə  edilir.  Araşdırmalar 
göstərir  ki,  məktəbəqədər  təhsil  müəssisələrində  istifadə  edilən  fəal  təlim  me-
todlarının aşağıdakı əhəmiyyəti vardır: 
•
 
Tərbiyəçi-uşaq münasibətlərinə yeni məzmun gətirir; 
•
 
Uşaq dinləyici olmaqdan xilas olub fəal icraçıya çevrilir; 
•
 
Biliyi sərbəst olaraq şüurlu qəbul edir, bilik uşağa zorla verilmir; 
•
 
Problemin həlli prosesində uşaqlar fəal tədqiqatçı olurlar. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
152 
Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi proqra-
mının  vəzifələrindən  biri  məktəbəqədər  təhsil  müəssisələrində  təlim  prosesinə 
tətbiq edilən texnologiyaların yeniləşdirilməsidir. 
Təhsilin informasiyalaşdırılması – pedaqoqlar və təlim alan insanların  mə-
dəniyyət, təhsil və elm sahəsindəki informasiyaları müstəqil əldə etmələri üçün 
əlverişli şəraitin yaradılmasıdır. 
Müasir şəraitdə hər bir uşaq yeni intellektual vasitələrdən istifadə etməyi ba-
carmalıdır.  Məktəbəqədər  təhsil  müəssisələrindəki  iş  təcrübəsi  informasiya-
kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin genişləndirilməsinin vacibliyini 
göstərir. 
İnteraktiv  (fəal)  təlim  həmçinin  informasiya-kommunikasiya  texnologiya-
larının  (İKT) istifadəsini də nəzərdə tutur. İKT dedikdə kompyuter, İnternet, te-
levizor,  video,  DVD,  CD,  multimediya,  audiovizual  avadanlıqlar,  başqa  sözlə 
desək,  geniş  kommunukasiya  əlaqələri  yaratmaq  imkanı  verən  bütün  vasitələr 
başa düşülür.  
Multimediya dedikdə isə, animasiyalaşdırılmış kompyuter qrafikası, danişıq 
və yüksək keyfiyyətli səslə, hərəkətsiz təsvirlər və hərəkətli videolarla işi təmin 
edən kompyuterlərin inteqrativ inteqral (birləşmiş) sistemləri başa düşülür.  
İKT-nin inkişafının əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: 
1. Kompyuterdən uşaqların ünsiyyəti məqsədilə müxtəlif oyun texnologiya-
ları  ilə  həyata  keçirilən,  müasir  texniki  vasitələrlə  informasiyaların  ötürülməsi 
və saxlanmasında istifadə. Pedaqoq məktəbəqədər yaşlı uşaqlarla iş zamanı əsa-
sən inkişafetdirici, az hallarda  isə təlimləndirici və diaqnostik oyunlardan isti-
fadə edir. İnkişafetdirici oyunlar arasında aşağıdakı oyunları göstərmək olar: 
—  riyazi  təsəvvürlərin  inkişafı  üçün:  ―Hesab  adası‖,  ―Luntik.  Balacalar 
üçün hesab‖;           
— fonematik eşitmənin və ―Əlifba‖ oxumağı öyrənməyin inkişafı üçün;     
— musiqi qabiliyyətinin inkişafı üçün, məsələn, ―Şelkunçik. Çaykovskinin 
müsiqisi altında rəqs edirik‖ 
Növbəti qrup oyunlar əsasən psixoloji proseslərin inkişafına istiqamətləndi-
rilmişdir: ―Heyvanlar aləmi‖, ―Qar kraliça‖, ―Su pəriciyi‖, ―Planeti zibildən xi-
las edək‖, ―Balaca iddiaçı‖,  ―Planetlərdən kometlərə qədər‖ 
Üçüncü qrup – bu uşaqların bədii-yaradıcılıqlarının inkişafı məqsədilə yara-
dılmış tətbiqi vasitələrdir: ―Heyvanların karnavalı. Kamil Sen-Sans‖ 
Təlimedici  oyun kimi  ―Forma‖,  ―Balaca rəssamlar üçün boyakarlığın  sirlə-
ri‖, ―İnformatika aləmi‖ oyunlarını misal göstərmək olar. 
Hal-hazırda məktəbəqədər  yaşlı uşaqlar üçün kompyuter oyun proqram va-
sitələrinin çeşidləri kifayət qədər genişdir. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu oyun-
ların  çoxunda  proqram  məsələlərinin  həyata  keçirilməsi  nəzərə  alınmamışdır. 
Ona görə də onlardan qismən, əsasən psixoloji proseslərin: diqqət, yaddaş, dü-
şüncənin inkişafı  məqsədi ilə istifadə oluna bilər.  
Valideynlərin  anketləşdirilməsi  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  ailələrdən 
70%-ə qədərinin evində kompyuter vardır, ancaq ən yaxşı halda ondan oyun və 
cizgi filmlərinə baxmaq üçün istifadə edilir. Uşaq dünyagörüşünün ilk sxematik 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
153 
konturları,  təbiət  və  cəmiyyət  hadisələrinin,  canlı  və  cansız  təbiətin,  həmçinin 
bitki və heyvanat aləminin diferensiasiyası əsasında tədricən əmələ gəlir. Müa-
sir psixoloji və pedaqoji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, məktəbəqədər yaşlı 
uşaqların əqli inkişaf imkanları, adətən hesab etdiyimizdən əhəmiyyətli dərəcə-
də  daha  genişdir.  Məhz elə  məktəbəqədər  uşaqlıq  dövründə  uşaqlarda  ümumi-
ləşdirmə, nəticə çıxarma, mücərrədləşdirmə kimi qabiliyyətlərin ilkin  formaları 
yaranmağa başlayır. Ən sadə tədris tapşırığını həll etmək iqtidarında olmayanlar 
belə,  tapşırıq  praktik  və  ya  oyun  müstəvisinə    keçirilərkən  onu  qısa  müddətdə 
yerinə yetirə bilirlər. 
Bizə görə, uşağın intellektual  passivliyini, onun araşdırmaq və yeni biliklər 
əldə  etmək  istəməməsini  aradan  qaldırmaq  işinə,  informasiya-kommunikasiya 
texnologiyalarından (İKT) istifadə, həmçinin uşağın qavrama potensialı, təsəv-
vür və emosiyasının artırılması hesabına kömək etmək olar.  
Təlimin kompyuter texnologiyaları dedikdə, informasiyanin hazırlanması və 
təlim olunana ötürülməsinin kompyuter vasitəsilə həyata keçirilməsi prosesi ba-
şa düşülür. 
Fərdi  kompyuterlərdən  istifadə.  Uşağın  gözünün  akkomodasiya  (məsafəyə 
uyğunlaşdırma) sisteminin çox yüklənməyə hazır olmasına baxmayaraq, görmə 
aktivliyinin  birdən-birə  artması  təhlükəlidir:  həddən  çox  yüklənmə  görmə  or-
qanlarının  parçalanmasına  gətirib  çıxara  bilər  Görmə  yorğunluğundan  əlavə, 
kompyuterlə məşğələlərin düzgün təşkil olunmaması əqli və statistik yorğunlu-
ğa gətirib çıxara bilər. 5-6 yaşlı uşaqlarla kopyuterdən istifadə etməklə keçirilən 
məşğələlərin sayı həftədə iki dəfədən və kompyuterlə fasiləsiz iş müddəti isə 10 
dəqiqədən  çox  olmamalıdır.  Kompyuter  məşğələlərinin  təsiri  ilə  yorğunluğun 
azaldılması üçün kompyuter arxasındaki iş  yerinin gigiyenik cəhərdən rasional 
təşkili: mebelin uşağın boyuna uyğunluğu, optimal işıqlandırma, elektromaqnit 
təhlükəsizliyinə əməl olunması son dərəcə vacibdir. 
Uşaqları fərdi kompyuter arxasında fərdi iş və ya kiçik qruplarla iş zamanı 
oturtmaq  olar.  Bir  qayda  olaraq  məşğələlərin  keçirilməsi  üçün  hazır  tətbiqi 
proqram  vasitələrindən  (TPV)  və  ya  pedaqoqun  şəxsi  işləmələrindən  istifadə 
edilir. 
Multimediya proyektoru və proyeksiya ekranından istifadə. Bu növ avadan-
lıqlardan istifadə edilməsi uşaqlarla qrup şəklində iş zamanı nəzərdə tutulur və 
müxtəlif növ yorğunluqların meydana gəlmə riskini əhəmiyyətli dərəcədə azal-
dır. Fərdi kompyuterlərlə işlə müqayisədə məşğələ müddəti 2-3 dəfə artırıla bi-
lər. 
İnteraktiv lövhədən istifadə. ―İnteraktivlik‖ termini ―qarşılıqlı təsir‖ mənası-
nı verən ingilis sözü ―interaction‖dan götürülmüşdür. İnteraktivlik – informati-
ka  və  kommunikasiya  sahəsində  istifadə  edilən  anlayışdır  və  obyektlər  arasın-
dakı  qarşılıqlı  təsirin  xarakterini  təsvir  edir.  Tədris  materialları  ilə  interaktiv 
rejimdə  işləmək  üçün  aşağıdakı  avadanlıqların:  kompyuter,  proyektor  və  inte-
raktiv  lövhənin  olması  vacibdir.  Tədris  materialı  kimi  prezentasiyalardan,  vi-
deofilmlərdən, fileş-animasiyadan, tətbiqi  proqram  vasitələrindən (TPV) istifa-
də  etmək  olar.  İnteraktiv  lövhə  ilə  işin  təşkili  zamanı  mütləq  diqqət  etmək  la-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
154 
zımdır ki, proyektorun şüası uşaqların gözlərinə düşməsin: bu göz torcuğunun 
yanmasına səbəb ola bilər. Proyektorun tavanda yerləşdirilməsi məsləhət görü-
lür.  Lövhə  elə  yerləşdirilməlidir  ki,  uşaqların  əlləri  onun  yuxarısına  asanlıqla 
çatsın. 
İnteraktiv  avadanlıqlardan  tətbiqi  proqram  vasitələri  ilə  birlikdə  istifadə 
olunması.  Lövhənin  imkanlarından  daha  effektli  istifadə  etmək  üçün,  hər  şey-
dən yaxşı tətbiqi proqram vasitələrindən (TPV) istifadə və idarə olunmanın in-
teraktiv elementlərlə təchiz edilməsi uyğundur. Belə tətbiqi proqram vasitələri-
nə (TPV) nümunələrdən biri ―Balaca rəssamlar üçün boyakarlığın sirləri‖ seri-
yasından olan ―Faktura‖ diskidir. TPV yüksək keyfiyyətli illüstrasiyalardan, nə-
zəri material və videofraqmentlərdən ibarətdir. Müəllim tətbiqi proqram vasitə-
ləri materiallarından istifadə etməklə, öz şəxsi işləmələrini hazırlaya bilər. İnte-
raktiv  lövhənin  ―ekranı  zəbt  etmək‖  funksiyasının  köməyi  ilə  elektron  dərsin 
diskdə təqdim olunan istənilən fraqmentinin surəti çıxarıla və interaktiv avadan-
lığın  tətbiqi  proqramında  yerinə  yetirilmiş  prezentasiya  slaydında  yerləşdirilə 
bilər. Surəti çıxarılmış fraqment çap olunaraq setlə ötürülə və ya şablonlara yer-
ləşdirilə bilər. 
İnformasiya texnologiyalarını təhsil prosesinə tətbiq etməyi planlaşdırarkən 
mütləq başa düşmək lazımdır ki, istənilən informasiya vasitəsindən istifadənin 
effektivliyi onun təminatının qarşılıqlı əlaqədə olan üç: texniki, metodiki və təş-
kilatı aspekti ilə müəyyənləşdirilir. Başa düşmək lazımdır ki, əgər İT-dən meto-
diki cəhətdən savadsız istifadə olunarsa, hətta ən müasir avadanlıqlar belə lazı-
mı effekti təmin edə bilməz. 
Məqalənin aktuallığı.  Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin 
yeniləşdirilməsi proqramının vəzifələrindən biri məktəbəqədər təhsil müəssisə-
lərində  təlim  prosesinə  tətbiq  edilən  texnologiyaların  yeniləşdirilməsi  olduğu 
ücün mövzu aktualdır. 
Məqalənin  elmi  yeniliyi.  Məktəbə  hazırlıq  qrupunda  əmək  bacarıqlarının 
formalağdırılması  işinin  sisteminin  yaradılması  zamanı  İKT-dən  istifadə  edil-
məsidir. 
 Məqalənin  praktik    əhəmiyyəti  və  tətbiqi. Bizə  görə, uşağın intellektual  
passivliyini, onun araşdırmaq və  yeni  biliklər əldə etmək istəməməsini aradan 
qaldırmaq işinə, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından (İKT) istifa-
də,  həmçinin  uşağın  qavrama  potensialı,  təsəvvür  və  emosiyasının  artırılması 
hesabına kömək etmək olar. 
                                           
Ədəbiyyat 
 
1. Ə.X.Paşayev, F.A.Rüstəmov. Pedaqogika. Bakı: Elm və təhsil, 2010. 
2. A. M. Həsənov, Məktəbəqədər pedaqogika. Bakı: Nərgiz, 2000. 
3.  Z.  A.  Veysova,  Fəal  /interaktiv/  təlim:  müəllimlər  üçün  vəsait.  Bakı, 
Azərbaycan Təhsil Nazirliyi, UNİSEF, 2007. 
4. 
Azərbaycan 
Respublikasinda 
məktəbəqədər 
təhsilin 
proqramı 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
155 
(kurikulumu)  (3-6yaş).  Bakı-2013 
http://kurikulum.az/images/telim_proqram-
/MKTBQDR%20KURKULUM%2026%20Mart%20-SON.pdf
 
5. Модернизация систем  дошкольного образования, Ставрополь, 2012 
г. http:// Projectrs.staviro.ru/attachments/article138/ 
6.  Малышкина  А.  Н.  Роль  информационных  технологий  в  работе  с 
дошкольниками, ttp://ito.edu.ru/2009/Tomsk/II/II-0-51.html. 
 
Дж. Оруджева 
 
Сущность и особенности применения информационно-
коммуникационной технологий в дошкольном образовании  
 
Резюме  
  
В статъе делается ударение на преимушества использования компюте-
ров  как  технические  средства  обучения,  а  также  привлекается  внимание 
на то, что компютер и другие средства ИКТ могут играть роль незамени-
мого  помошника  при  обшефизической  развитии  и  воспитании  детей  до-
школьного  возраста.  Отмечается,  что  в  настоящее  время  слишком  мало 
людей  пользуються  компютерным  потенциалом  при  обучении,  воспита-
нии и умственном развитии детей дошкольного возраста. 
 
J. Orujova 
      
Tщу ъонтент Анд ъщараътеристиъс оф апллиъатион оф информатион 
анд ъоммуниъатион теъщнолоэиес ин пресъщоол едуъатион  
 
Sуммарй  
 
This paper discusses advantages of using computers as a technical teaching 
tool  and  how  computers  can  play  an  irreplaceable  role  in  psychical 
development and upbringing of children of preschool age. It is noted  that very 
small part of our society use the potential of computers for teaching, upbringing 
and intellectual development of children.  
 
Редаксийайа дахил олуб: 09.06.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
156 
Современные подходы к периодизации развития 
школьного естественнонаучного образования в России  
(конец ХVЫЫЫ – начало ХХ века) 
 
Ангелина Анатольевна Коробченко, 
кандидат педагогических наук,  
доцент кафедры педагогики и педагогического мастерства 
Мелитопольского государственного 
педагогического университета 
имени Богдана Хмельницкого 
 
 Рецензенты: д.ф.н., проф. Н.Т. Мамедов 
                         д.ф.н., проф. Ч.М. Карашарлы 
 
Aчar sюzlяr: dюvrlяшmя, dяqиq elmlяr, mяktяb dяqиq elmlяr tяhsиlи, tяhsиl 
sиstemи, mяktяb. 
Ключевые слова: периодизация, естествознание, школьное естествен-
нонаучное образование, система образования, школа. 
Key words:  beиng dиvиded иnto perиods, exact scиences, school system of 
educatиon of exact scиences, educatиon, school 
 
В  контексте  изучения  школьного  естественнонаучного  образования 
конца  ХVЫЫЫ  –  начала  ХХ  в.  особенно  важным  является  вопрос  о  перио-
дизации процессов становления и развития его системы.  
Анализ  историко-педагогической  литературы  позволил  констатиро-
вать, что важный вклад в исследование проблемы сделали научные рабо-
ты Н. Баранского, В. Борисенко, Н. Васильевой, Л.  Гуцал, А. Мартин, Б. 
Райкова,  Т.  Собченко,  Н.  Сосницкой,  И.  Турышева,  В.  Федоровой,  И. 
Шульги и других. Сегодня история развития школьного естественнонауч-
ного образования вызывает все больший интерес у исследователей.  
В связи с этим более глубокого анализа и обобщения требует проблема 
периодизации  развития  школьного  естественнонаучного  образования  в 
исследуемый период.  
Исследуя  феномен  естественноисторического  образования  Н.  Василь-
ева  отметила,  что  развитие  естественнонаучного  образования,  представ-
ляет  собой  сложный,  противоречивый,  длительный  и  неравномерный  по 
динамике  протекания  процесс,  обусловлено  особенностями  социально-
экономического и политико-идеологического развития страны; потребнос-
тями  образовательной  практики  в  качестве  подготовки  квалифицирован-
ных  специалистов  в  различных  отраслях  промышленности,  торговли; 
актуальным состоянием педагогической науки [1]. 
Обратим внимание на то, что автор исследования дала очень удачное, 
на наш взгляд, определение самому понятию «естественнонаучное образо-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
157 
вание». Согласно этому  определению под естественнонаучным образова-
нием имеется ввиду «целенаправленный процесс и результат формирова-
ния  у  человека  системы  естественнонаучных  знаний,  умений,  навыков, 
опыта познавательной и практической деятельности, ценностных ориента-
ций и отношений» [1, с. 20].   
В процессе изучения истории развития естественнонаучного образова-
ния в России до реформ 1861 г. ею были выделены три крупных этапа. 
Первый  этап:  зарождение  естественнонаучного  образования  подрас-
тающего поколения в России в  XVЫЫЫ  вв. (до Устава 1786 г.) Цели естес-
твеннонаучного образования: выработка умений и навыков хозяйственно-
трудовой  деятельности,  формирование  представлений  о  сути  происходя-
щих в окружающем мире процессов и явлений. 
Второй  этап:  развитие  естественнонаучного  образования  в  1786-1828 
гг. Цели естественнонаучного образования: формирование знаний, умений 
и  навыков  хозяйственно-трудовой  деятельности,  умственное,  духовно-
нравственное и физическое развитие учащегося. 
Третий этап: формирование отечественного естественнонаучного обра-
зования  (1828-1861  гг.).  Цели  естественнонаучного  образования:  есте-
ственнонаучное образование способствует не только умственному, духов-
но-нравственному  и  физическому  развитию  учащегося,  но  содержит  по-
тенциал для формирования целостной картины окружающего мира. 
Автор приходит к выводу, что период с XVЫЫЫ - первой половины XЫX 
вв. представляет собой уникальную эпоху в судьбе отечественного естес-
твеннонаучного образования. Это время поисков новых векторов в соци-
ально-экономическом развитии страны. В этот  период был заложен фун-
дамент  отечественного  естественнонаучного  образования,  на  котором 
построено здание современного естественнонаучного образования со все-
ми его достоинствами и недостатками [1].  
Л. Гуцал в своем исследовании, посвященном анализу развития школь-
ного естественнонаучного образования во второй половине ХІХ  – начале 
ХХ  века  в  Украине  большое  внимание  уделяет  проблеме  периодизации. 
Исследовательница справедливо  утверждает, что проблема периодизации 
развития школьного естественнонаучного образования является не только 
историко-педагогической, но и методологической. Определение подходов 
к  ее  решению  требует  выявления  ведущих  методологических  принципов 
как соотношения логического и исторического, общего и особенного для 
предмета исследования, т. е. для развития школьного естественнонаучного 
образования [2].  
Автором  четко  обоснованы  критерии,  которым  соответствует  перио-
дизация школьного естественнонаучного образования: 
1. Исторический:  развитие  школьного  естественнонаучного  образова-
ния рассматривается в контексте исторических событий того времени, что 
характеризуют саму методику преподавания (науку и практику) как прог-
рессивную, стабильную или стагнационную; 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
158 
2. Нормативный,  который  определяется  необходимостью  учитывания 
государственно-номенклатурных  документов  относительно  развития 
школьного образования в целом и естественнонаучного в частности;  
3. Дидактический, который характеризуется появлением в общем обра-
зовании естествознания как отрасли и учебной дисциплины, становлением 
естественнонаучного образования, появлением новых методов исследова-
ний и формированием кадров соответствующей квалификации; 
4. Содержательный,  сущность  которого  определяется  изменениями  в 
образовательных,  воспитательных  и  практических  заданиях  в  соответст-
вии  с  изменениями  образования  в  целом,  а  также  трансформациями  в 
содержании и структуре школьного естественнонаучного образования; 
5. Методический,  который  определяется  появлением  методических 
концепций, развитием и усовершенствованием основных принципов обу-
чения, обновлением методов, технологий, средств и форм обучения;  
6. Организационный,  который  характеризуется  появлением  новых 
научных  школ,  организационных  объединений  по  естествознанию,  их 
влиянием на качество учебно-воспитательного процесса школьного естес-
твеннонаучного  образования  и  новым  соотношением  между  составляю-
щими дисциплинами естественнонаучного цикла;  
7. Реформативный, который основывается на учете противоречий меж-
ду  взглядами  ученых,  учителей-новаторов,  их  методикой  и  содержанием 
школьного  естественнонаучного  образования  и  предполагает  кардиналь-
ный пересмотр устаревших взглядов или теорий и создание новых; 
8. Историографический, в контексте которого рассматривается научное 
наследие известных естествоиспытателей и их влияние на теорию и прак-
тику обучения дисциплин естественнонаучного цикла [2]. 
Обоснование  критериев,  использование  методов  историко-педагоги-
ческой  науки  дали  автору  возможность  построить  и  обосновать  такую 
периодизацию  школьного  естественнонаучного  образования  как  научной 
области знаний: 
– 1-й этап – 1852-1861 гг. – восстановление преподавания естествозна-
ния в гимназиях правительством Николая І в связи с необходимостью ре-
шения экономических проблем в промышленности и в сельскохозяйствен-
ном производстве; начало создания программно-методической базы; 
–  2-й  этап  –  1861-1871  гг.  –  развитие  естествознания  как  школьного 
предмета,  создание  и  деятельность  разнообразных  методических  объе-
динений, разработка новых учебников, содержания и методов преподава-
ния; 
– 3-й этап – 1871-1907 гг. – исключение естествознания через ряд царс-
ких  указов,  которые  запрещали  проведение  исследований  и  разработку  
новых методик по естествознанию; 
– 4-й этап – 1907-1917 гг. – поддержка развития естествознания педа-
гогической общественностью, активное создание новых учебников, мето-
дик, реализация идей гуманизации, гуманитаризации и педоцентричности 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014