Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
V. Мещдийева 
 
Nато’с Ъйбер дефенъе полиъй  
 
The  artиcle  dиscusses  the  cyber  defense  иssue  иn  NATO's  agenda,  the 
иncreasиng  attentиon  to  thиs  theme  иn  key  polиtиcal  documents  of  Allиance, 
the  structural  changes  made  wиthиn  NATO  иn  thиs  respect  sиnce  the 
begиnnиng of XXЫ century and the polиtиcal-securиty reasons led to thиs. The 
author  underlиnes  the  иmportance  of  иnternatиonal  and  иnteragency 
cooperatиon  and  touchs  upon  the  perspectиves  of  NATO-Azerbaиjanи 
relatиons иn thиs sphere. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 30.05.2014
    

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
230 
   
МЦЯЛЛИМИН ЮЗЦНЦ ТЯЩСИЛИ ЦЧЦН 
 
Uкрайна щадисяляринин Авропа юлкяляринин газ 
тяминатына тясири вя эяляъяк перспективляр  
                                                           
                                           Sябущи Гасымов, 
фялсяфя доктору программы цзря докторант 
Bakı Dövlət Universitetiı  
e-mail: 
[e-mail]
 
 
Rəyçilər:  t.ü.e.d., prof. A.N.Abbasbəyli, 
                t.ü.e.d., prof. S.Z. Yusifzadə 
 
Açar sözlər: Avropa enerji təhlükəsizliyi, Ukrayna, Krımın birləşdirilməsi, 
Rusiyaya alternativ layihələr, qarşılıqlı asılılıq, enerji mənbələrinin diversifika-
siyası. 
 
Ключевые  слова:  Энергетическая  безопасность  Европы,  Украина, 
Аннексия Крыма, альтернативы Российским проектам, взаимную зависи-
мость, диверсификацию энергетических ресурсов. 
 
Key  words: 
European  energy  security,  Ukraine,  Annexation  of  Crimea, 
alternative  projects  to  Russia,  mutual  dependence,  diversification  of  energy 
resources. 
 
Dünya ölkələri arasında böyüyən iqtisadiyyatlarının tələbatını ödəmək üçün 
karbohidrogen  ehtiyatları  uğrunda  qlobal  mübarizənin  başlanması  günümüzün 
reallıqlarındandır. Belə  ki,  bu məqsədlə  son illər ofşor zonalara böyük  invest-
tisiyalar  qoyulur  və  böyük  sayda  kəşfiyyat  quyuları  qazılmaqdadır.  Bu  sırada, 
Braziliyanın Atlantik okeanı sahillərində, eləcə də Cənubi Çin dənizində aparı-
lan  geniş  kəşfiyyat  işlərini  qeyd  etmək  olar.  Geniş  neft  və  qaz  yataqları  olan 
Xəzər dənizi hövzəsinin bir neçə yüz kilometrliyində yerləşən Qara dənizdə də 
bu cür resursların mövcudluğu bir sıra ekspertlər tərəfindən kifayət qədər müm-
kün hesab edilir.  
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Avropa siyasi kontekstində enerji məsələlə-
rinin siyasi məsələlərə təsiri həddən artıq genişdir. Ukrayna hadisələri isə Avro-
pa  İttifaqı  ölkələrinin  Rusiyaya  münasibətində  müxtəlif  yanaşmaları  daha  da 
müxtəlifləşdirdi (1, s. 4). Sirr deyil ki, bu hadisələr İttifaqın özünün və üzv öl-
kələrin  daxilində  Rusiya  qarşı  yeridilən  siyasətin  daha  da  sərtləşməsinin  tərəf-
darlarının sayını çoxaltmış oldu. Bu kontekstdə, yuxarıda qeyd olunan strategi-
yanın həyata keçirilməsində keçmiş kommunist rejimlərin mövcud olduğu Mər-
kəzi və Şərqi Avropa ölkələri daha aktiv rol oynamağa başladılar.  
Buna  əlavə  olaraq,  Rusiya  Federasiya  Krımın  öz  ərazisinə  birləşdirdikdən 
sonra yalnız Krımın quruda olan torpaqlarını deyil, həm də ondan üç dəfə bö-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
231 
yük olan dəniz sahəsini də Rusiyanın  nəzarəti altına keçirmiş oldu.  Ancaq bir 
məqamı da unutmaq olmaz ki, Ukrayna və Rusiya münasibətləri nə qədər gər-
ginləşsə  də,  Rusiyanın  Avropaya  enerji  ixracının  80%-i  Ukrayna  ərazisindən 
həyata keçirilir (2, s.2). Bəzi ekspertlər hesab edirlər ki, yarımadanın dəniz sa-
həsində milyardlarla dollar dəyəri olan potensial qaz resurslarına malik yataqlar 
ola bilər. Bir tərəfdən də, hesab olunur ki, Rusiya Krımın ehtiyaclarını təmin et-
mək  üçün  hər  il  milyonlarla  pul  xərcləməli  olacaq  və  bu  yataqların  istismarı 
xərclərin böyük qismini maliyyələşdirməyə yardımçı ola bilər (3, s.2).  
Bundan başqa, Ukrayna hadisələr zamanı Rusiya tərəfi Krımın anneksiyası 
zamanı məsələni dünya ictimaiyyətinin diqqətinə Qara dənizdə yeni neft və qaz 
yataqlarının  işlənməsi  imkanlarını  genişləndirmək  istəyindən  daha  çox  bunun 
öz ərazisində hüquqlarının bərpası kimi diqqətə çatdırdı. Lakin bu da həqiqətdir 
ki, Rusiya, beləliklə, öz dəniz sərhədlərini kifayət qədər genişləndirdi və bu da 
öz növbəsində Ukraynanın dəniz sahəsində potensial geniş neft və qaz resursları 
üzərində dominantlığını təmin etmiş oldu. Hadisələrin bununla yekunlaşacağını 
güman etmək olmaz, belə ki,  Rusiyanın Krım və Şərqi Ukrayna məsələlərində 
yürütdüyü siyasətdə nə qədər uzağı gedəcəyi məlum deyildir (4, s.3). Həmçinin, 
Ukraynadakı hadisələr dünya ictimaiyyətinin gündəliyində kifayət qədər önəmli 
yer tutur və hətta Suriyadakı vətəndaş müharibəsi belə bu hadisələrinin dinami-
kasının kölgəsində qalmaqdadır (5, s. 1).  
Ukraynaya Rusiyanın  qaz ixracı  bir qayda olaraq,  ya siyasi  səbəblər  ya da 
ölkənin Qazproma olan borclarını tam ödəməməsi üzündən dayandırılmaqdadır. 
Ukraynada  silahlı  qarşıdurmaların  baş  verməsi,  eləcə  də  hadisələrin  gələcək 
eskalasiyası  ilə  vətəndaş  müharibəsinin  başlaması  ən  arzu  olunmayan  ssenari 
olardı, belə ki, digər fəsadlarla yanaşı bu hadisə həm də enerji infrastrukturunun 
ziyan görməsi və yaxud ümumiyyətlə, Avropaya qaz ixracının dayanmasına və 
qitə ölkələrinin böyük iqtisadiyyatlarının iflic olmasına gətirib çıxara bilər. 
Məsələnin  bir  başqa  tərəfi  də  ondadır  ki,  Krım məsələsinin  beynəlxalq  hü-
quq çərçivəsində  və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən yekdilliklə qəbul edilən 
yekun həllinin mövcud olmaması fonunda, onun dəniz sahəsində istənilən fəa-
liyyət Ukrayna hadisələrinin daha da dərinləşməsi və mürəkkəbləşməsinə  gəti-
rib çıxaracaqdır. Bir sıra mütəxəssislər hətta bu hadisələrin yeni soyuq mühari-
bə  dalğasına  gətirib  çıxaracağını  proqnozlaşdırmaqdadır  (6,  s.1).  Maraqlı  mə-
qamlardan  biri  də  odur  ki,  Rusiya  Avropa  İttifaqına  ilə  nisbətən  sabit  qiymət-
lərlə qaz satsa da, keçən on il ərzində Ukraynaya münasibətlərdə qiymətlər tez-
tez  dəyişir  (7,  s.10).  Əlbəttə,  bu  tendensiya  daha  çox  ölkədə  siyasi  vəziyyətin 
necə dəyişməsinə cavab olaraq, Rusiyanın müvafiq enerji siyasəti həyata keçir-
məsi ilə bağlıdır. Reallıq budur ki, hal-hazırda Ukrayna həmin potensial resurs-
ların işlənilməsində iştirak edə bilmir və bu hal onu Rusiyanın enerji manipul-
yasiyalarından  daha  da  asılı  hala  salır.  Belə  ki,  bu  proseslərin  sonunda  nəticə 
etibarı ilə Ukrayna və Avropa İttifaqı gələcəkdə daha bahalı rus qazı almaq riski 
ilə üzləşə bilər (8, s. 1). 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir 
Putinin mətbuat katibi öz bəyanatında Krımın Rusiya ilə birləşdirilməsi məsələ-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
232 
sinin potensial enerji resursları ilə əlaqəsinin olmadığını bildirmişdir. O, əlavə 
etmişdir ki, Rusiyanın mövcud resurslarının həcmi nəzərə alanda Krımla bağlı 
hər  hansı  enerji  marağının  ortaya  çıxması  gülünc  olardı.  Eləcə  də,  hazırkı  şə-
raitdə Rusiyaya qarşı Qərb ölkələrinin tətbiq etdiyi sanksiyalar fonunda ölkənin 
Krımda hər hansı kəşfiyyat işləri aparmasını və mümkün yataqların istismarını 
həyata keçirməsi inandırıcı görünmür. Çünki, tətbiq olunan sanksiyalar həm də 
Rusiyanın  Qərb  ölkələrinin  sahib  olduğu  maliyyə  və  texnologiya  imkanlarına 
da çıxışını məhdudlaşdırır. Buna əlavə olaraq, Ukraynanın həm də öz enerji təh-
lükəsizliyində  Rusiyadan  birbaşa  asılılığı  çox  əhəmiyyətli  məqamdır.  Belə  ki, 
son on beş ildə ölkənin enerji idxalı mənbələri dəyişmədən qalmaqdadır (9, s. 
14).  
Təbii ki, yuxarıda qeyd edilən addımlar Avropa İttifaqının öz enerji təhlükə-
sizliyinin təmin olunması və Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaq istiqamətində 
addımların atılmasını daha da labüd edir. Məlumdur ki, Avropa İttifaqının ener-
ji idxalı onun üzvü olmayan və beləliklə, güclü təsir imkanlarından məhrum ol-
duğu bir neçə marşrutdan keçməklə həyata keçirilir (10, s.6). Ukrayna hadisə-
ləri həm də bir sıra Avropa ölkələrinin enerji təhlükəsizliyinin nə qədər həssas 
olduğunu üzə çıxarmaqla  yanaşı,  müəyyən mənada Rusiyanın  etibarlı tərəfdaş 
imicinə də zərbə endirmiş oldu. Avropa İttifaqı nə qədər enerji təminatı məsələ-
sində  mənbələrin  diversifikasiyası  strategiyasını  dəstəklədiyini  bəyan  etsə  də, 
bu yaxın gələcək də o qədər real görünmür. Məsələ ən azı beş ilə yaxın müddəti 
əhatə edəcək infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi və yeni karbohidro-
gen resurslarının təminatçısı ölkələrinin müəyyən edilməsi, eləcə də onlarla sər-
fəli şərtlərlə əməkdaşlığın qurulmasını əhatə edir. Əlbəttə, bu zaman kəsimində 
Rusiyanın Avropa ölkələrinin bu istiqamətdəki fəaliyyətinə müşahidəçi mövqe-
yində qalmaqla kifayətlənəcəyini güman etmək olmaz. Mümkün qədər bu pro-
seslərə mane olmağa çalışacaq Rusiya, Avropa bazarında öz dominant mövqe-
yini  daha  da  gücləndirməyə  və  genişləndirməyə  can  atacaqdır.  Bunun  bağlı, 
enerji sahəsində Rusiyanın rolunu balanslaşdırmaq üçün hətta NATO-nun belə 
enerji  təhlükəsizliyi  sahəsinə  müdaxilə  etməsi  fikrini  belə  səsləndirən  rəsmilər 
vardır (11, s. 7). 
Avropa İttifaqının Rusiyadan enerji idxalında böyük asılılığı yaxın gələcək-
də davam edəcəksə belə, Rusiyanın Avropa İttifaqına qaz ixracından əldə etdiyi 
gəlirlərdən asılılığı daha böyükdür. Qaz ixracını həyata keçirən Qazprom, eləcə 
də ölkənin dövlət büdcəsi Avropa İttifaqına qaz satışından gələn maliyyə gəlir-
lərindən böyük dərəcədə asılıdırlar. Avropa İttifaqı gələcək onillik ərzində Ru-
siyadan qaz ixracının həcmini azaltmaq üçün kifayət qədər imkanlara malik ol-
sa da, Rusiyanın  gələcəkdə Avropa bazarını  əvəzləmək imkanı demək olar ki, 
yoxdur. Keçən onillikdə Ukrayna ilə qaz qiymətlərində razılığa gəlinməməsi və 
son nəticədə, Avropa qaz ixracının dayanmasından sonra Avropa  İttifaqı  ölkə-
ləri qaz idxalı sahəsində Rusiya asılılığından qurtulmaq üçün öz səylərini daha 
da artırmaqdadırlar. Beləliklə, Rusiya istəmədən olsa belə, Avropa qaz bazarın-
da öz etibarlı tərəfdaş imicini zədələmiş və gələcək əməkdaşlığı təhlükə altına 
atmışdır. Ukrayna hadisələri və Krımın Rusiyaya birləşdirilməsi onsuz da mü-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
233 
rəkkəb olan Avropa İttifaqı ilə münasibətləri daha da gərginləşdirmişdir. 
Hazırkı şəraitə gəldikdə isə, qeyd etmək olar ki, Avropa İttifaqı, Ukrayna və 
Rusiyanın mövcud status-kvonu mövcud şərtlərlə qoruyub saxlamaqdan başqa 
çıxış yolu yoxdur. Belə ki, Ərəb baharı Avropa üçün iki böyük potensial qaz tə-
minatçılarından olan Liviya və Misirdə rejim dəyişikliyi gətirdi və bu regionun 
gələcəyi naməlum olaraq qalmaqdadır (12, s. 4). O cümlədən, Ukrayna və Av-
ropa İttifaqı rus qazına böyük ehtiyac duyur, Rusiyanın neft və qaz ixracında isə 
Avropa birinci yeri tutur. Görünən odur ki, qarşılıqlı asılılıq tərəfləri enerji mə-
sələlərini Avropada cərəyan edən siyasi və iqtisadi proseslərdən kənarda tutma-
ğa vadar etməyə davam edəcəkdir. 
Məqalənin aktuallığı.  
Bu məqalə Krımın Rusiya tərəfindən anneksiyasının 
və  ümumilikdə  Ukrayna  hadisələrinin  Avropa  enerji  təhlükəsizliyinə  mümkün 
təsirlərini, həmçinin Rusiyanın Avropaya qaz nəqli sahəsindəki rolunun bu ha-
disələr  fonunda  məruz  qalacağı  mümkün  gələcək  dəyişmə  perspektivlərini  nə-
zərdən keçirir.
 
Məqalənin  elmi  yeniliyi.  
Müəllif Rusiyanın Krımın ofşor zonalarında po-
tensial neft və qaz yataqlarının istismarına yönəlmiş siyasətini araşdırır və gələ-
cəkdə  Rusiyanın  Avropa  enerji  təminatında  rolunun  zəifləyəcəyini,  eləcə  də 
Ukrayna hadisələrinin  ölkənin  etibarlı tərəfdaş kimi imicinə  daha da zədələyə-
cəyini qeyd edir. 
Məqalənin  praktik  əhəmiyyəti  və  tətbiqi.  Məqalə  enerji  məsələləri  ilə 
məşğul  olan  ekspertlər,  analitiklər,  siyasətçilər  üçün  dəyərli  nəzəri  material 
hesab oluna bilər.  
 
Ядябиййат  
 
1.Kirsten  Westphal,  ―The  Crimea  Crisis:  Mutual  Dependency,  Lasting 
Collateral  Damage  and  Strategic  Alternatives  for  the  European  Union‖,  SWP 
Comments, March 2014, p. 4 
2.Steven  Pifer,  ―Crisis  between  Ukraine  and  Russia‖,  Council  on  Foreign 
Relations, July 2009, p. 2 
3.Nicu  Popescu,  ―After  Crimea:  Putin’s  balance  sheet‖,  European  Union 
Institute for Security Studies, April 2014, p. 3 
4.Arno  Behrens  and  Julian  Wieczorkiewicz,  ―Is  Europe  vulnerable  to 
Russian gas cuts?‖, CEPS Commentary, March 2014, p. 3 
5.Yossi  Alpher,  ―The  Ukraine/Crimea  crisis:  ramifications  for  the  Middle 
East‖, Norevegian Peacebuilding Resource Center, April 2014, p.1 
6.Ken  Koyoma,  ―Tense  Ukraine  Situation  and  Its  Impact  on  Energy 
Market‖, IEEJ Special Bulletin, March 2014, p.1 
7.Pasquale  de  Micco,  ―The  EU’s  energy  security  made  urgent  by  the 
Crimean  crisis‖,  European  Parliament  Directorate-General  for  External 
Policies, April 2014, p. 10 
8. Jan-Justus Andreas, ―Ukraine -

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
234 
Crimea: Is Shale Gas from the U.S. an Alternative?‖, 
The European Centre for Energy and Resource Security, March 2014, p.14 
9.House  of  Commons  Library,  ―Ukraine,  Crimea  and  Russia‖,  Research 
Paper 14/16, March 2014, p.14 
10.Simon  Pirani  ,  ―What  the  Ukraine  crisis  means  for  gas  markets?‖,  The 
Oxford Institute for Energy Studies, March 2014, p.6 
11.Hall  Gardner,  ―NATO,  the  EU,  Ukraine,  Russia  and  Crimea:  The 
―Reset‖  that  was  Never  ―Reset‖,  NATO  Watch  Briefing  Paper  No.49,  April 
2014, p .7 
12.Michael  Ratner,  ―Europe’s  Energy  Security:  Options  and  Challenges  to 
Natural Gas Supply Diversification, CRS Report for Congress, August 2013, 
p .4 
 
С. Гасымов 
Воздействие событий Украины для газоснабжения европейские 
страны и будущие перспективы  
Резюме  
 
Данная  статья  анализирует  возможные  воздействия  аннексии  Крыма 
Россией и в общем событии в Украины к энергетической безопасности Ев-
ропы, также возможные будущие перспективы изменения для российской 
роли  в  газоснабжении  Европы  на  фоне  этих  событий.  Автор  исследует 
стратегия  России  нацеланная  на  эксплуатации  потенциальных  месторож-
дений нефти и газа в оффшорных зонах Крыма, а также отмечает, что роль 
России в энергоснабжении Европы будет уменьшена, помимо украинских 
событий далее повредит имидж страны как надежный партнер. 
 
                                                                    S.Gасымов 
Tще импаът оф Украине евентс фор тще эас супплй оф Еуропеан  
ъоунтриес анд футуре перспестивес  
 
Sуммарй  
 
This  article  analyses  the  possible  impacts  of  annexation  of  Crimea  by 
Russia and in general Ukraine events to European energy security, also the 
possible  future  change  perspectives  for  the  Russian  role  in  European  gas 
supply  against  the  backgrounds  of  these  events.  The  author  investigates 
Russia’s policy aiming the exploitation of potential oil and gas fields in the 
offshore  zones  of  Crimea  as  well  as  notes  that  Russia’s  role  in  European 
energy  supply  will  be  diminished,  besides  Ukrainian  events  will  further 
damage the image of the country as a reliable partner. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 07.06.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
235 
Болгарыстанын биринъи дцнйа мцщарибясиндя иштиракы  
     
  Zoya Nurиyeva, 
                         tarиx цzrя fяlsяfя doktoru, dosent  
BDU 
e-maиl: 
Nurи[e-mail]
 
Rяyчиlяr: t.ц.f.d., dos. M.P.Osmanlы, 
                t.ц.f.d., dos. A.H.Cяbrayыlov 
 
Aчar sюzlяr: hяrbи яmяlиyyat,mяьlubиyyяt,ordu,sиyasяt,sцlh mцqavиlяsи 
 
Ключевые  слова:  военная  операция,  поражение,  армия,  политика, 
мирный договор. 
 
Key words: mиlиtary operatиon, defeat, army, polиtиcs, treaty of peace. 
 
Иkиncи Balkan mцharиbяsиndя mяьlubиyyяtиndяn sonra Bolqarыstanыn ha-
kиm  daиrяlяrи  yenи  mцharиbяyя  hazыrlыьa  baшlamышdы.Yenи  mцharиbя  цчцn 
иdeolojи hazыrlыq da aparыlыrdы. Юlkяdя шovиnиst яhval-ruhиyyя qыzышыrdы. Am-
ma bolqar xalqыnыn genиш hиssяsи hюkumяtиn antиslavyan vя almanpяrяst sи-
yasяtиnя  qarшы  иdи.  Ona  gюrя  dя  bu  hюkumяtиn  dayaqlarы  mюhkяm  deyиldи. 
Bunu bиlяn Radoslav hюkumяtи gиzlиndя Bolqarыstanы Avstrиya-Macarыstan 
иmperиalиzmиnиn dцшяrgяsиnя sцrцklяyиrdи (6,500). Bu yolda иlk addыmlardan 
bиrи 1914-cц иlиn иyulunda bolqar hюkumяtи tяrяfиndяn Avtrиya-Macarыstan 
banklarыndan alыnan borc иdи. Alыnan borcun яsas hиssяsи Bolqarыstanыn al-
man banklarыna olan kюhnя borclarыnыn юdяnmяsи vя kюhnяlmиш alman sи-
lahlarыnыn  alыnmasыna  xяrclяndи.  Belяlиklя,  Bиrиncи  Dцnya  mцharиbяsиnиn 
baшlanьыcыna  doьru  Bolqarыstan  alman  agentи  olan  чar  Ferdиnand  tяrяfиn-
dяn  иdarя  olunan  burjuazиya  vя  hюkumяtиn  иstяyи  иlя  Balkanlarda  alman 
иmperиalиzmиnиn dayaьыna чevrиldи (3, 501). 
Bolqarыstan Antanta vя Mяrkяzи koalиsиyanыn gюzцndя bцtцn Balkanla-
ra aчar hesab olunurdu. Onun bu vя ya dиgяr tяrяfя qoшulmasы Rumиnиya 
vя Yunanыstanыn da mюvqeyиnи tяyиn edиrdи. Bolqarыstanыn gцclц ordusu var 
иdи vя onun mяrkяzи koalиsиyaya qoшulmasы Serbиyaya qarшы mцbarиzяnиn ge-
dишatыna tяsиr edя bиlяrdи (14, 85). Alman hюkumяtи Bolqarыstanыn mяrkяzи 
dюvlяtlяrя  bиrlяшdиrиlmяsиnя  razыlыьыnы  verяrяk,  Sofиyadakы  Avstrиya-Maca-
rыstan sяfиrиnи mцdafия etmяyи юz sяfиrиnя tapшыrdы (12, 72). O, Serbиyaya hц-
cumя qяdяr иttиfaq yaratmalы иdи. 
Avstrиya-Macarыstan vя Almanиya Bolqarыstana tяmиnat verиrdи kи, Tцr-
kиyя ona hцcum etmяyяcяk, Bolqarыstan иsя Rumиnиyaya qarшы heч bиr tяh-
lцkяlи addыm atmayacaq, o vaxta qяdяr kи, Rumиnиya юz mцttяfиqlяrиnя qar-
шы  mцnasиbяtdя  dost  mюvqe  tutacaq.  Иttиfaq  mцqavиlяlяrиnиn  иmzalanmasы 
цчцn qabaqlayыcы шяrt o иdи kи, Bolqarыstan rяsmи olaraq neytrallыьы elan et-
mяlи vя ordusunu Rumиnиya sяrhяddиnя hяrяkяtdяn чяkиndиrmяlи иdи. Bol-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
236 
qarыstan  hюkumяtиndяn  tяlяb  olunurdu  kи,  Rusиya  mцharиbяyя  gиrdиkdяn 
sonra o, Buxarestdя rяsmи шяkиldя elan etsиn kи, Bolqarыstan neytral olaraq 
qalыr. Bolqarыstan vaxtыndan яvvяl nя Serbиya, nя dя Rumиnиyaya qarшы чы-
xыш etmяmяlи иdи. Юzцnц belя aparmaьa qarшыlыqlы olaraq mяrkяzи dюvlяtlяr 
Bolqarыstana uyьun bиr vaxt onun Makedonиyadakы tяlяblяrиnи mцdafия et-
mяyя hazыr olacaqdыr (12,74). 
Bolqarыstan hяr bиr шяraиtdя boynuna gюtцrцrdц kи, юz яrazиsиndя make-
don dиversиya dяstяlяrи yaradacaq vя onlarы Serbиyaya kюrpц, dяmиr yolu vя 
dиgяr yollarыn, teleqraf vя s. daьыtmaq цчцn gюndяrяcяk. Hяmиn dяstяlяrиn 
qarшыsыnda  mяqsяd  qoyulmuшdur  kи,  Serbиyanы  cяnubda  Salonиkdяn  ayыr-
maq vя onun Bolqarыstan яrazиsиndяn keчяn яlaqяlяrиndяn mяhrum etmяk 
(12,75). 1914-cц иlиn иyulun sonunda “mюhkяm neytrallыq” elan edяn bolqar 
hюkumяtи  artыq  avqustun  яvvяlяrиndя  Almanиya  vя  Avstrиya-Macarыstanla 
onlarыn tяrяfиnя keчmяk haqqыnda razыlыьa gяldиlяr (4,166). Sofиyadakы rus 
sяfиrи Savиnskи Bolqarыstan tяrяfиndяn elan olunan neytrallыьы “tяmиz gюzlя-
mя” adlandыrmышdы (12,63). 
1914-cц иlиn avqustunda иmperиalиst dцnya mцharиbяsи baшlandы. Bolqa-
rыstan mцharиbяyя hяmиn vaxt gиrmяdи. Bolqar xalqыnыn bюyцk яksяrиyyяtи 
юlkяnиn Almanиya tяrяfиndяn mцharиbяdя ишtиrakыna qarшы чыxыrdы.Radoslav 
hюkumяtиnиn almanpяrяst sиyasыtиnя mцxtяlиf burjuazиya vя kичиk burjuazи-
ya partиyalarыnыn bloku da etиraz edиrdи. 1914-cц иl иlиn payыzыnda Rusиya иlя 
mцharиbяyя  qarшы  Xalq  yыьыncaьыnыn  105  deputatы  чыxыш  etmишdи.  Tesnyak 
partиyasы qяrarlы шяkиldя иmperиalиst mцharиbяsиnиn яleyhиnя иdи. 1915-cи иlиn 
fevralыnda tesnyaklar Sofиyada rumиn vя serb sosиal-demokratlarыnыn nцma-
yяndяlяrиnиn ишtиrakы иlя цmumbalkan antиmцharиbя mиtиnqи keчиrdиlяr (25, 
502). 
Mцharиbяnиn baшlanьыcыnda Radoslav  hюkumяtи юz daxиlи  mяqsяdlяrиnи 
gиzlяdяrяk Bolqarыstanыn dюyцшяn dцшяrgяlяr tяrяfиndяn mцharиbяyя  daxиl 
olmasы qarшыlыьыnda hansы daha яlverишlи шяrtlяr иrяlи sцrяrsя o tяrяfя getmя-
yя чalышacaьыnы gюstяrяrяk hяr иkи qruplaшma иlя dиplomatиk danышыqlar apa-
rыrdы. Hakиm partиya hяm dя ona gюrя юz sиyasяtиnи pяrdяlяyиrdи kи, bu yolla 
mцharиbя иstяmяyяn vя яsasяndя Almanиya tяrяfиndяn Rusиyaya qarшы mц-
harиbя яleyhdarы olan xalq kцtlяsиnиn ,fиkrиnи yayыndыrsыn (13,503). Bolqarыs-
tan uьrunda mцbarиzяnиn kulиmиnasиya nюqtяsи 1915-cи иlиn yayыna tяsadцf 
etdи  vя  beynяlxalq  mцnasиbяtlяr  tarиxиnя  “bolqar  yayы”  adы  иlя  daxиl  oldu 
(13, 166). 1915-cи иlиn payыzыnda beynяlxalq vя daxиlи vяzиyyяt alman meylи 
daиrяlяrиn xeyrиnя dяyишdи. Bolqarыstanыn mяrkяzи dюvlяtlяr tяrяfиndяn mц-
harиbяyя daxиl olmasы haqqыnda son qяrara Almanиyanыn qяlяbяlяrи dя bю-
yцk rol oynadы. Bolqar hюkumяtи bu anы mцharиbяyя gиrmяk цчцn яlverишlи 
hesab edиrdи. Mяtbuat  genиш шяkиldя Mяrkяzи koalиsиyanыn hяrbи qяlяbяlя-
rиnи reklam edиrdи (83,503). Bununla da  иnandыrmaьa чalышыrdы kи, Mяrkяzи 
koalиsиyanыn  цmumи  qяlяbяsи  шцbhяsиzdиr.  1915-cи  иlиn  avqustun  sonunda 
hюkumяt Bolqarыstanыn Цчlяr Иttиfaqы tяrяfиndяn mцharиbяdя ишtиrakы barя-
dя son qяrarы verdи (16,19). 
Цчlяr Иttиfaqы иlя Bolqarыstan arasыnda 6 sentyabr 1915-cи иldя 3 mцhцm 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014