B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

9.3. Instinkt va refleks
F e’l-atvor - evolyutsion mexanizm hisoblanadi. Organizmlar, 
rivojlanishining boshidayoq tashqi muhit ta ’siriga o ‘z munosabatini 
bildiradi. Lekin, bu eng oddiy usullarda amalga oshiriladi. Nerv siste- 
masi va sezgi organlari shakllana borgan sari organizm fe’l-atvori mu- 
rakkablashib, beixtiyor harakatlar o ‘rnini aniq maqsad va y o ‘nalishga 
ega bo‘lgan faoliyat bosadi. Shu o ‘rinda eng oddiy harakatlanish ham 
tashqi muhit ta'siriga munosabat ko‘rinishini beradi. Hayvon orga­
nizmlarning tana tuzilishi va morfologik xususiyatlari atrof-muhitning 
keskin o'zgarish davrida adaptatsiya jarayonini ta'm inlay olmaydi. 
Bunday vaziyatlarda hayvon organizmining fe'l-atvori o ‘zgarishigina 
moslashuvga yordam beradi.
N.Trinberg ta ’rifi bo‘yicha “ Ikki turga mansub, bir xil fe’l-atvorli 
hayvonlar mavjud emas”. Hatto bir turga mansub hayvonlar o ‘zini 
har xil tutishi mumkin. Hayvon organizmi “sinov” va “xato” - metod- 
lariga tayanib, o ‘z tana tuzilishiga mos bo‘lgan optimal fe’l-atvomi 
ta ’minlaydi. Ular bir necha tiplarga bo‘linishi mumkin. Masalan: faol 
(aktiv) yoki sust (passiv), tasodifiy yoki maqsadli va boshqalar.
Organizmlarning genetik faktorlari va tayanch sistemasi tuzi- 
lishining turli-tumanligi fe'I-atvorning juda ham ko‘p shakllari pay­
do bo'lishiga olib kelgan. Tabiiy tanlash sharoitida hayvonlaming
101

---

nafaqat fe’l-atvori, hattoki genotipi ham cfzgaradi va populyatsiya 
tarkibiga ta’sir ko‘rsatadi. Muayyan bir ogranizmning fe’l-atvori ich- 
ki va tashqi programmalashtirish bilan belgilanadi. Tashqi program- 
malashtirish organizmning yakka holda, orttirilgan tajribasi natijasida 
atrof-muhitga moslashishi bilan belgilansa, ichki programmalashti­
rish turning evolyutsiyasi natijasidir.
Nerv sistemasining
tashqi ta’siriga eng oddiy munosabati 
reflcks
deb yuritiladi. Reflekslar tez va avtomatik ravishda ong nazoratidan 
tashqarida amalga oshadi. Reflekslar shartli va shartsiz bo'ladi. Bu 
y o ‘nalishda I.P.Pavlov (1849-1936)ning ilmiy izlanish va tajriba- 
lari alohida o ‘rin tutadi. I.P.Pavlov tajribalar orqali hayvon orga­
nizing “o ‘rgatish” orqali shartsiz reflekslarni shartli reflekslar bilan 
to ‘ldirilishi mumkinligini aniqlagan. Lekin bu tajribalar uy hayvon- 
lari bilan o'tkazilgan va ularning harakatlari yoki reflekslari avtomat- 
lashib ketgan. Yovvoyi tabiatda hayvonlarning fe’l-atvori va xulqini 
irsiy axborot belgilaydi. 0 ‘z o ‘znida irsiy axborot avloddan-avlodga 
genlar yordamida o ‘tadi.