B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

miya yarimshurlarining
funksional tafovutini
aniqlab berdi.
Chap yarim shar 
— analitik (tahlil qiluvchi), oqilona ishlovchi, 
birin-ketin ta ’sir etuvchi, harakat tizimi orqali birmuncha tajovuzkor, 
faol, yetakchi, boshqaruvchidir.
O bng yarim shar 
— sintetik, bir butun, intuitiv a ’zodir, o ‘zini 
nutqda ifodalay olmasada, lekin ko‘rish a ’zosi bilan boshqara oladi 
va shaxslarni taniy oladi. I.P.Pavlov ta’kidlashicha, barcha kishilami 
rassomlarga va mutafakkirlarga ajratsa bo'ladi. Birinchi guruhda de- 
mak, o ‘ng yarimshar, ikkinchi guruhda chap yarimshar ustun keladi 
(16-rasm).
105

---

16-rasm. Miya.
Markaziy nerv sistemasi mexanizmlari haqida birmuncha aniq 
tasavvurga ega bo‘lish, stress (o ‘ta hayajonlanish) muammosini hal 
etish imkonini beradi.
G.Sele fikricha stress - odam vujudi (organizmi)ni izdan chiqarish 
tezligini ifodalovchi tushuncha bo‘lib, nosilsifik himoya mexanizmi- 
ning tashqi omillariga qarshilik ko'rsatish faoliyatiga aloqadordir. 
0 ‘ta hayajonlanish (stress) sindromi uch bosqichni bosib o ‘tadi: 
“xavotirlik reaksiyasi”, bunda himoya kuchlari safarbar etiladi; 
“chidamlilik bosqichi”, u stress ko‘rsatuvchiga nisbatan to ‘liq mos- 
lashuvni aks ettiradi; “ozib-to‘zish bosqichi”, u muqarrar yuz beradi, 
bunda stress qo‘zg"atuvchi yetarlicha kuchli bo‘ladi va ancha vaqt 
ta ’sir qiladi, chunki “moslashuv energiyasi” yoki tirik mavjudotning 
moslashuvchanligi doirn oxirgi deb sanaladi.
Ong paydo bo‘lishi to ‘g ‘risidagi masala birmuncha munozarali 
hisoblanadi. Ayrim mulohazalarga ko‘ra, odam tug‘ilmasidan oldin 
tayyorgina ong emas, balki ong rejasi mavjud bo‘ladi.
X.Delgadoning hisoblashicha, “miyaning taraqqiy etishi indi- 
vidium (shaxs)ning u atrof-muhit haqidagi axborotni idrok eta oladi- 
gandan butun tevarak-atrofga munosabatini belgilab beradi. Shunday 
ekan, tashabbus vujudda (organizmda) qoladi.
106

---

SenSor oqim yetishmasligi bolaning fiziologik rivojlanishiga 
salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. K o‘rib turganlarini tushuna olish qobili- 
yati, rniyanjng tu g ‘ma xossasi hisoblanmaydi. Fikrlash (tafakkur) 
0 
z ~°
^idan taraqqiy etmaydi. Piaje b o ‘yicha, shaxsning shakllani- 
shi uch y0Shda tugasa-da, ammo miya faoliyati butun umr davomi- 
da sen$;or axborotga aloqador boMadi. “Hayvonlarga va kishilarga 
tashqi muhitdan yangilik va turli xil ta ’sir etuvchilarning uzluk- 
siz oqimj zarur bo‘ladi” (X.Delgado, “M iya va ong”). Tajribalar 
ко r s a tjs h ;^ ^ sensor axborot kelib turishining kamayishi bir necha 
soatdat} so*ng gallyutsinatsiyalar (yo‘q narsalam i k o ‘rish) va alah- 
sirash ^aydo boMishiga olib keladi.
^ e^rofiziologiyaning uch yo ‘nalishi hammadan ko‘ra diqqat- 
ga sazQVor(j[r; pSixotrop va boshqa vositalar yordamida miyaning 
muayy^n markazlarini ta ’sirlash vositasida ongga ta ’sir o'tkazish; 
tezkorlj^ va dori-darmonlar bilan kodlash; ongning odatdan tashqari 
xossal^rjn j va u[arning sotsium (jamiyat)ga ta ’sir etishini o ‘rganish 
shular qatoriga kiradi. Tadqiqotlarning ana shu muhim, ammo xatarli 
yo nali^jgj.} aksariyat hollarda maxfiy qilib qo‘yiladi.