B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Ekologik ta ’lim 
— m aqsadli y o 'n altirilg an reja asosida tizim li 
ekologik bilim , m adaniyat, m alaka va o ‘quvni rivojlanish ja ra y o ­
nida o ‘rganib borish. H ozirgi kunda ekologik ta ’lim tizim i uzluksiz, 
to ‘plangan fanlararo birlashgan xarakterli m utaxassislikdan kelib 
chiqib shakllanadi. A holiga ekologik ta ’lim beruvchi m arkazlar tash ­
kil qilinm oqda, bu jo y d a oddiy aholi ekologiya sohasida o ‘z bilim la- 
rini kengaytirib va chuqurlashtirib oladilar.
Ekologik tarbiya 
— tabiatni m uhofaza qilish borasidagi bilim ini 
kuchaytirish tabiatni him oya qilish va ekologik o ‘quvlar dastlab m ak- 
tabda, oliy o ‘quv yurtlarida oladilar. Insonlarning yoshlari ulg 'ay g an
sari atrof-m uhit haqidagi tasavvurlari kengayadi, tabiatga boshqacha 
k o ‘z bilan nazar soladilar va sekin-asta tabiatni sevib, uni him oya
124

---

qilishni o ‘z burchi deb biladilar. Ekologik tarbiyaning hozirgi kunda 
asosiy burchi quyidagilar:
- barcha hayotiy jaray o n lar o ‘ta m uhim , qim m atbaho va betak- 
ror, inson barcha tirik tabiat uchun javobgar;
- tabiat abadiy va tugam as, shuning uchun ham u insondan 
kuchli, tabiat bilan o 'z a ro aloqada b o ’lib doim o unga m oslashishi va 
lozim b o ‘lsa unga yordam berishi kerak, tabiatga qarshi bo'lishi in- 
sonning o ‘ziga yom onlik keltiradi;
- biosfera qancha xilm a-xil b o ‘lsa, u shuncha barqaror b o 'lad i;
- inson atrof-m uhitga o ‘lchab b o 'lm ay d ig an darajada zarar yet- 
kazm oqda;
- tabiat insoniyatning o ‘ziga berayotgan zarariga qarshi katta 
kuch bilan zarba berishi m um kin;
- antropologik zarar ekom arkazda olib borilayotgan tushuncha- 
lar bilan alm ashishi kerak;
- insonlar o 'z dunyoqarashlari va xulq-atvorlarini o ‘zgartirishi 
k o ‘p iste’mol qilish natijasida ham , yetishm ovchilik natijasida ham 
tabiatga zarar yetkazadilar, chunki u yoki bu holda ham ekologik ja- 
vobgarlik susayadi.
Tabiatni m uhofaza qilish b o ‘yicha ta ’lim va tarbiyani kuchaytirish 
ilm iy ishlar olib borish e ’tiborga loyiq. K eyingi paytlarda biologiya 
fakultetlarida ekologik m uvozanatni tiklash va uni saqlash, atm os- 
ferani sanoat va qishloq x o ‘ja lik chiqindilaridan, tozalash, tuproq va 
suvni toza saqlash, o 'rm o n va yaylovlardan unum li foydalanish va 
ularni qayta tiklashga o ‘rganish b o ‘yicha ilm iy ishlar olib borilm oq- 
da. S o g ‘lom hayot yaratish faqat m utaxasisslam ing em as, barcha in- 
sonning ishi b o 'lish i kerak. E kologik ta ’lim va tarbiya bir tom onlam a 
em as, balki um um iy ta ’lim da ham o ‘z aksini topishi kerak. Shaklla- 
nayotgan inson ekologik bilimni avval o ‘z uyida, keyin m aktab, kollej 
va akadem ik litseyda ham da oliy ta ’lim da olishi kerak (19-rasm ).
Ekologik m adaniyatning shakllanishi ekologik ong va tushunchani 
shakllanishi b o 'lib atrof-m uhit bilan cham barchas b o g ‘liq bo'lishidir. 
E kologik m adaniyatning asosiy g ‘oyasi inson va tabiat o ‘rtasidagi 
b o g 'liq lik m oddiy tom ondan em as, balki m a’naviy jihatdan bo'lishi
125

---

kerak. Tabiatga zarar berm aslik va global o ‘ylash har bir insonning 
burchi b o ‘lishi lozim. Yerda abadiy hayot borishi uchun insoniyat o ‘zi 
yashaydigan yem i doim o asrashi, qayta yoshartiruvchi va ekologik 
m adaniyatni rivojlantirishi zarur [3].