B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Nazorat savollari
1. M iya faoliyati haqida nim alarni bilasiz?
2. I.P.Pavlovning 
bosh 
m iyaning 
barcha 
funksiyalarini 
o'rgan ishd ag i tajribalari xulosalari nim alardan iborat?
3. Zam onaviy texnika yordam ida m iya m arkazlariga ta ’sir 
o 'tk az ish m um kinm i?
4. M iyaning o 'n g va chap yarim sharlari qanday funksiya (vazi- 
fa)ni bajaradilar?
5. Freyd ta ’limoti b o 'y ic h a odam ning xulq-atvori nim alarga 
b o g 'liq ?
6. O ng va ongsizlikka qiyosiy xarakteristika bering.
7. Ruhiy tahlil (psixoanaliz)ning m ohiyati nim alardan iborat?
8. Parapsixologiya nim ani o 'rg an ad i?
I l l

---

XI bob. KIM YO VA EKOLOGIYA
11.1. Kimyo fanining boshqa fanlar bilan o ‘zaro bog‘liqligi
Fan kim yo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining m ahsuli sifa- 
tida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy m ahsulotlar 
ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini oqsil qilish va nihoyat, turli 
hodisalar sirlarini bilish m aqsadida ro ‘yobga chiqdi. O dam lar qadim - 
da rudalardan m etallarni ajratib olish, turli xil qotishm alar tayyorlash 
va q o 'Ilash , jum ladan shisha tayyorlash va undan turli m aqsadlarda 
foydalanishni bilganlar. M iloddan avvalgi M isrda kim yoviy jara- 
yonlarga asoslangan hunarm andchilik rivojlanganligi m a ’lum. Pishiq 
charm tayyorlash, uni b o ‘yash, rangli shisha olish, o ‘sim liklardan 
dori-darm on va xu sh bo ‘y hidli m oddalar tayyorlash, sopol buyum lar 
ishlab chiqarish y o 'lg a q o ‘yilgan. 0 ‘sha davrlarda kim yoviy m ah ­
sulotlar H indiston, X itoy va O 'rta O siyoda ham ishlab chiqarilgan. 
“K im yoviy hunar” sohibi b o ‘lgan kim yogar bir m oddadan ikkin- 
chi m ahsulotni tayyorlash ishi bilan shu g ‘ullangan. O 'zb ekistondan 
o ‘tgan B uyuk ipak y o ‘li orqali m iloddan avvalgi 1-ming yillikning 
2-yarm idan boshlab, m am lakatga savdo-sotiq bilan birga hunar­
m andchilik ham kirib keldi. Topilgan ju d a k o ‘p tarixiy buyum va 
y odgorliklar CTzbekiston hududida yashagan aholining kim yo hu- 
naridan qadim dan boxabar ekanligidan darak beradi. Buxoro yaqini- 
dagi Poy-kend m anzilgohidan VIII asrga taalluqli kim yo laboratoriya 
topilgan. Laboratoriya jih o zlari ichida turli idishlar, shisha asboblar, 
bolalar sum agi uchraydi. K im yoning fan sifatida shakllanishini tadq- 
iqotchilar M isr bilan b o g ia s h a d i. Savdo-sotiq, hunarm andchilik va 
m adaniy aloqalar ju d a rivojlangan bu m am lakatda ilm, falsafiy qa- 
rashlar, sanoat va qishloq x o ‘jalig i yaxshi rivoj topadi. Nil b o ‘yidagi 
Iskandariya shahrida I asrda yozilgan traktatlarda k o ‘pgina kim yoviy 
m a ’lum otlar, ju m lad an kim yoviy jihozlarning ko‘rinishlari, kuydirish, 
pishirish, 
toblash, quruq haydash, eritish, kristallanish, ajratish va 
boshqa usullar haqida m a ’lum otlar keltiriladi. M azkur m anbada oddiy 
m etallardan oltin olish g ‘oyasi ham ilgari surilgan b o 'lib , m avhum bu
112

---

izlanish fanning rivojlanishiga m a’lum darajada to ‘sqinlik qildi, olim - 
lar fikrini boshqa — am alga oshm aydigan y o ‘nalishga burib yubordi. 
Iskandariya traktatlari m a'lu m otlarid an foydaiangan arab olim lari 
tez orada bir nechta yangi m oddalar, jum lad an nitrat kislota, tuzlar 
va boshqani olishni k ash f qildilar. M isrlik olim lar tilidagi kim yoga 
arablar “al” qo 'shim chasini q o ‘shib m ashhur “A lkim yo”ga asos sol- 
dilar. N atijada k o ‘pgina ilm iy asarlar, kitoblar va tajribalar ifodalari 
paydo b o ‘ldi. K eyinchalik bu so ‘z Yevropa m am lakatlarida “X im iya” 
nomi bilan om m alashdi. M uham m ad X orazm iy X asrda “K im yo” 
s o ‘zi arabcha “kam oyakm i”, y a 'n i “yashirm oq”, “ berkitm oq”ni ang- 
latadi, deydi. Turk olim i T oshko‘pirzodaning fikriga k o ‘ra, m azkur 
so ‘z yahudiycha “kim yax”dan olingan. B a’zi olim lar “K im yo” so ‘zi 
M isrning qadim i nom i “X em ” yoki “X am e”dan olingan degan fikrni 
ilgari surishadi. Bu s o 'z “qo ra” yoki “ q o ram tir” m a'n o sin i anglatib , 
m anbalarda “ K im yo” “ M isr fani” degan m a ’noda keladi. B oshqa 
bir guruh olim lar esa “ K im yo” s o 'z i y u n o n ch a “ kim yo” iborasidan 
kelib chiqqan b o 'lib , “ suy u qlik ”, “eritilg an m etall”ni anglatish iga 
ishora qiladilar. A m m o, qanday b o 'lish id a n q a t’i nazar, m azk ur fan ­
ning Sharq m am lakatlarida bir qato r rivojlan g anligi, bu borada o ‘rta 
osiyolik olim larning xizm ati katta ekanligi tarixiy m anbalardan 
m a ’lum.
“A lkim yo” asoschisi Jobir ibn X ayyom m etallam ing paydo 
bo'lishidagi oltingugurt-sim ob nazariyasini o lg 'a surgan, y a ’ni yer 
q a ’rida quruq b og 'lanishdan oltingugurt (“m etallar otasi”), nam
b u g‘lanishdan esa sim ob (“m etallar onasi”) paydo b o ‘ladi degan fikr­
ni aytadi. Ularning turli xil nisbatlarda birikishidan oltin, kum ush, 
m is, temir, qalay, q o 'rg 'o sh in , shisha hosil b o 'lad i. Shu asnoda oddiy 
m etallam i nodir m etallarga o'tk azish haqida m a’lum otlar beriladi. 
“Elem ent” tushunchasiga k o 'ra, oltingugurt - yonuvchanlik, sim ob -
uchuvchanlik, tuz esa eruvchanlikni bildiradi.
Shunga k o 'ra, bu m oddalar turining k a sh f qilinishi asosiy fikr 
b o'ldi. Olim ning izdoshlaridan b o 'lg an A bu N asr Forobiy o 'z in in g
“ Ustodi soniy” asarida alkim yo ilm ining y o 'n alishin i m a’qullaydi. 
Sharq allom alaridan A bu B akr ap-R oziy “ Sirlar kitobi”da alkim yo
113

---

m a ’lum b o ‘lgan m oddalarni o ‘rganish, asbob-uskunalarni y ig ‘ish va 
foydalanish ham da tajribalar o ‘tkazishni keltiradi. Roziy o 'z asarida 
ungacha m a ’lum b o ‘lgan m oddalarni tasniflab, asbob va tajribalarni 
m a’lum bir tizim ga solgan. A bu A bdullo al-X orazm iyning “Bilim lar 
kaliti” kitobida kim yoga alohida b o ‘lim ajratilib, unda turli m oddalar, 
asboblar, tajribalar to ‘g ‘risida m ukam m al m a ’lum otlar keltirilgan. 
A bul H akim al-X orazm iy esa alkim yo fani tajribalarida q o ila n ilg a n
taroziga aham iyat beradi. A l-H aziniy tom onidan 1125-yilda yozilgan 
“Dono tarozu haqida kitob”da turli k o ‘rinish va tuzilishdagi tarozilar- 
da tortish usullari bayon qilinganligi m anbalardan m a’lum. A bu Ali 
ibn Sino “A l-qonun” kitobida o ‘sim lik, hayvonot, m inerallar, tuzlar, 
kislotalar, ishqorlar, m etallar, oksidlar va boshqa birikm alarning 750 
dan ortiq turini yozadi. U larning nom i, xossalari, ishlatilishini to 'la
ifodalaydi. U ning “taboshir kulchalari”dan (Indoneziyada o ‘sadigan 
bam bukdan olib kulchaga q o ‘shib o y oq-qo‘li singan bem orlarga 
beriladigan krem niy oksidi — inson organizm ida tez erib singadigan 
m odda) qanchadan-qancha odam lar shifo topgan. Ibn Sino Jobir- 
dan farqli ravishda m etallarning xususiyatini chuqur va m ukam m al 
o ‘rgandi, uning xatolarini tuzatdi. Ibn Sino nafaqat Jobirning, balki 
barcha alkim yogarlam ing xatolarini ilm iy jihatd an asoslab berdi. U 
oddiy m etallardan nodir m etallar, jum lad an , oltin olib boMmasligini 
birinchi b o i i b am alda isbot etdi. Fransuz olim i M .Bertlo, rus olimi 
B .M enshutkin, akadem ik O. Sodiqovlarning fikricha, A bu Ali ibn 
Sino asarlarida hozirgi zam on anorganik kim yo fanining ilk kurtak- 
lari nam oyon b o ‘lgan. Abu Rayhon B eruniyning “M ineralogiya”sida 
m oddalarning m oddalik xususiyatlari o 'z aksini topgan. 0 ‘zbekiston 
FA Sharqshunoslik instituti fondida m ineralogiyaga oid 18 ta, kim ­
yoga oid 31 ta q o ‘lyozm a m avjud. B ular arab, fors, eski o ‘zbek (turk) 
tillarida bitilgan “H unarlar jav o h iri” kitobidagi m arvarid, b o ‘yoqlar, 
sir, zaharga qarshi ishlatiladigan dorilar. upa-elik tayyorlash usulla- 
rini o ‘z ichiga olgan m anbalardir. VIII asrdan X V II asr o ‘rtalarigacha 
davom etgan alkim yo bir tom ondan fanni rivojlantirgan bo‘lsa, ik- 
kinchi tom ondan uning tez qadam lar bilan o ‘sishiga to ‘sqinlik qildi. 
Ingliz kim yogari R.Boyl kim yoni 
0
‘rganishga yangicha yondashish
114

---

va faqat tajribalar yordam ida olingan m a’lum otlarga ishonishga un- 
dadi. Uning fikricha, kim yoning m aqsadi jism la r tuzilishini aniqlash, 
shundan so 'n g uni elem entlarga ajratib, tahlilga o ‘tishdan iborat 
b o ‘lishi kerak. B unday ilg‘or ilm iy fikrlar paydo b o 'lish ig a qaram ay 
kim yoning haqiqiy y o ‘lga tushishiga yana bir asr kerak b o id i. N em is 
kim yogari G .E.Shtal (1 6 5 9 -1 734)ning flogiston nazariyasiga qar- 
shi o ‘laroq, M .V.Lom onosov 1756-yilda yonish, y a ’ni oksidlanish
— oksidlovchi m oddaning havo bilan birikishidan iborat ekanligini 
m iqdoriy tajribalar asosida k o ‘rsatib berdi. Fransuz kim yogari A. La- 
vuaze esa 1772-77-yillarda turli m oddalar ustida tajribalar o'tkazib, 
ular yonganida kislorod bilan birikishini k o ‘rsatdi ham da kim yoviy 
reaksiyalarda m oddalar o g ‘irligining saqlanish qonunini isbotladi. 
M azkur qonun tasdiqlangach, kim yo sifat-tav sif ilm idan m iqdoriy 
bilim ga aylandi. Endilikda m assaning saqlanish qonuni deb ataluvchi 
m azkur qonun m uhim aham iyat kasb etadi. Bir qancha gazlar k ash f 
qilinishi natijasida pnevm atik kim yoga asos solindi. Flogiston naza- 
riyasi tam om ila rad etildi, kislorodli yonish nazariyasi o ‘z tasd ig ‘ini 
topdi. N atijada k o ‘pgina nazariy tasavvurlar o ‘zgardi, y a ’ni kim yoviy 
nom enklatura ishlab chiqildi. M ana shu davrda kim yoning analitik 
tahlil y o ‘lt shakllandi.
XIX 
asr kim yo fani tarixida nazariy asoslarni ishlab chiqish davri 
b o 'ld i. N atijada atom -m olekulyar ta ’lim ot m aydonga keldi. Ingliz 
olim i Jon Dalton 1803-yili m oddaning atom tuzilishi haqidagi tasav- 
vurlarga suyangan holda tajribalar o ‘tkazdi. Elem entlarning m uayyan 
bir m iqdorda reaksiyaga kirishuvini u lam ing ayrim zarrachalardan, 
y a ’ni boshqacha aytganda atom lardan tashkil topganligidan deb bildi. 
K arrali nisbatlar qonuni deb atalm ish fikr asosida kim yoviy elem ent­
larning bir-biri bilan m a’lum o g 'irlik n isb a tlarid a birikishini k o 'rsatib , 
atom og'irliklariga alohida aham iyat berdi. N isbiy atom o g ‘irlik tu- 
shunchasini fanga kiritib, eng yengil elem ent sifatida vodorod atomi 
o g ‘irligini birga teng deb qabul qildi va uni birlik sifatida ta k lif etdi. 
D alton elem entning atom o g ‘irligi sifatida m azkur elem ent atom
o g ‘irligining vodorod atom iga b o 'lg an nisbatini oldi. Italiyalik olim
A.A vogadro atom va m olekula tushunchasining bir-biridan farq qi-
115

---

lishini aniqlab berdi. U m oddaning kichik zarrachasi m olekula, ele- 
m entlarning eng kichik zarrachasi esa atom deb ta ’rifladi. L ekin uning 
bu fikri faqat oradan ancha v aq t o ‘tgach, tan olindi. G ey-Lyussakning 
hajm iy nisbatlar qonuni e ’tiro f etilgach, A vogadroning bir xil tem - 
peratura va bosim da olingan ixtiyoriy gazlam ing teng hajm laridagi 
m olekulalar soni teng b o ‘lishi haqidagi qonuni (gipotezasi) am ali- 
yotga kiritildi. XIX asrda fandagi tarixiy kashfiyotlardan biri 1869- 
yil D .I.M endeleyev tom onidan ochilgan kim yoviy elem entlar davriy 
qonuni va sistem asi b o 'ld i (17-rasm ).