B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

17-rasm. D.I.M endeleyevning kimyoviy elementlar
davriy sistemasi.
M endeleyev elem entlam i ilm iy asosda sinflarga ajratdi, ular ora- 
sidagi ichki b o g ia n is h qonuniyatlarini topdi, hali nom a’lum b o'lgan 
elem entlar m avjudligini oldindan bashorat qildi. Uch no m a’lum ele- 
m entning xossalarini oldindan aytib berib, ularga “ekabor” , “ekaal- 
y um iniy” va “ekasilitsiy” degan shartli nom lar berdi. O radan 15-yil 
o ‘tar-o4m as uning bashorati am alda tasdiqlandi. Bu elem entlar fran- 
siyalik Lekok de B uabodran. shvetsiyalik N ilson va germ aniyalik 
V inklerlar tom onidan k a sh f etildi. E kaalyum iniyga Fransiyaning eski 
nom i G alliyadan olinib “ galliy” nom i, ekaborga “skandiy” (kandi-
116

---

naviya nom idan) va ekasilitsiyga “germ aniy” degan nom lar berildi. 
M endeleyevning m a'lum otlari boshqa olim lar m a’lum otlariga ju d a
yaqinligi bilan ilm iy tasd ig ‘ini topdi. U ning yana 11 elem entning 
tez orada ochilishini nazarda tutib b o ‘sh kataklar q o ‘yganligi qo­
nun va uning grafik ifodasi bo ‘lgan davriy sistem aning katta ilmiy 
g'alabasi b o ‘ldi. Sistem ada davrlar va guruhlar shunday joylashtiril- 
diki, bunda valentlik, atom m assalari, atom radiuslarining o 'zg arishi 
va h.k. xossalar o ‘z ifodasini topdi. N atijada ilgari tasdiqlanm agan 
kim yoviy elem entlar sistem alaridagi xatolik va kam chiliklarga bar- 
ham berildi, atom m assalariga tuzatishlar kiritildi, nodir elem entlar va 
asl gazlar xossalari to ‘g ‘ri talqin qilindi. D avriy qonun nafaqat kim yo 
uchun, balki boshqa tabiiy fanlar, falsafadagi m iqdorning sifatga 
o ‘tish qonuniyatlarini aks ettiruvchi tabiatning fundam ental qonuni 
b o‘lib qoldi. B uning isboti sifatida davriy qonun va sistem a asosida 
kim yo qonunlari va tabiatning yuzlab boshqa qonunlari, jum ladan, 
radioaktiv elem entlam ing k ash f qilinishi, ingliz fizigi E. R ezerford- 
ning atom tuzilishi m odelini tak lif qilishi, D aniya fizigi N .B orning 
atom larda elektron qobiqlari va qobiqchalari ketm a-ket joylashuvini 
topishi, atom energiyasining nihoyatda ulkan kuchidan foydalanish 
kabilarni k o ‘rsatish m um kin. Ayni vaqtda kim yo fani M endeleyev 
davriy qonuni va sistem asi asosida o ‘qitildi. XIX asm ing 70-yillari- 
dan boshlab organik kim yo tez rivojlana boshladi. Uglevodorodlar, 
spirtlar, aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalari, galogenlar, nitro- 
birikm alarning m uhim hosilalari olindi, xossalari o ‘rganildi va bu- 
larning m a’lum qismi sanoat m iqyosida ishlab chiqarila boshladi. 
80-yillarda to ‘yinm agan uglevodorodlar asosidagi sintezlarga asos 
solindi, purin m oddalari, qandlar, tabiiy pigm ent va oqsillar o 'rg an ila 
boshlandi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida fizikada atom tuzilishi- 
ning o ‘rganilishi, radioaktivlik hodisasining ochilishi, elektronning 
am aliyotdagi aham iyati o ‘rganilishi va kvant kim yosining chuqur 
nazariy yutuqlaridan foydalanish kim yo fanining olam shum ul yu- 
tuqlaridan boMdi. 1895-yili V. Rentgen tom onidan k a sh f etilgan nur- 
lar ham shunday xossalarga ega ekanligini Bekkerel k o 'rsa tib o 'tg an
edi. M .Skladovskaya-K yuri bu nurlarni radioaktiv nurlar, nurlanish
117

---

hodisasini esa radioaktivlik hodisasi deb atadi. U bu hodisani shaxsan 
o ‘zi toriy elem entida uchratdi. U P. Kyuri bilan birgalikda uran m ine- 
rallaridan 2 ta yangi radioaktiv elem ent — poloniy va radiyni ajratib 
olishga m uvaffaq b o ‘ldi. Yangi elem entlarning biri M .Skladovskaya- 
K yurining vatani b o ‘lm ish Polshaning eski nom i sharafiga poloniy 
deb nom lanadi. Shunday keyin aktinoidlar qatori tuzildi. Yadro reak- 
siyalari yordam ida davriy sistem adagi barcha kim yoviy elem entlar­
ning sun’iy radioaktiv izotoplarini olish m um kinligi ishlar k o ‘lamini 
fizika bilan bir qatorda kim yoga ham olib kirdi. N atijada kim yoning 
zanjir reaksiyalari m ukam m al o ‘rganildi va am aliy aham iyat kasb 
etdi. Pozitron chiqishi yoki 3+-yem irilish va К zabt etish yadroning 
yaqinida turgan К qobiqchadagi elektronni yutishi turli elem entlar ra- 
dioizotoplarini o ‘rganishga yordam berdi. H ozirgacha bunday radio­
aktiv izotoplardan 1500 dan o rtig ‘i olingan. Sun’iy radioizotoplam i 
o 'rg an ish aylanishlarning yangi xillarini topishga im kon berdi. R a­
dioaktiv m oddalarning xossalarini o ‘rganadigan, ulam i ajratib olish, 
y ig ‘ish va tozalash usullarini ishlab chiqadigan fan radiokim yo nom i­
ni oldi. K im yoning tez suratlar bilan rivojlanishi natijasida elektron 
va u haqdagi tushunchalar aniqlanib, kvant kim yosi ham da sun’iy 
sintez qilingan transuran elem entlar kim yosi shakllandi. O qsillar 
kim yosida m isli k o ‘rilm agan yangiliklar ochildi. M illion atm osfera 
bosim da olib boriladigan kim yoviy jaray o n lar o ‘rganildi, su n ’iy ol- 
m os olishning nazariy y o ‘llari k o ‘rsatildi, xilm a-xil polim erlar sintez 
qilindi. X V III asr oxiri va X IX asr o ‘rtalarida G ‘arb m am lakatlarida 
rivoj topa boshlagan kim yo R ossiya orqali O 'zb ek isto n g a ham kirib 
keldi. Toshkentda 1869-yil kim yo laboratoriyasi tashkil etildi. Keyin 
shu yerda k o ‘m irni gazlashtiruvchi m oslam a qurib ishga tushiriladi, 
laboratoriyadagi xonalar gazlashtirildi. L aboratoriya xodim lari to ­
m onidan m ahalliy va olib kelinuvchi portlovchi m oddalar tarkibi 
tekshiriladi. Q o ‘qon xonligi va Buxoro am irligida zarb qilingan tan- 
galar o ‘rganiladi. Turli o ‘sim liklardan alizarin b o ‘y o g ‘ini ajratib o- 
lish. chigitni tozalash, tolani presslash, suv va tuproqni analiz qilish, 
o ‘lkada sanoatni rivojlantirishga zarur b o ‘lgan to g ‘ jinslarini tadqiq 
qilish, sabzavot ekinlari tarkibidagi shakar m iqdorini aniqlash, shisha
118

---

uchun kerakli giltuproq va qum tuproq tarkibi ham da sifatini aniqlash, 
uzum ni bijg‘itib spirt tayyorlash, anor p o ‘stlo g 'id an oshlovchi m od­
dalar tayyorlash, sem ent eritm alari va toshqol olish, don va dukkakli 
o ‘sim liklardagi kraxm alni aniqlash, qam ish, g ‘o ‘zapoya va daraxt- 
larning o ‘tinlaridagi y o n ilg ‘i birliklarini hisoblash kabi ishlar olib bo- 
riladi. 1918-yil Toshkentda Turkiston universtetining tashkil etilishi 
va uning tarkibida kim yo fakultetining ochilishi 0 ‘zbekistonda kim yo 
fanining rivojida yangi bosqich b o ‘ldi. M ahalliy aholi orasidan ham
dastlabki kim yogarlar yetishib chiqdi. U lar yosh kadrlarni tayyorlash- 
ga katta hissa q o ‘shdilar. D orivor preparatlar tayyorlab, analitik tah- 
lillar olib boriladi. 1927-yil 0 ‘zbekiston sanoat-iqtisod ilm iy tadqiqot 
instituti keyinchalik 0 ‘zbekiston m ahalliy sanoat ilm iy tadqiqot ins- 
tituti tashkil qilindi. institut laboratoriyalarida keram ika, b o g ‘lovchi 
m ateriallar. sellyuloza-qog‘oz va y o q ilg 'i sektorlari ochildi.
U m um iy va anorganik kim yoda tuzlar kim yosi, gidrolizi va 
eruvchanligi sohasidagi m uam m olar hal qilinib, yerga solinadigan 
o ‘g ‘itlar ham da ularning kim yosi chuqur o ‘rganildi. Ekinga solina­
digan m ikroelem entlar kim yosi tom onidan rivojlantirildi, ularning 
anchagina kom pleks birikm alari sintez qilindi, bulardan dori-darm on 
tayyorlashda foydalanish ham o ‘rganildi.
Kremniy, germaniy, titan, sirkoniy, gafniy, m olibden va vanadiy fto- 
ridlam ing vodorod ftorid kislotasi bilan ta ’siri o ‘rganildi. Yuqori m ole- 
kulali ftorli kompleks birikm alarning barqarorlik konstantalari topildi, 
anion alm ashishining m exanizm i tahlil qilindi. Qator kom plekslam ing 
IQ-spektrlari, termografiyasi, elektr o ‘tkazuvchanligi, rentgen-fazaviy 
tahlili am alga oshirildi. Volfram ajratib olish ishi y o ‘lga qo‘yildi. Yangi 
kom pleks birikmalardan qishloq x o ‘jaligida, tibbiyot va farm atsevti- 
kada foydalanish bo‘yicha amaliy ishlar qilindi.
K o‘p atom li spirtlardan erituvchi sifatida foydalangan holda 
k o ‘pgina reaksiyalar kinetikasi va m exanizm i ravonlantirildi. 0 ‘sha 
davrlarda giltuproq, tabiiy m ineral b o ‘yoqlar, loyqa suvlar va shu 
kabilar boshqa dispers sistem alar; gidrolizlar, kolloid ch o 'k m alar hi- 
soblangan koagulyantlar, koagel, kserogellar o ‘rganildi. 50-yillardan 
boshlab esa polim erlar fizik kim yosi va term okim yosiga oid tabiiy
119

---

gazlar ham da gaz kondensatlaridan sirt-faol m oddalar olish, suvda 
eruvchan yuqori m olekulali birikm alar sintez qilish, ularning xossala- 
rini o ‘rganish ishlari am alga oshirildi. Liofob gidrozollar, liofill poli- 
m erlarning kolloid xossalarini o ‘rganish, ularning tuzilishini boshqa- 
rish va zaru r xususiyatlam i singdirish, tabiiy m ineral sorbentlardan 
am aliyotda foydalanishga doir anchagina ishlar diqqatga sazovordir. 
1946-yildan boshlab paxta sellyulozasi va uning turli efirlari ustida 
ilm iy izlanishlar olib borildi. Yangi m onom erlar sintez qilish, ularni 
polim erlash, tola ch o ‘zish kabi ishlar y o ‘ lga q o ‘yildi.
Silikatlar kim yosi va texnologiyasi sohasida I.S.K ansepolskiy 
tom onidan tabiiy kuygan tuproq (gliej)larni portlandsem entga 
q o ‘shim cha sifatida q o ‘llash, sem ent korrozitsiyasi va unga qarshi 
kurash choralarini izlashga doyr tadqiqotlar olib borildi. Fosfogips- 
ning kalsiy alyum inatlari bilan reaksiyalari o ‘rganildi, m ahalliy xom 
ashyolar asosida sulfoalyum inatbelitli sem ent olindi, kam energiya 
sarflab sem ent olish texnologiyasi ishlab chiqildi (T.A .O taqo‘ziyev). 
Ishqoriy-yer m etallari silikatlari va alyum osilikatlari ham da ularning 
galliy va germ aniyli analoglarining yuqori tem peraturalarda o 'zaro
birikishi, turli sharoitlarda bir-birida erish qonuniyatlari ilmiy jihat- 
dan asoslab berildi. Sanoat chiqindilari va ikkilam chi xom ashyolar- 
dan foydalanib, xalq x o ‘jalig i uchun zarur shisha va keram ik buyutn- 
lar tayyorlash texnologiyalari ishlab chiqildi va am aliyotga tatbiq 
etildi. O lim larim iz tom onidan yangi tarkibli, rangli, b o ‘g 'iq ham da 
m axsus optik shishalar olindi va ishlab chiqarishga tavsiya etildi.
Akadem ik S.Sh.Rashidova va uning shogirdlari tomonidan erkin ra- 
dikallami yutib, stabillash xususiyatiga ega bo‘lgan funksional guruh- 
chalarni o ‘z ichiga olgan monomerlarning polimerlanish reaksiyalari 
o ‘rganildi. Chigitning unib chiqishini boshqarishda qo‘l keladigan po- 
limer qoplam alar kashf qilinib, qishloq xo'jaligiga tatbiq etildi.
R espublikam izda kim yo fanining rivojlanishida 0 ‘zbekiston FA 
tarkibida ham da turli vazirliklar tarm oq institutlari sifatida faoliyat 
k o ‘rsatib kelayotgan ilm iy tadqiqot va loyiha institutlari xizm ati ham
salm oqlidir. K im yo instituti (hozirgi U m um iy va noorganik kimyo 
instituti), 0 ‘sim lik m oddalari kim yosi instituti, Polim erlar fizikasi
120

---

va kim yosi instituti, K ataliz instituti, 0 ‘zM U , ToshDTU, Toshkent 
kim yo-texnologiya instituti, Toshkent to ‘qim achilik va yengil sanoat 
instituti va boshqa oliy o ‘quv yurtlari kim yo laboratoriyalarida olib 
borilayotgan ilm iy tadqiqot ishlari m am lakatim izda kim yo fanini 
yuqori p o g ‘onalarga k o ‘tarishda m uhim om illardan b o ‘ldi.