Bəybala xankiŞİyev şahrza əLİyev

Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin iqtisadi təsnifatı üzrə bölüşdürülməsi haqqında 201 il üzrə hesabat

Göstəricilər	Maddə	Təyinat	Dürüstləşdirilmiş təyinat	İcra
Vergilərdən daxil olmalar
1. Gəlirlərdən (mənfəətdən)
vergilər
2. Fiziki şəxslərdən vergilər
3. Hüquqi şəxslərin mənfəət
vergisi
4. -------------------------------
5. -------------------------------
6. ------------------------------------
7. ------------------------------------

6. 
   Xəzinədarlıq sistemində dövlət büdcəsinin xərcləri üzrə öhdəliklərin qəbul olunması qaydası
   

Azərbaycan Respublikası xəzinədarlıq sisteminin yaradıldığı dövrdən ödənişlər mərhələsində əsasən nəzarət üzərində təmin edilmişdir. Lakin xərclər üzərində daha səmərəli nəzarətin həyata keçirilməsi bu nəzarət mexanizminin öhdəliklər mərhələsində yaradılmasını tələb edir. Belə nəzarət mexanizminin tətbiqi büdcə təşkilatları tərəfindən yaradılmış kreditor borclarının səmərəli idarə edilməsinə, büdcə təşkilatlarını resurslarla müntəzəm təmin etməyə və ən zəruri dövlət ödənişlərini vaxtında həyata keçirməyə imkan verir.

Öhdəlik – malların (iş və xidmətlərin) alınması və bununla əlaqədar müəyyən şərtlərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı büdcə təşkilatlarının gələcək xərclərinin icrası ilə əlaqədar dövlətin öz üzərinə götürdüyü öhdəlikdir. Dövlət xərcləri prosesində öhdəlik mühüm mərhələ hesab edilərək, proqnozlaşdırılmış xərc maddələrinə qarşı mal (iş və xidmətlərin) alışı və bu alışlar əsasında aparılacaq kassa xərclərinə qədər götürülür və Xəzinədarlıqda uçota alınır.

Öhdəliklər Dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi olan mərkəzləşdirilmiş və respublika tabeli şəhər və rayon büdcələrinin xərcləri üzrə Xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilir.

Öhdəlik, həmçinin, Xəzinədarlıq vasitəsilə xərclənməsi nəzərdə tutulan müvəqqəti cəlb edilmiş vəsaitlər üzrə xərc əməliyyatlarına da (daxili və xarici kreditlər üzrə əsas məbləğin ödənilməsi) tətbiq edilməlidir. Xəzinədarlıq tərəfindən həyata keçirilən büdcədənkənar vəsaitlərin xərclərinə öhdəliklərin qəbulu mexanizmi tətbiq edilmir.

Öhdəliklər büdcə təşkilatlarının müraciəti əsasında Xəzinədarlıq tərəfindən hər bir xərc maddəsinə ayrı-ayrılıqda öhdəlik həddində qəbul edilir. Öhdəlik həddi

hər hansı bir xərc maddəsi üzrə müraciət olunan an üçün öhdəlik götürülməmiş rüblük proqnoz qalığı ilə bu ana qədər qəbul edilmiş (ilin əvvəlinə öhdəlik qalığı da daxil olmaqla), lakin kassa xərci aparılmamış öhdəlik qalığı arasında fərq kimi müəyyən edilir.

Öhdəliklərin qəbulu üçün büdcə təşkilatları tərəfindən iki nüsxədə “Öhdəlik sənədi” təqdim olunur. Öhdəlik götürülməsi üçün büdcə təşkilatı tərəfindən təklif olunan məbləğ öhdəlik həddini keçməmək şərti ilə Xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilərək “Öhdəlik sənədi”ndə qeyd olunur və imzalandıqdan sonra bir nüsxəsi büdcə təşkilatına qaytarılır. Öhdəliklər xərc maddəsi üzrə ümumi və ya reallaşdırılacağı məlum olan konkret malların (iş və xidmətlərin) alışı üzrə qəbul oluna bilər. Öhdəlik həddində qəbul olunmuş yeni öhdəliklər müvafiq Xəzinə Hesab Kitablarında uçota alınır. Yalnız qəbul olunmuş öhdəliklər çərçivəsində reallaşdırılmış kreditor borclarına qarşı kassa xərci aparılır.

Öhdəliklərin tətbiqi gününə qədər büdcə təşkilatları tərəfindən yaradılmış kreditor borcları (əmək haqqı və ondan Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ayırmalar istisna olmaqla) köhnə borclar adlanır. Köhnə borclar üzrə yeni öhdəliklər qəbul edilə bilməz. Köhnə borcların ödənişi müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyənləşdirdiyi xüsusi hallarda Xəzinədarlıqlar tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Köhnə borcların tərkibində əməyin ödənilməsi və Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ayırmalar üzrə borclara yeni öhdəliklər qəbul olunur, Xəzinə Hesab Kitablarında uçota alınır və kassa xərci aparılır.

Hər hansı xərc maddəsi üzrə yeni öhdəliyin təklif olunan məbləği öhdəlik həddindən artıq olarsa, bu məbləğ yerli xəzinədarlıq orqanı tərəfindən qəbul oluna bilməz. Lakin xərcin əhəmiyyətindən və gəlirlərin səviyyəsindən asılı olaraq Maliyyə Nazirliyi tərəfindən yerli xəzinədarlıq orqanının müraciəti əsasında öhdəlik həddi ilə proqnoz arasındakı fərq qədər əlavə öhdəlik götürülə bilər. Maliyyə Nazirliyi tərəfindən qəbul olunan əlavə öhdəlik “Öhdəlik Sənədi”ndə

xüsusi qrafada göstərilir. Bu cür öhdəliklər Baş Dövlət Xəzinədarlığında müvafiq reyestrlərdə uçota alınır.

Öhdəliklər büdcə təşkilatlarının müraciəti əsasında ləğv edilə bilər. Bu zaman büdcə təşkilatı “Öhdəlik Sənədi”ni təqdim edir və ləğv olunması təklif olunan öhdəlik məbləğlərini mənfi işarəsi ilə göstərir. Ləğv olunması təklif edilən məbləği mal (iş və xidmətlərin) alışı ilə faktiki reallaşdırılmışdırsa, onda bu cür öhdəliklərin ləğvi Xəzinədarlıq tərəfindən qəbul olunmur. İlin sonuna mal (iş və xidmətlərin) alışı ilə reallaşdırılmamış öhdəliklər Xəzinədarlıq tərəfindən birtərəfli qaydada ləğv edilir. Ləğv edilmiş öhdəliklər Xəzinə Hesab Kitablarında mənfi işarə ilə uçota alınır.

Öhdəlik qalığı xərc maddələri üzrə hər hansı bir tarixə artan yekunla qəbul edilmiş öhdəliklərlə bu öhdəliklərə qarşı aparılmış kassa xərcləri arasında yaranan fərqdir. İlin sonuna öhdəlik qalığının mal (iş və xidmətlərin) alışları ilə reallaşdırılmamış hissəsi ləğv edilir. Öhdəlik qalığının ilin sonuna mal (iş və xidmətlərin) alışları üzrə yaranan kreditor borclarına bərabər olan hissəsi isə yeni büdcə ilinə keçirilir və yeni Xəzinə Hesab Kitablarında ilin əvvəlinə ilkin öhdəlik qalığı kimi göstərilir.

Əvvəlcədən razılaşdırılmış və Xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilmiş öhdəliklər Xərc Xəzinə Hesab Kitablarına qeyd edilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq, əvvəlki mərhələdə istifadə olunan Xərc Xəzinə Hesab Kitablarının formaları yeni “Öhdəlik” sütunu əlavə edilməklə dəyişdirilir.

Mərkəzləşdirilmiş və yerli xərclərin icrası haqqında yerli Maliyyə orqanları tərəfindən Maliyyə Nazirliyinə təqdim edilən dövri aylıq hesabatların ikinci hissəsində (xərclər və xalis maliyyələşmə) yeni “Öhdəliklər” üzrə qrafa əlavə edilməklə həmin formalar dəyişdirilir. Bu qrafa xərcləri göstərən hər bir xərc maddəsinə qarşı öhdəlikləri göstərir. Maliyyə Nazirliyi, həmçinin, aylıq hesabat formasında hesabatların icmallaşdırılması zamanı hər bir xərc maddəsinə qarşı köhnə və yeni öhdəlikləri göstərən iki qrafanı əlavə etməlidir. Cari ay ərzində

qəbul edilmiş aylıq öhdəliklər hesabatlarda göstərilməklə Maliyyə Nazirliyinə təqdim edilir.

7. Xəzinədarlıq sistemində malların (iş və xidmətlərin) alışının xəzinə uçotu

Büdcə təşkilatları tərəfindən malların (iş və xidmətlərin) alışının Xəzinədarlıqlarda uçotunun təşkili, istifadəsi 1 avqust 2000-ci il tarixindən Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində həyata keçirilir.

Bu mərhələ həyata keçirildikdən sonra büdcə təşkilatlarında malların alınması, iş və xidmətlərin qəbul olunması, yəni alışlar haqqında hazırlanmış “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” Xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilməmiş və uçota alınmamış heç bir xərc maddəsi üzrə kassa icrası aparıla bilməz. Qeyd etmək lazımdır ki, “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” həmin xərc üzrə öncə hazırlanan və qəbul olunmuş “Öhdəlik sənədi”nə əsasən hazırlana bilər, yəni qəbul olunmuş öhdəlikdən artıq büdcə təşkilatı mal, iş və xidmətlərlə təchiz oluna bilməz, əks halda bu cür alışlar Xəzinədarlıq tərəfindən uçota alınmır və kassa uçotu aparılmır. Beləliklə, büdcə təşkilatı kassa xərci üçün vərdişi bundan əvvəl qəbul olunmuş öhdəlik və bu çərçivədə həyata keçirilmiş malların (iş və xidmətlərin) alışı nəticəsində yaranmış kreditor borcları üzrə hazırlaya bilər.

Xəzinə Orqanları “Malların (iş və xidmətlərin) alınan sənədi”nin düzgün tərtib edilməsinə, alış sənədində göstərilən məbləğin qəbul edilmiş öhdəlik limitinə uyğunluğunun təmin edilməsinə məsuliyyət daşıyır.

Büdcə təşkilatları isə alınmış mal-material dəyərlilərinin, görülmüş iş və xidmətlərin təqdim edilmiş ilkin sənəd formalarında göstərildiyi kimi və mövcud qaydalara tam riayət etməklə mədaxil (qəbul) olunmasına, onların təyinatı üzrə istifadə edilməsinə, həmçinin uçotunun və hərəkətinin düzgün qurulmasına birbaşa məsuliyyət daşıyır.

Öhdəliklərin qəbulunda olduğu kimi malların (iş və xidmətin) alışının uçotu da hər bir xərc maddəsi üzrə ayrı-ayrılıqda aparılmalıdır.

“Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi”nin hazırlanması və Xəzinədarlıq tərəfindən uçota alınması aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilir:

Büdcə təşkilatı qabaqcadan Xəzinədarlıq tərəfindən qeydiyyata alınmış öhdəliklərə uyğun (yəni ondan çox olmamaqla) qəbul etdiyi mal, iş və xidmətlərə görə əməliyyatın baş verdiyi ay daxilində “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi”ni hazırlayır və təsdiqedici sənədlərlə birlikdə Xəzinədarlığa təqdim edir. Bundan başqa, göstərilən şərtlərdə istisna hallar da nəzərdə tutulur. Mövcud reallıqları nəzərə alaraq ilkin mərhələdə malların (iş və xidmətlərin) alışı olmadan qabaqcadan ödəniş aparıla bilər. Mal alınmasına, iş və xidmət göstərilməsinə dair tərəflər arasında bağlanmış müqavilənin şərtlərinə görə qabaqcadan ödəniş halları nəzərdə tutularsa, bu ödənişlər “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” hazırlanmadan həyata keçirilir. Qabaqcadan ödənilmiş vəsaitə görə büdcə təşkilatına təhvil verilən dəyərlilər “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi”ndə xüsusi qrafada göstərilir və Xəzinə Hesab Kitablarına müvafiq qaydada işlənilir.

“Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” yoxlanılaraq uçota alınmaq üçün təsdiqedici sənədlərlə birlikdə Xəzinədarlığa təhvil verilir. Təsdiqedici sənədlər Xəzinədarlıqda yoxlanılır və “Xəzinədarlıq” ştampı ilə təsdiqlənərək geri qaytarılır. Bu halda şübhə doğuran məsələlər üzrə Xəzinədarlıq tərəfindən əlavə yoxlama təşkil edilə bilər. İcra olunmamış öhdəlik qalığından çox olmayan məbləğ və bu qaydaların bütün tələblərinə uyğun hazırlanmış “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” uçotu qəbul edilir və bunun nəticəsində yaranmış kreditor borcu dövlət borcu hesab olunaraq kassa icrası üçün əsas sayılır. Haqqı qabaqcadan ödənilmiş mal (iş və xidmətlər) daxil olduqda həmin dəyərlilərin uçotunun qurulması ilə yanaşı Xəzinə Hesab Kitabında “Qabaqcadan ödəniş” müvafiq məbləğlərdə azaldılır.

Malların (iş və xidmətlərin) alışının xəzinə uçotu mərhələsinin tətbiq edilməyə başlanması kassa xərcləri üçün indiyədək istifadə olunan “Sifariş”lərdə müəyyən dəyişikliklər aparılmasını zəruri edir.

Öhdəlik, alış və kassa xərci mərhələləri bir-birilə nə qədər sıx əlaqədə olsa belə, onların başvermə, sənədləşdirmə anları müxtəlifdir.

Beləliklə, “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi”nin Xəzinədarlıq tərəfindən qəbulu aşağıdakı üç əsas şərti nəzərdə tutur.

Birincisi, “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” bundan əvvəl xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilmiş öhdəlik sənədindən sonra hazırlana bilər;

İkincisi, “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi” malların (iş və xidmətlərin) alındığı hesabat ayı daxilində hazırlana və uçota alına bilər;

Üçüncüsü, “Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi”nin məbləği həmin an üçün yaranmış öhdəlik qalığından artıq ola bilməz.

Bu mərhələnin tətbiqi zamanı həmin dövrədək büdcə təşkilatlarının cari ilin əvvəlindən artan yekunla debitor valyutaların (qabaqcadan ödənişlərin) və mal, iş və xidmətlər üzrə həyata keçirilmiş alışların cəmi məbləğləri ayrı-ayrı maddələri üzrə XHK-ların müvafiq sütununda göstərilməlidir.

Büdcə təşkilatlarında mal, iş və xidmətlərin dövlət öhdəlikləri çərçivəsində alışlarının xəzinə uçotunu təşkil etmək üçün xərc Xəzinə Hesab Kitablarında (XHK) müvafiq dəyişikliklər edilir.

Büdcə Təşkilatları tərəfindən alınan malların (iş və xidmətlərin) Xəzinədarlıq tərəfindən Xəzinə Hesab Kitablarında uçota alınması prosesi büdcənin icrası haqqında dövri hesabatlarda öz əksini tapır.

Hesabat formalarına əlavə edilmiş “Malların (iş və xidmətlərin) alışı” və “qabaqcadan ödəniş” sütunlarında büdcə təşkilatları tərəfindən hesabat ayı ərzində alınmış malların (iş və xidmətlərin) və qabaqcadan ödənilmiş vəsaitlərin büdcə təsnifatı üzrə aylıq dövriyyələri göstərilir.

Malların (iş və xidmətlərin) alışının və qabaqcadan ödənişlərin uçotu, xərc maddələri üzrə büdcə təşkilatları tərəfindən yaradılmış debitor və kreditor borclarının müəyyən edilməsinə imkan verir. Xəzinə Hesab Kitabının “qabaqcadan ödəniş” sütununun artan yekunla dövriyyəsi müvafiq xərc maddəsi üzrə yaradılmış debitor borcu hesab olunur. XHK-nın “mal alışı” sütununun artan yekunla məbləğin “debet” sütununda dövriyyənin qabaqcadan ödəniş məbləği qədər azaldılması hissəsinə olan fərqi, müvafiq xərc maddəsi üzrə yaradılması kreditor borcunu göstərir.

İlin sonunda XHK-lar bağlanaraq yuxarıda göstərilən hesablanmış debitor və kreditor borcları növbəti keçirilir və yeni açılmış müvafiq XHK-larda “ilin əvvəlinə qalıq” adı ilə ayrıca sətirdə işlənilir. Eyni ilə, sütununda kreditor borcuna bərabər məbləğlərdə öhdəlik qalıqları yazılır.

IV FƏSİL. Büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda mühasibat uçotunun təşkili

1. 
   Büdcə təşkilatlarında mühasibat xidmətinin təşkili, 4.2. Büdcə təşkilatlarında büdcə uçotunun vəzifələri, 4.3. Büdcə təşkilatlarında büdcə uçotunun obyekti, 4.4. Büdcə təşkilatlarında ilkin uçot sənədlərinin və uçot registrlərinin tərtibi, 4.5. Büdcədən maliyyələşən təşkilatlar üçün milli standartlara uyğun müəyyən edilmiş mühasibat uçotunun hesablar planı.
   

1. Büdcə təşkilatlarında mühasibat xidmətinin təşkili

Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların mühasibat uçotu bu təşkilatlar tərəfindən təşkil edilmiş mühasibatlıqlar və ya mərkəzi mühasibatlıqlar tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların mühasibatlıqları və ya bu təşkilatların aparatlarının tərkibində təşkil edilmiş mərkəzi mühasibatlıqlar Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin müəyyən etdiyi qaydada illik maliyyə hesabatlarını tərtib və təqdim etməlidir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilat tərəfindən maliyyə hesabatlarının və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarının hazırlanması, təqdim olunması, uçot sənədlərinin saxlanılması ilə əlaqədar qanunvericiliyin pozulmasına görə təqsirkar olan şəxslər müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Bu cür halların qarşısını almaq üçün maliyyə hesabatlarının elementlərinin (aktivlərin, öhdəliklərin, kapitalın, gəlir və xərclərin), təşkilatlararası hesablaşmaların, pul vəsaitlərinin və maddi qiymətlilərin, öhdəliklərin icrasının və digər maliyyə- təsərrüfat faktlarının uçotda düzgün əks olunması məsələləri mühasibat xidməti tərəfindən daim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən ləğv edilən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın ləğvi haqqında qərar qəbul olunarkən

müəyyən edilmiş tarixə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilat yekun maliyyə

hesabatlarını və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını tərtib edir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın ləğvinə dair əməliyyatların uçotuna, yekun maliyyə hesabatlarının və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarının tərtibinə görə məsuliyyəti bu təşkilatın ləğvini aparan ləğv komissiyası daşıyır. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın əmlakı ləğv komissiyasının müəyyən olunmuş qaydada təyin etdiyi qiymətlərlə uçota alınır. Ümidsiz borclar və zərərlər yekun maliyyə hesabatlarına və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına daxil edilmir. Ləğv olunan dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın öhdəlikləri dəqiqləşdirilərək yekun “Maliyyə vəziyyəti haqqında” hesabatda əks etdirilir və “Əhəmiyyətli uçot siyasətləri və izahlı qeydlər”də ödəniş günündən başlayaraq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi xronoloji ardıcıllıqla bölgü üzrə göstərilir.

Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda təşkil edilmiş mühasibatlıqlar və mərkəzi mühasibatlıqlar vasitəsilə aşağıdakı işlər (xidmətlər) həyata keçirilir:

• 
  mühasibat uçotunun mərkəzləşdirilməsi zamanı malların tədarükü üçün müqavilələrin hazırlanması və işlərin yerinə yetirilməsi üçün xidmətlərin göstərilməsi;
  
• 
  müəyyən olunmuş qaydada təsərrüfat və digər ehtiyaclar üçün avans alınması və öz işçilərinə avans verilməsi;
  
• 
  smeta ilə nəzərdə tutulan xərclərin büdcə təxsisatı hesabına ödənilməsinin təmin edilməsi;
  
• 
  Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın ehtiyacları üçün müəyyən olunmuş normalara müvafiq olaraq material, yeyinti məhsulları və digər maddi qiymətlilərin istifadəyə verilməsi və xərcə silinməsi;
  
• 
  təhtəlhesab şəxslərin avans hesabatlarını, inventarizasiya sənədlərini, qüvvədə olan qaydalara müvafiq olaraq köhnəlmiş və yararsız hala düşmüş əsas vəsaitlərin və maddi qiymətlilərin silinməsi üzrə təsdiq olunmuş aktların hesabata daxil edilməsi;
  
• 
  dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın məqsədli təyinatla və büdcə- maliyyə intizamına uyğun, maddi qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin qənaətlə istifadəsini təmin etməklə smeta ilə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi üzrə əməliyyatlarının aparılması;
  
• 
  dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aid olan digər məsələləri həll etmək üçün xidmət olunan dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın zəruri olan xərcləri ilə bağlı ödənişlərin təmin edilməsi.
  

Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda mühasibatlığın və ya mərkəzi mühasibatlığın işinin təşkili baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri vəzifəsinə təyin edilmək üçün aşağıdakı tələblər gözlənilməlidir:

• 
  baş mühasib (mühasibat xidmətinin rəhbəri) üçün ali iqtisadi təhsilin və dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatda mühasib vəzifəsində azı 2 illik iş stajının olması və ya orta ixtisas təhsilinin və dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatda mühasib vəzifəsində azı 5 illik iş stajının olması.
  

Bu tələblər baş mühasibin imza hüququ olan müavininə də şamil edilir. Baş mühasib və ya mühasibat xidməti rəhbərinin hüquqları aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  mühasibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtibi zamanı bütün mühasibat sənədlərini (bank sənədləri, kassa mədaxil və məxaric orderləri, ödəniş üçün kassaya təqdim edilən əmək haqqı üzrə hesablaşma-ödəmə cədvəlləri və digər mühasibat sənədləri) ikinci imza etmək hüququna malikdir;
  
• 
  ayrı-ayrı dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın tərkibinə daxil olan bölmələrdən, həmçinin mərkəzi mühasibatlıq tərəfindən xidmət olunan dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlardan mühasibat uçotu və
  

nəzarət üçün lazımi sənədləri vaxtında mühasibatlığa (mərkəzi mühasibatlığa) təhvil verilməsini tələb edir.

Baş mühasibin və ya baş mühasib olmadıqda xüsusi sərəncamla imza etmək səlahiyyəti verilmiş mühasibatlıq işçisinin imzası olmayan sənədlər etibarsız hesab edilir və icra üçün qəbul edilmir. Baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri aşağıdakı vəzifələri həyata keçirir:

• 
  mühasibat uçotunun aparılmasına və maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş müddətlərdə tərtib və təqdim edilməsinə rəhbərlik edir və öz sisteminə daxil olan qurumların (idarələrin, şöbələrin) mühasibat xidmətinin icrasını təmin edir;
  
• 
  hər bir işçinin öz vəzifələrini bilməsi və onların yerinə yetirilməsində müvafiq məsuliyyət daşıması üçün mühasibatlığın işçilərinin xidməti vəzifələrini təyin edir;
  
• 
  mühasibatlıqda və mərkəzi mühasibatlıqda işçilər arasında xidməti vəzifələrin bölgüsü zamanı işin həcmindən və funksional əlamətlərindən asılı olaraq müvafiq işçi qruplarının yaradılmasını təşkil edir. Bu qruplar dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın mühasibat uçotunun əməliyyatları üzrə bütün ilkin sənədləşmələrin tərtibini, maddi məsul şəxslərdə olan maddi qiymətlilərin uçotunun aparılmasını və vəzifələrin bölgüsü zamanı nəzərdə tutulmuş digər işlərin yerinə yetirilməsini təmin edir;
  
• 
  maddi qiymətlilər və pul vəsaitləri, həmçinin debitor və kreditorlarla hesablaşmaların qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq inventarizasiya olunmasını təmin edir;
  
• 
  sənədlərlə işləyən dövrdə onların qorunub saxlanılmasının təmin edilməsinə və vaxtında arxivə verilməsinə məsuliyyət daşıyır;
  
• 
  kassa kitabının düzgün tərtib edilməsinə və kassa əməliyyatlarının aparılmasına nəzarət edir.
  

Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının tərtib olunması üçün mühasibat

uçotunun aparılması zamanı bu Təlimatla müəyyən edilmiş Hesablar Planından istifadə etməlidir.

2. Büdcə təşkilatlarında büdcə uçotunun vəzifələri

Azərbaycan Respublikasında təsərrüfat uçotunun vahid sistemi elə təşkil edilməlidir ki, mühasibat uçotunun bütün metodoloji və texniki məsələlərinin qoyuluşu, həlli və formalaşması mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilsin. Uçot işinin bu cür təşkili ölkə miqyasında və həm də səmərəli əsaslar üzrə uçotun vahid sistemi və metodologiyasını təmin edir. Mühasibat uçotuna rəhbərliyin mərkəzləşdirilmiş sistemi hesabatların tərtibi və ümumiləşdirilməsinin vahid modeli və göstəricilər sisteminin ən səmərəli forma və metodlarının tətbiq edilməsi, ərazilər, xalq təsərrüfatı sahələri, müxtəliftipli idarə, müəssisə və təşkilatların iqtisadi göstəricilərinin ümumiləşdirilməsi üçün ən məqsədəuyğun imkanlarını işləyib tətbiq edə bilər. Son illərin təcrübəsi göstərdi ki, respublika miqyasında mühasibat uçotu nəzarət və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinə mərkəzləşdirilmiş rəhbərlik, nəinki uçot və hesabatın vahid bir mərkəzə tabe edilməsi, həm də bir mərkəz tərəfindən idarəolunması müəyyən nəticələr vermiş, uçot, nəzarət və təhlilin bir elm kimi inkişaf etdirilməsinə şərait yaratmışdır. Lakin uçot dünya təcrübəsindən təcrid olunmuş, dünya standartlarından kənarda qalmışdır.

Respublikada təsərrüfat uçotu sisteminin təşkilinə ümumi rəhbərlik Nazirlər Kabineti tərəfindən həyata keçirilmiş və gələcəkdə də bu qayda saxlanmalıdır. Bilavasitə rəhbərlik isə Maliyyə Nazirliyi və Dövlət Statistika Komitəsi (onun mühasibat uçotu və hesabat idarəsi) tərəfindən icra olunmalıdır. Müxtəlif sahəvi məsələlərin həllində Baş Vergi Müfəttişliyi, auditor xidmətləri, bir sıra nazirliklər, baş idarələr və dövlət komitələri də fəal iştirak etməlidir.

Müasir dövrdə səhiyyə, mədəniyyət və xalq təhsilinin yenidən qurulması, burda yeni təsərrüfat mexanizminin tətbiqi və hazırda həyata keçirilən bazar iqtisadiyyatına keçidin bu sahələrin təşkilinə təsiri mühasibat uçotuna münasibəti də köklü surətdə dəyişilir. Bu göstərilən tələblərə uyğun olaraq onun yenidən

qurulması zərurətini irəli sürür. Bu məsələləri uçotda baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar aşağıdakı ardıcıllıqla nəzərdən keçirək.

Məlum məsələdir ki, son 20-30 ildə Azərbaycanda da çox kütləvi qaydada uçotun mərkəzləşdirilməsi tədbirləri həyata keçirilmişdir. Bir zaman mütərəqqi sayılan bu tədbir bütün qalan sahələrdən fərqli olaraq xalq təhsili səhiyyə mədəniyyət və bu kimi büdcədən maliyyələşdirilən sahələrdə daha geniş miqyasda həyata keçirilmiş idi. Biz bu tədbirin bütün məlum nöqsanlı cəhətlərini izah etməyəcəyik. Ancaq bu məsələyə təsərrüfat islahatının indiki tələbləri baxımından yanaşacağıq.

Təhsil, səhiyyə və elmi-tədqiqat idarələrinin təşkili və idarə edilməsində baş verən yeniliklər təkcə ayrı-ayrı sahələri deyil, onların daxilində olan bütün bölmələri də əhatə edir. Elmi-tədqiqat təcrübə konstruktor müəssisələrində bölmələr, sektorlar, laboratoriyalar, ali məktəblərdə kafedralar, fakültələr, elmi bölmələr, texnikumlarda şöbələr, icbari təhsil və peşə təhsili sistemlərində ayrı- ayrılıqda götürülmüş hər bir məktəb və bölmələr, xəstəxanalar, poliklinikalar və s. Birləşmələr müstəqil fəaliyyət vahidləridir. Bu bölmələrdə bilavasitə əmək materialı və maliyyə ehtiyatları sərf olunur. Kadr hazırlanır və elmi-tədqiqat işi həyata keçirilir. Bu və digər növdən olan xidmətlər göstərilir, əmtəə xarakterli məhsul və məmulat istehsal olunur. Bunlar da bir qayda olaraq reallaşdırılır, satılır və ya sifarişçilərə təhvil verilir. İstər qənaət və istərsə də artıq xərc burada baş verir, xərclər də, gəlirlər də bunlarda formalaşır.

Beləliklə də büdcə təşkilatları və elmi idarələrdə təsərrüfat hesabı metodu öz başlanğıcını bu bölmələrdən götürür. Bu bölmələrin hər birində təsərrüfat fəaliyyətlərinin, xərclər və gəlirlərin dəqiq və müstəqil uçotu aparılmalıdır. Buna görə də bundan əvvəl həyata keçirilmiş olan uçotun mərkəzləşdirilməsi tədbirindən imtina etmək, hər bir vahid və bölmələrdə mühasibat uçotunun müstəqil təşkilini həyata keçirmək lazımdır.

Mühasibat uçotunun təşkilinin digər ən əhəmiyyətli və zəruri cəhəti uçot prosesinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması məsələsidir. İstər bu vaxta qədər, istərsə də bundan sonra, yenidənqurma və bazar iqtisadiyyatı şəraitində xalq təsərrüfatının bütün sahələrində uçot və hesabat işlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və təkmilləşdirilməsi üçün uçot-hesablama işlərinin komplekt mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasının müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Uçotun mexanikləşdirilməsi bir sıra maşın-hesablama mərkəzləri, stansiyaları, büroları və qurğuları vasitəsilə həyata keçirilir. Büdcə təşkilatları və elmi idarələrin əksəriyyətinin maşın-hesablama mərkəzləri vardır ki, uçotun mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasında onların xidmətlərindən istifadə etmək olar.

Bazar iqtisadiyyatı və yeni təsərrüfat mexanizmi şəraitində uçotun düzgün, dəqiq və etibarlı aparılmasının rolu və əhəmiyyəti daha yüksəkdir. Belə şəraitdə uçotun əl ilə aparılması bütün uçot əməliyyatlarının lazımi səviyyədə yerinə yetirilməsinə imkan vermir. Cəld işləyən elektron-hesablama maşınlarından, kompüter sistemlərindən istifadə edilməsi yolu ilə avtomatlaşdırılmış uçot (AU) sistemi yaradıla bilər.

Hesablama texnikasından daha səmərəli, məhsuldar və intensiv istifadə edilməsi üçün maşın-hesablama özünün istehsal gücünə və texniki imkanlarına müvafiq iş həcmi, məlumat kütləsi ilə təmin edilməlidir. Əlbəttə ayrılıqda götürülmüş təhsil müəssisəsi maşın-hesablama qurğusunu kifayət qədər məlumat kütləsi ilə təmin edə bilməyəcəkdir. Ona görə də maşın-hesablama qurğuları ərazi və tabelik prinsipi əsasında yaradılmalıdır.

Büdcə və elmi idarələrdə işlərin yenidən qurulması, burada təsərrüfat mexanizminin tətbiqi və ümumiyyətlə bazar iqtisadiyyatına keçid və özəl vahidlər yaradılması bu sahədə mühasibat uçotunun təşkilinə də müəyyən təsirlər göstərir. Təsərrüfat hesabının tətbiqi və özəl vahidlərin yaradılması xidmətedici büdcə təşkilatlarının əsas göstəricilərinə ciddi təsir göstərir və yeni iqtisadi göstəricilər

sisteminin işlənib hazırlanması tələbini irəli sürür. Təsərrüfat hesabına tətbiq olunduğu təsərrüfat fəaliyyətinin mövcud göstəricilər sistemi bir sıra nöqsanlara malikdir. Belə ki, tədris, elm, müalicə və s. proseslərin səmərəliliyini və keyfiyyətini xarakterizə edən ümumiləşdirici göstəricilər yoxdur, ayrı-ayrı işçilərin iqtisadi mənafeyi ilə kollektiv mənafeyi, qarşılıqlı əlaqəsi, ayrı-ayrı struktur bölmələri ilə ümumilikdə müəssisənin göstəricilərinin qarşılıqlı asılılığı ilə əlaqəsi təmin olunmur. Mövcud sistem mütəxəssislərin hazırlanmasının məqsədyönlü xarakterini təmin etmir və elmi-tədqiqat işlərinin müddətinin qısaldılması üçün maraq yaratmır, bu sahədə işləyən işçilərin mükafatlandırılması üçün fond yaratma sahəsində təsərrüfat hesabının fəaliyyətindən istifadə edilmir və buna görə də bu fondlar yox dərəcəsindədir.

Buna görə də müəssisələrin təsərrüfat hesablı fəaliyyətlərinin yuxarıda göstərilən tələblərini ödəyə biləcək göstəricilər sistemini işləyib hazırlamaq və onları metodiki cəhətdən səhiyyə, təhsil və elmi-tədqiqat işlərinin xarakterinə uyğun olaraq əsaslandırmaq lazımdır.

Təsərrüfat hesablı və bazar iqtisadiyyatı şəraitində büdcə təşkilatları və elmi idarələrin təsərrüfat fəaliyyətinin uçotunda istehsal xərclərinin xərc ünsürləri və kalkulyasiya obyektləri üzrə sintetik və analitik uçotu iş və xidmətlərin maya dəyərinin kalkulyasiyalaşdırılması, gəlirlərin və mənfəətin uçotu və bölüşdürülməsi kimi bir sıra büdcə uçotuna xas olmayan ünsürlər meydana çıxır. Bu məsələlərin həllinə istehsal xərclərinin həm iqtisadi ünsürləri və həm də kalkulyasiya maddələri üzrə normalaşdırılmasından başlanmalıdır. Səhiyyə, tədris və elmi-tədqiqat işləri üzrə xərc elementləri aşağıdakı kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılır:

1. 
   Əsas və əlavə əmək haqqı (müstəqim xərclər);
   
2. 
   Sosial sığortaya ayırmalar (müstəqim xərclər);
   
3. 
   Səhiyyə, elm və tədris təyinatlı materiallar (müstəqim xərclər);
   
4. 
   Ümumi bölmə xərcləri;
   
5. 
   Ümumi təsərrüfat xərcləri;
   
6. 
   Gələcək dövrün xərcləri.
   

Xərclərin yuxarıda göstərilən təsnifatı üzrə ciddi sintetik və analitik uçot aparılır. Xərclərin uçotunun normativ metoduna əsaslanan analitik uçot burada müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Analitik uçot həm müəssisənin bölmələri və həm də kalkulyasiya obyektləri üzrə aparılmalıdır. Müəyyən edilmiş normativlər əsasında isə uçot məlumatları üzrə hesabat-normativ kalkulyasiyası tərtib edilir. (Bütün bu məsələlər gələcək mövzuda geniş şərh ediləcəkdir.)

Büdcədən maliyyələşən idarələr, müəssisələr və təşkilatlar ( bundan sonra idarələr adlandırılacaqdır) mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq mühasibat uçotunu təşkil edir.

Büdcə və xüsusi vəsaitlər üzrə smeta xərclərinin, o cümlədən yardımçı kənd təsərrüfatlarının, istehsal (tədris) emalatxanalarının, tədris-təcrübə və elmi-tədqiqat işləri üzrə təsərrüfat müqavilələrinin və digər büdcədənkənar vəsaitlərin mühasibat uçotu hesablar planına uyğun olaraq vahid balansda aparılır.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə Azərbaycan Respublikasının nazirlik və idarələri öz sistemlərindəki müəssisələrin spesifikalarına uyğun olaraq ilkin uçotun aparılması barədə xüsusiləşdirilmiş formalar, təlimatlar, qaydalar və digər mühasibat uçotu standartları hazırlayıb tətbiq edə bilər.

Hesablar planında nəzərdə tutulmuş subhesablardan təhlilin, nəzarətin və hesabatların tələblərindən asılı olaraq istifadə edilməlidir. İdarələr həmin subhesablardan bəzilərinin məzmununu dəqiqləşdirə, onları çıxara, birləşdirə, eləcə də əlavə subhesablar daxil edə bilərlər.

Hər bir sintetik hesab şərh edildikdən sonra onun digər sintetik hesablarla müxabirləşdirilməsinin nümunəvi sxemi verilir. Nümunəvi sxemdə müxabirləşdirilməsi nəzərdə tutulmayan təsərrüfat fəaliyyəti faktları baş verərsə, idarələr mühasibat uçotunun aparılmasının müəyyən edilmiş ümumi metodoloji prinsiplərə riayət etməklə müxabirləşdirilməyə əlavələr edə bilər.

Büdcədən maliyyələşən idarələr tərəfindən smeta xərclərinin icrasının uçotu, mühasibat uçotunun memorial orden forması üzrə həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlik və baş idarələri ayrı-ayrı zəruri hallarda tabeçiliklərindəki müəssisələrə smeta xərclərinin icrasının uçotunu jurnal-orden forması üzrə aparmağa icazə verə bilər.

Müəssisələrin smeta xərclərinin mühasibat uçotu, bir qayda olaraq, nazirliklərin, baş idarələrin, həmçinin mərkəzi şəhər və rayon xəstəxanalarının və digər idarələrin tərkibində təşkil edilmiş mühasibatlıqlar tərəfindən həyata keçirilir.

Uçotun mərkəzləşdirilməsi zamanı malların tədarükü üçün müqavilələr bağlamaq və işlərin yerinə yetirilməsi üçün xidmətlər göstərmək; müəyyən olunmuş qaydada təsərrüfat və digər ehtiyaclar üçün avans almaq və öz işçilərinə avans verilməsinə icazə vermək; smeta ilə nəzərdə tutulan xərclərin büdcə təxsisatı hesabına ödənilməsinə icazə vermək; idarələrin ehtiyacları üçün müəyyən olunmuş normalara müvafiq olaraq material, ərzaq məhsulları və digər maddi qiymətliləri xərcləmək; təhtəlhesab şəxslərin avans hesabatlarını, inventarizasiya sənədlərini, qüvvədə olan qaydalara müvafiq olaraq köhnəlmiş və yararsız hala düşmüş əsas vəsaitlərin və maddi qiymətlilərin hesabdan silinməsi aktlarını təsdiq etmək; idarənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinə aid olan digər məsələləri həll etmək üçün xidmət olunan idarələrin rəhbərlərinin onlara aid edilən xərc smetaları üzrə büdcə təxsisatına və xüsusi vəsaitlərə sərəncamçı olmaq hüquqları saxlanılır.

İdarələr məqsədli təyinatla və büdcə-maliyyə intizamına, maddi qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin maksimal qənaətinə riayət etməklə smeta ilə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün dövlət vəsaitlərini xərcləyə bilər.

İdarələrdə mühasibat uçotu smeta xərclərinin icrasına, müəssisələrarası hesabatlaşmalarla pul vəsaitlərinin və maddi qiymətlilərin saxlanılmasına, öhdəliklərın icrasına və digər maliyyə-təsərrüfat faktlarının düzgünlüyünə daimi nəzarəti təmin etməlidir.

Nazirliklərin, baş idarələrin, idarələrin mühasibat xidmətinin rəhbərləri və mərkəzi mühasibatlıqların mühasibləri mühasibat uçotu və hesabatlarının təşkilinə

rəhbərlik edir, öz sistemlərinə daxil olan idarələrin xərc smetasının icrasına və xüsusi vəsaitlərin hərəkətinə daim nəzarət edir.

Mühasibat xidmətinin rəhbərləri (baş mühasibləri) öz işlərində Azərbaycan Respublikasının Mühasibat uçotu haqqında Qanununu və digər normativ sənədləri əldə rəhbər tuturlar.

Mühasibat xidmətinin vəzifələri, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  "Mühasibat uçotu haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq mühasibat uçotunun düzgün təşkilini təmin etmək;
  
• 
  sənədləri düzgün tərtib etməklə, aparılan əməliyyatların qanuniliyinə nəzarəti vaxtında həyata keçirmək;
  
• 
  müəyyən qaydada edilmiş dəyişiklikləri nəzərə almaqla büdcə üzrə təsdiq olunmuş smeta xərclərinə görə ayrılmış təxsisat və onların məqsədli təyinatına müvafiq olaraq vəsaitlərin düzgün və qənaətlə xərclənməsinə, həmçinin pul vəsaitlərinin və maddi qiymətlilərin mühafizəsinə nəzarəti daim gücləndirmək;
  
• 
  sərbəst uçot aparan idarələrin vaxtlı-vaxtında maliyyələşdirilməsinə, onların smeta xərclərinin icrasına və mühasibat uçotunun düzgün aparılmasına nəzarət etmək;
  
• 
  xüsusi vəsaitlər smetası üzrə mədaxil və məxaricin uçotunu və digər büdcədənkənar vəsaitlər üzrə əməliyyatların uçotunu düzgün təşkil etmək;
  
• 
  fəhlə və qulluqçuların əməkhaqlarını, məktəblərdə oxuyanların təqaüdlərini vaxtlı-vaxtında köçürmək və ya ödəmək;
  
• 
  əmlakın, pul vəsaitlərinin, hesablaşmaların və balans maddələri üzrə digər maddi qiymətlilərin inventarizasiyanı vaxtlı-vaxtında aparmaq və nəticələri uçotda düzgün əks etdirmək;
  
• 
  maddi-məsul şəxsləri müvafiq təlimatlarla təmin etmək;
  
• 
  hesablaşma işlərində müasir hesablama texnikasını geniş tətbiq etmək;
  
• 
  mühasibat hesabatlarını təyin edilmiş vaxtlarda tərtib və təqdim etmək;
  
• 
  xərc smetalarını idarələrin rəhbərləri ilə razılaşdırmaqla tərtib etmək;
  
• 
  əsas vəsaitlərin, azqiymətli, tezköhnələn əşyaların və digər əmlakın istismar edilən yerlərdə mühafizəsinə nəzarəti daim gücləndirmək;
  
• 
  uçot və hesabatın, mühasibat xidməti səlahiyyətinə aid olan qaydaların, təlimatların, metodiki göstərişlərin sistematik uçotunu aparmaq və onların tələblərinə düzgün əməl etmək;
  
• 
  mühasibat sənədlərinin, uçot registrlərinin, maşınoqramların, xərc smetalarının və digər sənədlərin mühafizəsini həyata keçirərək müəyyən olunmuş qaydada onların arxivə təhvil verilməsini təmin etmək.
  

Baş mühasib (mühasib xidmətinin rəhbəri) hər bir işçinin öz vəzifələrini bilməsi və onların yerinə yetirilməsində məsuliyyət daşıması üçün mühasibatlığın xidməti vəzifələrini təyin edir.

Mühasibatlıqda xidməti vəzifələrin bölüşdürülməsi funksional əlamətlərinə görə, yəni həcmindən asılı olaraq hər işçi qrupu və ya ayrı-ayrı işçilər müəyyən sahəyə təhkim edilməklə aparılır. Mühasibatlıqda aşağıdakı qruplar təşkil edilə bilər: maliyyə, material, fəhlə və qulluqçularla hesablaşmalar, uşaq müəssisələrində uşaqların saxlanılması üçün valideynlərlə hesablaşmalar və s. İşin həcmindən asılı olaraq maliyyə və material qruplarından hesablaşma əməliyyatları üzrə əsas vəsaitlər, azqiymətli və tezköhnələn əşyalar, qida məhsulları kimi operativ-maliyyə qrupları ayrıla bilər.

Mərkəzi mühasibatlıq tərəfindən xidmət olunan müəssisələrdə zəruri hallarda mərkəzi mühasibatlığın işçiləri tərəfindən uçot-nəzarət qrupu təşkil edilir. Bu qruplar müəssisənin mühasibat uçotunun əməliyyatları üzrə bütün ilkin sənədləşmələrin tərkibinin, maddi-məsul şəxslərdə olan maddi qiymətlilərin saxlanılmasına nəzarəti təmin etməli və vəzifələrin bölgüsü nəzərdə tutulmuş digər işlərin yerinə yetirilməsini həyata keçirilməlidir.

Ayrı-ayrı müəssisələrin tərkibinə daxil olan bölmələr, həmçinin mərkəzi mühasibatlıq tərəfindən xidmət olunan müəssisələr mühasibat uçotu və nəzarət üçün lazımi sənədləri (əmrlərdən və sərəncamlardan çıxarışları, xərc smetalarını, bağlanmış müqavilələri və digər maliyyə-təsərrüfat faktlarını əks etdirən sənədləri) vaxtında mühasibatlığa təhvil verməlidir.

Zəruri sənədlərin və məlumatların vaxtında tərtibi və təqdim edilməsi üzrə baş mühasibin tələbi müəssisənin bölmələrinin bütün işçiləri üçün, uçotun mərkəzləşdirildiyi vaxtı mühasibatlıqda xidmət olunan idarələr üçün məcburidir.

İlkin sənədlərin mühasibatlığa təqdim edilməsi baş mühasib tərəfindən tərtib olunmuş və müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilmiş sənəd dövriyyəsi qrafiki ilə nizamlanır. Mərkəzi mühasibatlıqlarda sənəd dövriyyəsi qrafiki idarələrin rəhbərləri tərəfindən təsdiq edilir. Maddi-məsul və digər vəzifəli şəxslərə sənədlərin mühasibatlığa vaxtında təhvil verilməsi haqqında sənəd dövriyyəsindən çıxarış təqdim olunur.

İdarələrdə büdcə üzrə smeta xərclərinin icrası, xüsusi və digər büdcədənkənar vəsaitlərlə əlaqədar bütün mühasibat sənədləri idarələrin rəhbəri və ya onun müavini, həmçinin baş mühasibi və onun müavini tərəfindən imzalanır. Azərbaycan Respublikasının nazirlik və baş idarələrində birinci imza etmək hüququ bu nazirlik və baş idarələrin idarə rəislərinə və sərbəst şöbələrin rəhbərlərinə də verilə bilər.

Mərkəzi mühasibatlıqlarda bank sənədləri (çeklər və ödəniş tapşırıqları), həmçinin kassa məxaric orderləri, ödəniş üçün kassaya təqdim edilən əmək haqqı üzrə hesablaşma-ödəmə cədvəlləri və digər ödəniş sənədləri birinci səlahiyyətli şəxs kimi idarələrin rəhbərləri və ya onların səlahiyyətli nümayəndəsi, ikinci səlahiyyətli şəxs kimi baş mühasibi və ya onun müavini (baş mühasib olmadıqda) tərəfindən imzalanır.

Pul vəsaitləri, mal-material və digər qiymətlilərin verilməsi üçün əsas sayılan, həmçinin mərkəzi mühasibatlıq tərəfindən xidmət olunan idarələrdə kredit və hesablaşma öhdəliklərini dəyişən digər sənədlər idarənin rəhbəri və mərkəzi mühasibatlığın baş mühasibi və ya onların müavinləri tərəfindən (müavinlərə xüsusi sərəncamla imza etmək səlahiyyəti verildikdə) imzalanır.

Baş mühasibin və ya onun müavininin (baş mühasib olmadıqda) imzası olmayan sənədlər etibarsız hesab edilir və icra üçün qəbul edilmir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi faktını əks etdirən ilkin uçot sənədləri mühasibat uçotu registrlərində yazılışlar üçün əsas hesab olunur.

İlkin sənədlər (o cümlədən kağız və maşınla oxunan məlumat daşıyıcıları) özündə aşağıdakı zəruri rekvizitləri əks etdirməlidir.

Sənədin (formanın) adı, nömrəsi, kodu, tərtibedilmə yeri və tarixi, tərtib edilən müəssisənin adı, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu və ölçüləri (natural və pul ifadəsində), təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi, tamamlanması və onun rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və başqa əlamətləri.

Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər.

İlkin sənədlər əməliyyatların baş verdiyi anda, bu mümkün olmadıqda isə əməliyyatlar bilavasitə qurtardıqdan sonra tərtib edilməlidir.

Sənədlərin keyfiyyətli tərtibatına, onların vaxtında mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilməsinə, sənədlərdəki məlumatların doğruluğuna məsuliyyəti həmin sənədləri hazırlamış və imza etmiş şəxslər daşıyırlar.

İlkin sənədlərə əsasən məlumatları işləyib qaydaya salmaq və onlara nəzarət etmək üçün icmal uçot sənədləri hazırlanmalıdır. Bu sənədlər kağızda və maşına məlumat daşıyıcılarında tərtib edilə bilər.

Uçot registrlərində qeydlər üçün əsas sayılan sənədlər qrafiklə müəyyən edilmiş vaxtlarda mühasibatlığa təhvil verilməlidir.

Pul və hesablaşma sənədlərini, maliyyə və kredit öhdəliklərini müəssisənin rəhbərinin təsdiq etdiyi siyahıya əsasən imza etmək hüququ olan ən azı iki şəxs imzalamalıdır. Birinci imza müəssisədə ümumi rəhbərlik funksiyasını icra edən şəxsə, ikinci imza isə mühasibata rəhbərlik funksiyasını icra edən şəxsə mənsub olur.

Pul vəsaitlərinin, material qiymətlilərinin və başqa əmlakların qəbul-təhvili ilə əlaqədar əməliyyatlar ilkin sənədlər əsasında həyata keçirilən zaman iştirak edən hüquqi şəxsin nümayəndələrinə və ya fiziki şəxslərə sənədləşmənin bir nüsxəsi verilir. Əməliyyatda iştirak edənləri sənədlərin surəti ilə təmin etmək müəssisədə bu əməliyyatı rəsmiləşdirənin öhdəsinə düşür.

Mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruri olan uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərindəki məlumatlar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təklif edilmiş, yaxud nazirlik və baş idarələr tərəfindən ümumi prinsiplərə riayət edilməklə işlənib hazırlanmış uçot registrlərində yığılır və sistemləşdirilir.

Müəssisə tərəfindən müəyyən dövr ərzində aparılmış təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatlar uçot registrlərində qruplaşdırılmış şəkildə mühasibat uçotu hesablarına köçürülür.

İlkin sənədlər, uçot registrləri, mühasibat hesabatları mütləq müəyyən edilmiş qaydada və müddətə müvafiq olaraq saxlanılmalıdır.

Sənədlərlə işləyən dövrdə onların qorunub saxlanılmasının təmin edilməsinə və vaxtında arxivə verilməsinə məsuliyyəti baş mühasib daşıyır.

İlkin uçot sənədlərinə nəzarət Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.

Memorial – orderlə əməliyyat həyata keçirilən günün növbəti günündən gec olmayaraq (ilkin sənədlərin alınması üzrə) həm ayrı-ayrı sənədlərin, həm də eyniadlı sənədlərin əsasında tərtib edilir.

Memorial-orderlərdə, subhesabların müxabirləşdirilməsi əməliyyatın xarakterindən asılı olaraq, bir subhesabın debeti və digər subhesabın krediti və ya bir subhesabın debeti və bir neçə subhesabın krediti, bir subhesabın krediti və bir neçə subhesabın debeti üçün yazılır.

Memorial - orderlər baş mühasib və ya onun müavini və icraçı, uçotun mərkəzləşdirildiyi zaman isə, həmçinin uçot qrupunun rəhbəri tərəfindən imzalanır.

Məzmunu ilkin uçot sənədlərində qəbul edilmiş informasiyaların mühasibat hesabatlarında əks etdirilməsi üçün onların hökmən mühasibat registrlərində cəmləşdirilməsı və sistemləşdirilməsi zəruridir.

Registrlər xüsusi qrafalara bölünmüş kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı vərəqələrdə, kartlarda, hesablama texnikasından istifadə edilən zaman maşınoqramlarda, disketlərdə, maqnit lentlərində və bu kimi başqa maşına

məlumat daşıyıcılarında başdan-başa, fasiləsiz, xronoloji, sistemli və digər qaydalarda qeydiyyatdan keçirmə yolu ilə yerinə yetirilir.

Registrlərin formalaşdırılması qaydası mühasibat uçotunun standartları ilə nizamlaşdırılır.

Mühasibat uçotu registrlərini yerinə yetirən müəssisələr onların lazımi qaydada istifadəsi üçün mühasibatı müasir uçot texnikası və texniki vasitələrlə təmin etməlidir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində olan bütün təsərrüfat subyektləri mühasibat uçotu registrlərini Azərbaycan dilində aparmalıdır.

Beynəlxalq mühasibat standartları ilə nizamlaşdırılan xarici mühasibat uçotu registrləri Azərbaycana gətirilən zaman Azərbaycan dilinə tərcümə edilməlidir. Azərbaycan dilindəki mühasibat uçotu registrlərı də tədqiqat və başqa lazımi tələblər zamanı tələb olunan dillərə də tərcümə edilə bilər.

Baş kitabın, sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin düzgün tərtibatına, habelə mühasibat registrlərinin və onlarda əks etdirilmiş məlumatların qorunub saxlanılmasına baş (sərbəst) mühasib, yaxud xüsusən bu işlər üçün müəssisə rəhbəri tərəfindən rəsmi təyin edilmiş şəxs cavabdehdir.

Bütün memorial-orderlər “Baş kitab”da qeydə alınır. “Baş kitab”da bir qayda olaraq uçot hesablar plana uyğun subhesablar üzrə aparılır.

“Baş kitab” ötən ilin yekun balansına müvafiq olaraq ilin əvvəlinə olan qalıq məbləğini kitaba yazmaqla açılır. "Baş kitab"da yazılışlar memorial- orderlərin tərtibi üzrə aparılır. Memorial-orderlərin yığım cədvəllərinin tərtibi zamanı isə yazılışlar ayda bir dəfə aparılır. Memorial-orderlərin məbləği əvvəl "Order üzrə məbləğ" sütununa, sonra isə müvafiq subhesabların debet və kreditlərinə yazılır. Bütün subhesablar üzrə ay ərzində debet və kredit üzrə dövriyyənin məbləği "Order üzrə məbləğ" sütununun yekununa bərabər olmalıdır. Ay ərzində dövriyyələrdən sonra hər bir subhesab üzrə növbəti ayın əvvəlinə qalıq çıxarılır.

Mühasibat kitablarında yazılışlar aparılana qədər bütün səhifələr nömrələnir və qaytanlanır. Vərəqin son səhifəsində “Bu kitabda

cəmi səhifə nömrələnmişdir” qeyd edilərək müəssisə rəhbərinin və baş mühasibin imzası ilə təsdiq edilir.

Hər kitabda idarənin, mərkəzi mühasibatlığın adı və kitabın açıldığı tarix yazılır. Kitabda açılmış subhesabların adı olmalıdır. Müəyyən bir subhesab üzrə yazılışlar kitabın digər səhifəsinə köçürülərkən həmin subhesab üzrə başlıqda yeni səhifənin nömrəsi göstərilməklə yazılışın köçürülməsinə başlanılır.

İl başa çatan zaman mühasibat uçotu kitablarında boş səhifələr növbəti ilin əməliyyatlarının yazılışları üçün istifadə oluna bilər. Bu halda kitablar iki ildə bir dəfə arxivə təhvil verilir.

Mühasibat uçotunun registrlərində yazılışlar ilkin sənədlər alınan günün növbəti günündən gec olmayaraq ilkin sənədlərə əsasən mürəkkəblə, diyircəkli qələmlə və ya yazı maşınları və mexaniki vəsaitlərlə aparılır.

Hər ayın sonunda analitik uçot registrlərində dövriyyənin yekunu hesablanılır və subhesablar üzrə qalıqlar çıxarılır.

Cari il üçün mühasibat uçotu yazılışlarında aşkar edilmiş səhvlərin düzəlişi aşağıdakı qaydada aparılır:

• 
  hesabat dövrü müddətində hesabat balansı təqdim edilənədək aşkar edilmiş, memorial-orderin göstəricilərində dəyişiklik tələb etməyən səhvlər düzgün olmayan məbləğin və mətnin üzərindən nazik xətt çəkilərək (xətt ilə çəkilir ki, əvvəlki məbləğ və mətn oxunsun) üstündən düzgün mətn və məbləğ yazılmaqla düzəldilir. Eyni zamanda müvafiq sətrin qarşısında baş mühasibin imzasından əvvəl "Düzəldilmişdir" qeyd edilir;
  
• 
  mühasibat balansı təqdim edilənədək aşkar edilmiş, həmçinin memorial-orderdə də səhv hesab edilən yazı onun xarakterindən asılı olaraq əlavə memorial-order vasitəsilə və ya qırmızı qələmdə "Storno" üsulu ilə düzəldilir, hesabat dövründə balans təqdim edildikdən sonra mühasibat uçotu yazılışlarında aşkar edilən səhvlər eyni qayda ilə düzəldilir. Səhvlərin düzəlişi ilə əlavə mühasibat yazılışları, həmçinin "Storno" üsulu ilə edilən düzəlişlər memorial-orderlər vasitəsilə
  

rəsmiləşdirilir. Bu zaman həmin orderin rekvizitlərinin yanında düzəliş edilən memorial-orderin nömrəsi və tarixi göstərilir.

Kassa və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir.

Yeni hesabat ilində mühasibat registrlərində ötən ilin yekun balansına və uçot registrlərinə tam müvafiq olaraq sintetik və analitik hesablar üzrə əvvəlinə olan qalığın məbləği yazılır.

Yuxarı təşkilatlar və ya maliyyə orqanları tərəfindən yekun balansda düzəlişlər edilərsə, onda müvafiq yazılı sərəncam əsasında bu düzəlişlər həm keçən ilin uçot registrlərində (mühasibat yazılışlarının düzəldilməsi volu ilə), həm də cari ilin uçot registrlərində (daxil olan qalığın düzəldilməsi yolu ilə) aparılır .

Hər hesabat ayı bitdikdə bütün memorial-orderlər, icmal cədvəlləri onlara aid olan sənədlərlə birlikdə xronolojı qaydada yığılmalı və tikilməlidir. Sənədlər az olduqda onları üç ay ərzində bir qovluğa tikmək olar. Üz qabığında idarənin və ya mərkəzi mühasibatlığın adı, qovluğun, işin adı və sıra nömrəsi, hesabat dövrü – il və ay, memorial-orderin başlanğıc və son nömrələri, işdəki vərəqlərin sayı yazılır.

İlkin sənədlərin, uçot registrlərinin, mühasibat hesabatları və balansın mühafizəsini, tərtibini və onların arxivə təhvil verilməsini baş mühasib təmin edir.

İlkin sənədlər, uçot registrləri və mühasibat hesabatları arxivə təhvil verilənə qədər mühasibatlıqda xüsusi yerlərdə və ya baş mühasib tərəfindən məsul edilmiş şəxslərin cavabdehliyi altında bağlı rəflərdə mühafizə olunur.

İşlər idarələri mühasibat arxivində müəyyən olunmuş müddət ərzində mühafizə olunur. Mühafizə müddəti bitdikdə işlər təyin olunmuş qaydada müvafıq dövlət arxivinə təhvil verilir. İşlərin arxivə təhvil verilməsini təsdiq edən sənədlər həmişə mühasibatlıqda mühafizə edilməlidir.

İdarələrin ilkin sənədləri, uçot registrləri, mühasibat hesabları və balansları istintaq orqanları, prokurorluq və məhkəmə tərəfindən ibtidai istintaq üçün Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan cinayət-prossesual qanunvericiliyinə müvafiq olaraq bu orqanların qərarı əsasında götürülə bilər. Sənədlər götürülən zaman protokol tərtib edilir, protokolun sürəti iltizam almaqla idarənin müvafiq vəzifəli şəxsinə verilir.

Sənədləri götürən orqanların razılığı və nümayəndələrinin iştirakı ilə idarələrin müvafiq vəzifəli şəxsləri sənədlərinin götürülməsi tarixi və əsasını əsas götürməklə onların sürətini çıxara bilərlər.

İlkin sənədlərin itməsi və ya ləğv olması hallarında idarənin rəhbəri əmrlə itkinin və ya ləğvin səbəblərini araşdıran komissiya təyin edir.

Zəruri hallarda istintaq orqanları, mühafizə və dövlət yanğın nəzarəti nümayəndələri komissiyanın işində iştirak etmək üçün dəvət olunur.

Komissiyanın işinin nəticəsi idarənin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunan aktla rəsmiləşdirilir. Aktın surəti yuxarı təşkilatlara göndərilir.

Maddi qiymətlilər və pul vəsaitləri, həmçinin debitor və kreditorlarla hesablaşmalar Azərbaycan Respublikasının Mühasibat uçotu haqqında Qanununa müvafiq olaraq inventarizasiya olunmalıdır.

İdarələr və mərkəzi mühasibatlıqlar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təyin etdiyi qaydada rüblük və illik mühasibat hesabatlarını tərtib və təqdim etməlidir.

3. Büdcə təşkilatlarında büdcə uçotunun obyekti

Mühasibat uçotunun obyekti dedikdə büdcə və elmi idarələr daxilində mühasibat uçotunun bilavasitə öyrəndiyi fəaliyyət sahəsi nəzərdə tutulur. Bundan əvvəlki mövzuda göstərildiyi kimi, büdcə və elmi idarələrdə mühasibat uçotunun obyekti əsasən aşağıdakılardır:

1. 
   Büdcə təşkilatlarının gəlirləri;
   
2. 
   Büdcə təşkilatlarının xərcləri;
   
3. 
   Pul vəsaitləri;
   
4. 
   Hesablaşmalar;
   
5. 
   Fondlar və ehtiyatlar;
   
6. 
   Maddi qiymətlilər.
   

Göründüyü kimi, büdcə təşkilatlarında mühasibat uçotunun əsas obyekti kimi təşkilatların gəlirləri və xərclərindən ibarətdir. Burada gəlirlərin əmələ gəlməsi, hesablanması və müəssisəyə daxil edilməsi prosesindəki hərəkətin mərhələsindən asılı olaraq iki qrupa bölünür:

1. 
   Hesablanmış gəlirlər;
   
2. 
   Kassa gəlirləri.
   

Hesablanmış gəlirlərə o gəlir növləri daxildir ki, onlar müəssisənin hesablarına daxil olmamışdan qabaq müəssisənin mühasibatlığı tərəfindən hesablanır və bu barədə onları ödəyəsi idarə, təşkilat və şəxslərə tədiyə öhdəlikləri təqdim edilir. Bu öhdəliklərdə ödənişin məbləği və müddəti göstərilir. Belə gəlirlərə sifarişçi təşkilat və müəssisələrə göstərilmiş kadr hazırlığı, elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor xidmətləri və digər xidmətlər üçün hesablanmış ödənişlər daxildir.

Kassa gəlirləri həqiqi olaraq müəssisənin cari hesablarına və kassasına daxil olunmuş gəlirlərdir. Büdcə təşkilatları tərəfindən büdcədənkənar vəsaitlər üzrə

gəlirlər smetasının yerinə yetirilməsi səviyyəsi ancaq kassa gəlirlərinin həcmi ilə xarakterizə olunur.

Büdcə təşkilatlarının xərcləri də iki qrupa bölünür:

1. 
   Kassa xərcləri;
   
2. 
   Faktiki xərclər.
   

Büdcə təşkilatlarının kassa xərcləri nağd və ya köçürmə yolu ilə onun sərf edilmiş pul vəsaitidir. Bu isə heç də xərclənmiş vəsait deyildir, ancaq bu məqsəd üçün buraxılmış vəsaitdir. Buraxılmış vəsaitdən müəyyən hissə xərclənməyərək geri qaytarıla bilər. Bundan başqa kassa xərcləri heç də bütün xərcləri əhatə etmir. İşçilərə hesablanmış, lakin ödənməmiş əmək haqqı, yerinə yetirilmiş iş üçün idarə və təşkilatlara hesablanmış, lakin verilməmiş ödəniş və s. kassa xərclərinə daxil olmur.

Faktiki xərclər həqiqətən müəssisənin vəsaiti hesabına hesablanmış və ödənilmiş xərclərdir. Xərclər smetasının icra səviyyəsi faktiki xərclərin səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.

Gəlirlər və xərclər smetasının icrası barədə hər ilin sonunda büdcə təşkilatları və elmi idarələr hesabat tərtib edir ki, bunun da əsas forması smetanın icrası balansıdır.

Büdcə təşkilatları və elmi idarələrdə mühasibat uçotunun üçüncü mühüm obyekti pul vəsaitlərinin uçotudur. Pul vəsaitlərinin uçotu həmin vəsaitlərin əmələgəlmə mənbələri, təyinatları və yerləşməsindən asılı olaraq aşağıdakı sintetik hesablarda aparılır:

Pul vəsaitləri uçotu təşkilatın maliyyə vəsaitlərinin qorunub saxlanılması və öz məqsədi üzrə xərclənməsinə ciddi nəzarəti təmin etməlidir.

Mühasibat uçotunun ən mühüm obyektlərindən biri də hesablaşma – kredit əməliyyatlarıdır. Bu təşkilatlar öz fəaliyyətlərinin gedişində müxtəlif idarə, təşkilat, müəssisə və şəxslərlə hesablaşma vəziyyətində olur, onlarla satıcı, podratçı, alıcı və

sifarişçi təşkilatlar, büdcə təşkilatları, maliyyə və sığorta orqanları, müxtəlif idarələr, təşkilatlar və şəxslər arasında hesablaşmalar meydana çıxır.

Azərbaycanda həyata keçirilən yenidənqurma, təsərrüfat mexanizminin tətbiqi və bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində bu təşkilatların fəaliyyət dairəsi genişləndikcə hesablaşmaların da həcmi artır. Bu sahədə mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi hesablaşmaların gedişinə ciddi nəzarət etmək, müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmaların gedişini sürətləndirmək, ödəniş və öhdəlikləri vaxtında təşkil etməkdən ibarətdir. Bütün pillədən olan büdcə təşkilatları külli miqdarda əsas vəsaitlərə, material ehtiyatlarına malikdir. Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri həmin əmlakın qorunub saxlanılmasını təyin etməkdən müəyyən edilmiş ehtiyat normalarına riayət edilməsinə nəzarət etməkdən, öz istiqamətləri üzrə və məqsədəuyğun sərf edilməsini təşkil etməkdən ibarətdir. İstifadə edilməyən ehtiyatlar vaxtında aşkar edilməli və tələb olunan sahəyə verilməlidir.

Büdcə və elmi idarələrdə mühasibat uçotunun əsas vəzifələri dövlətin maliyyə-təsərrüfat siyasəti əsasında müəyyənləşir. Dövlət ölkənin sosial-mədəni və elmi inkişafı qanununu rəhbər tutaraq bu sahələrin inkişafını istiqamətləndirir.

173

4. Büdcə təşkilatlarında ilkin uçot sənədlərinin və uçot registrlərinin tərtibi

Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarını tərtib edən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş ilkin sənədlərin və uçot registrlərinin formalarından istifadə edir. Təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi faktını əks etdirən ilkin uçot sənədləri mühasibat uçotu registrlərində yazılışlar üçün əsas hesab olunur.

İlkin sənədlər özündə aşağıdakı zəruri rekvizitləri əks etdirməlidir:

Sənədin (formanın) adı, nömrəsi, kodu, tərtib edilmə yeri və tarixi, sənəd tərtib edilən təşkilatın adı, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu, təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və qanunvericiliklə tələb olunan digər rekvizitlər.

Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər:

İlkin sənədlər əməliyyatların baş verdiyi anda, bu mümkün olmadıqda isə əməliyyatlar bilavasitə qurtardıqdan sonra tərtib edilməlidir.

Sənədlərin keyfiyyətli tərtibatına, onların vaxtında mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilməsinə, sənədlərdəki məlumatların doğruluğuna məsuliyyəti həmin sənədləri hazırlamış və imza etmiş şəxslər daşıyırlar.

İlkin sənədlərə əsasən məlumatları işləyib qaydaya salmaq və onlara nəzarət etmək üçün icmal uçot sənədləri hazırlanmalıdır.

Uçot registrlərində qeydlər üçün əsas sayılan sənədlər qrafiklə müəyyən edilmiş vaxtlarda mühasibatlığa təhvil verilməlidir.

Pul vəsaitlərinin, material qiymətlərinin və başqa əmlakların qəbul-təhvili ilə əlaqədar əməliyyatlar ilkin sənədlər əsasında həyata keçirilən zaman iştirak edən hüquqi şəxsin nümayəndələrinə və ya fiziki şəxslərə sənədləşmənin bir nüsxəsi

verilir. Əməliyyatda iştirak edənləri sənədlərin surəti ilə təmin etmək dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatda bu əməliyyatı rəsmiləşdirənin öhdəsinə düşür. Mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruri olan uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərdəki məlumatlar dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın mərkəzi aparatı tərəfindən yığılır və sistemləşdirilir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar tərəfindən müəyyən dövr ərzində aparılmış təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatlar uçot registrlərindən qruplaşdırılmış şəkildə mühasibat uçotu

hesablarına köçürülür.

İlkin sənədlərdə (ciddi hesabat blankları, kassa və bank sənədləri istisna olmaqla) və uçot registrlərində qeydsiz düzəlişlərə yol verilmir. Səhvlərin düzəlişi həmin sənədi imza etmiş şəxslərin imzası ilə düzəlişin tarixi göstərilməklə təsdiq edilməlidir. Ciddi hesabat blanklarında, kassa və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir. İlkin sənədlər, uçot registrləri, maliyyə hesabatları müəyyən edilmiş qaydaya və müddətə müvafiq olaraq saxlanılmalıdır. İlkin uçot sənədlərinə nəzarət Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.

Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar tərəfindən mühasibat uçotunun aparılması memorial-order forması üzrə həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə icra hakimiyyəti orqanları onların səlahiyyətləri daxilində mühasibat uçotunun aparılması ilə əlaqədar digər uçot registrlərini tətbiq edə bilər.

Memorial orderlər əməliyyat həyata keçirilən günün növbəti günündən gec olmayaraq (ilkin sənədlərin alınması üzrə) həm ayrı-ayrı sənədlərin, həm də eyniadlı sənədlərin əsasında tərtib edilir. Memorial orderlərdə subhesabların müxabirləşdirilməsi əməliyyatın xarakterindən asılı olaraq, bir subhesabın debeti və digər subhesabın krediti üzrə yazılır. Hər hesabat ayı bitdikdə bütün memorial orderlər, yığım cədvəlləri onlara aid olan sənədlərlə birlikdə xronoloji qaydada yığılmalı və tikilməlidir. Sənədlər az olduqda sənədləri üç ay ərzində bir qovluğa tikmək olar. Qovluğun üz qabığında dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın və ya mərkəzi mühasibatlığın adı, işin adı və sıra nömrəsi, hesabat dövrü – il və ay, memorial orderlərin başlanğıc və son nömrələri, işdəki vərəqlərin sayı yazılır.

Məzmunu ilkin uçot sənədlərində qəbul edilmiş informasiyaların mühasibat hesabatlarında əks etdirilməsi üçün onların hökmən mühasibat registrlərində cəmləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zəruridir. Registrlər sətir və sütunlardan ibarət olan xüsusi qrafalara bölünmüş kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı vərəqlərdə, kartlarda, hesablama texnikasından istifadə edilən zaman elektron məlumat daşıyıcılarında başdan-başa, fasiləsiz, xronoloji, sistemli və digər qaydalarda qeydiyyatdan keçirmə yolu ilə yerinə yetirilir.

Elektron məlumat daşıyıcıları vasitəsilə mühasibat uçotu registrlərini tərtib edən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar, onların lazımi qaydada istifadəsi üçün mühasibatlığı müasir uçot texnikası və texniki vasitələrlə təmin etməlidir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən, dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar mühasibat uçotu registrlərini Azərbaycan dilində aparmalıdır. Xaricdə fəaliyyət göstərən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın Azərbaycan dilindəki mühasibat uçotu registrləri bu xarici ölkələrin qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş tələblər əsasında xarici dillərə tərcümə edilə bilər.

Baş kitabın, sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin düzgün tərtibatına, habelə mühasibat registrlərinin və onlarda əks etdirilmiş məlumatların qorunub saxlanmasına baş mühasib, yaxud xüsusən bu işlər üçün dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın rəhbəri tərəfindən rəsmi təyin edilmiş şəxs cavabdehdir. Bütün memorial orderlər «Baş kitab»da qeydə alınır. «Baş kitab»da uçot bu Təlimatdakı Hesablar Planına uyğun subhesablar üzrə aparılır. “Baş kitab” ötən ilin yekun balansına müvafiq olaraq ilin əvvəlinə olan qalıq məbləği kitaba yazmaqla açılır. «Baş kitab»da yazılışlar memorial orderlərin tərtibi üzrə aparılır. Memorial orderlərin yığım cədvəllərinin tərtibi zamanı isə yazılışlar ayda bir dəfə aparılır. Memorial orderin məbləği əvvəl «Order üzrə məbləğ» sütununa, sonra isə müvafiq subhesabların debet və kreditlərinə yazılır. Bütün subhesablar üzrə ay ərzində debet və kredit üzrə dövriyyənin məbləği «Order üzrə məbləğ» sütununun yekununa bərabər olmalıdır. Ay ərzində dövriyyələrdən sonra hər bir subhesab üzrə növbəti ayın əvvəlinə qalıq çıxarılır.

Əllə tərtib olunan mühasibat kitablarında səhifələr nömrələnir və qaytanlanır. Kitabın son səhifəsində səhifələrin yekun sayı göstərilməklə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın baş mühasibi və bu təşkilatın rəhbəri tərəfindən təyin edilmiş digər mühasibatlıq işçisinin imzası ilə təsdiq edilir və möhürlənir. Hər kitabda dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın, mərkəzi mühasibatlığın adı və kitabın açıldığı tarix yazılır. Kitabda açılmış subhesabların adı olmalıdır. Müəyyən bir subhesab üzrə yazılışlar kitabın digər səhifəsinə köçürülərkən, həmin subhesab üzrə başlıqda, yeni səhifənin nömrəsi göstərilməklə yazılışın köçürülməsi haqqında qeyd edilir.

Hesabat dövrü başa çatan zaman mühasibat uçotu kitablarında boş səhifələr növbəti hesabat dövrünün əməliyyatlarının yazılışları üçün istifadə oluna bilər. Mühasibat uçotunun registrlərində yazılışlar ilkin sənədlər alınan günün növbəti günündən gec olmayaraq ilkin sənədlərə əsasən mürəkkəblə, diyircəkli qələmlə və ya avtomatlaşdırılmış üsulla aparılır. Mühasibat uçotunun registrləri həmçinin kompüterlə və ya müasir hesablama texnikası vasitəsilə tərtib edilir. Hər ayın sonunda analitik uçot registrlərində dövriyyənin yekunu hesablanılır və subhesablar üzrə qalıqlar çıxarılır. İlin əvvəlinə olan dövriyyə cədvəlinin məlumatları (qalıqları) hesabat dövründən əvvəlki dövrün sonuna təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin əvvəlinə dövriyyə cədvəlinin məlumatları dəyişilərsə, onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır.

İlkin sənədlər, uçot registrləri və maliyyə hesabatları arxivə təhvil verilənə qədər mühasibatlıqda xüsusi yerlərdə və ya baş mühasib tərəfindən məsul edilmiş şəxslərin cavabdehliyi altında bağlı rəflərdə mühafizə olunur. Mühasibat sənədləri dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların mühasibat arxivində müəyyən olunmuş müddət ərzində mühafizə olunur. Mühafizə müddəti bitdikdən sonra mühasibat sənədləri müəyyən olunmuş qaydada müvafiq dövlət arxivinə təhvil verilir. Sənədlərin arxivə təhvil verilməsini və ya qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq ləğv edilməsini təsdiq edən aktlar mühasibatlıqda daimi mühafizə edilməlidir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların ilkin sənədlər, uçot registrləri, maliyyə hesabatları istintaq orqanları, prokurorluq və məhkəmə

tərəfindən ibtidai istintaq üçün Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericiliyinə müvafiq olaraq bu orqanların qərarı əsasında götürülə bilər. Sənədlər götürülən zaman protokol tərtib edilir, protokolun surəti iltizam almaqla dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın müvafiq vəzifəli şəxsinə verilir. Sənədləri götürən orqanların razılığı və nümayəndələrinin iştirakı ilə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların müvafiq vəzifəli şəxsləri sənədlərin götürülməsi tarixi və əsasını göstərməklə onların surətini çıxara bilərlər. İlkin sənədlərin, uçot registrlərinin və maliyyə hesabatlarının itməsi hallarında dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın rəhbərinin əmri ilə bu halların səbəblərini araşdıran komissiya yaradılır. Komissiyanın işinin nəticəsi dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq olunan aktla rəsmiləşdirilir. Aktın surəti yuxarı təşkilatlara göndərilir.

5. Büdcədən maliyyələşən təşkilatlar üçün milli standartlara uyğun müəyyən edilmiş mühasibat uçotunun hesablar planı

Milli Standartların tələblərinə cavab verən mühasibat uçotunun Hesablar Planı bu Standartlara əsaslanan ehtimallar (prinsiplər), maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirmə metodlarına uyğun olaraq hazırlanmış və təsdiq edilmişdir. Hesablar Planı dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilat tərəfindən təqdim edilən “Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat”da digər müvafiq maliyyə hesabatlarından fərqli olaraq informasiyanı daha dolğun təcəssüm edir. Hesablar Planı maliyyə hesabatı elementlərinin qruplaşdırılması və dəyər ifadəsində cari vəziyyətin əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hesablar Planı üzrə hesablar artan likvidlik dərəcəsi qaydasında düzülmüşdür. Hesablar Planında mühasibat uçotunun hesablarının nömrəsi, o cümlədən sintetik hesabların nömrəsi 3 rəqəmdən, subhesabların nömrəsi 4 və ya

5 rəqəmdən ibarət olmaqla müəyyən edilmişdir. Nömrənin birinci rəqəmi aid olduğu bölməni, ikinci rəqəm aid olduğu maddəni, üçüncü rəqəm aid olduğu sintetik hesablar qrupunu, dördüncü və beşinci rəqəm isə sintetik hesabın müvafiq subhesablar qrupunu göstərir. Hesablar Planında təhlilin, nəzarətin aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib olunması tələblərindən asılı olaraq müəyyən olunmuş subhesablardan istifadə edilməlidir. Büdcədən maliyyələşən təşkilatın təsdiq olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq həmin subhesablardan bəzilərinin məzmunu dəqiqləşdirilə, bəzi subhesablar çıxarıla, birləşdirilə, eləcə də əlavə subhesablar daxil edilə bilər.

“Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat”ın müvafiq maddələrində təşkilat tərəfindən hesabat dövrünün sonuna sintetik hesabların yekunlaşdırılmış qalıqları əks etdirilir. Təşkilatın fəaliyyəti ilə bağlı baş vermiş maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları vahid Hesablar Planı (sintetik hesabları, subhesabları) vasitəsilə müvafiq maliyyə hesabatlarında əks etdirilir. Sintetik hesablar maliyyə hesabatlarının elementlərinin (aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın, habelə gəlir və xərclərin) müəyyən edilmiş növlər və əlamətlər üzrə ümumiləşdirilmiş informasiyasının qruplaşdırılmasını

təmin edir. Sintetik hesabın bir hissəsini təşkil edən subhesab isə özündə qruplaşdırılmış analitik uçot məlumatlarını əks etdirməklə, göstərilən sintetik hesabda maliyyə hesabatlarının elementləri barədə ümumiləşdirilmiş informasiyanı açıqlayır.

Bu Təlimatla müəyyən edilən Hesablar Planı dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların iş xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Hesablar Planı aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: