Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intеllеktual imkoniyatlari to’G’risidagi hozirgi pеdagogik psixologik talablar

 
2.3. Intellektual ijodiy qobiliyatlarni diagnostika qilish va korreksiyalash 
usullari 
Jamiyatni
 
erkinlashtirish jarayonida shaxsning qobiliyat va iqtidorini har 
jihatdan namoyon etish, uchun imkoniyat shart-sharoitlar yaratibgina qolmay balki 
insonning ruhiy ma’naviy va intellektual solohiyatini to’la nomoyon bo’lishini 
talab qiladi. Hozirgi davrda shaxslar o’rtasidagi intellektual jihatdan mavjud 
farqlar bilan bir qator ijodiy va tashkilotchilik qobiliyatidagi shaxsning umumiy 
tafakkuridagi farqlarga ham qayta etibor qaratish lazim. Bu ta’lim salohiyatidagi 
ko’pgina masalalarni hal etish muhim ahamiyatga ega. Bunday masalalar 
jumlasidan o’quvchilarni fikirlash va o’qish, ularni ta’lim ko’pchilik esa kasbiy va 
ijtimoiy sohada rivojlanish o’z imkoniyatlarni ro’yobga chiqarishning 
diognostikasi va korreksiyasini kiritish mumkin. 
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda jismoniy psixik rivojlanishi 
o’zining jadalligi bilan ajralib turadi. Shuningdek bilish jarayoning rivojlanishida 
undagi aqliy ko’nikmalar intellektual qobiliyatni rivojlantirishga zamin yaratadi.
Aynan mazkur yosh davrda intellektual qobiliyatning rivojlanishi muhim 
sanalib, bu borada qator psixologlar tamonidan tadqiqot ishlari olib borilgan. 
L.S.Vigotiskiy takidlaganidek, maktab o’quvchini aqliy rivojlanish orqasidan 
yetaklab boorish kerak. Shu sababli o’quvchi aqliy rivojlanishi muhim dolzarb 
masala hisoblanadi.ta’lim o’quvchini bilimlar bilan qurollantirish uning aqliy
jihatdan kamol topishini taminlashi lozim. Bilim egallash aqliy rivojlanish bilan 
jambarchas bog’liqdir. Bilimlarni egallash aqliy jivojlanishsiz, aqliy rivojlanish esa 
bilimlarsiz amalgam oshmaydi. Biroq aqliy rivojlanish tushunchasi o’zining 
mazmun jihatdan bilimlarni o’zlashtirishdan kengroq manoga ega. O’quvchilarni 
aqliy rivojlanishi deganda turli fanlarga doir bilimlarni o’zlashtirishi, ularni 

---

43 
tizimga solish va amalyotga tadbiq qilish ta’limni usullarni egallash hamda 
o’quvchilarda yangi shaxs sifatlarni vujudga kelishini nazarda tutiladi. 
D.B.Elkonin va V.V. Davidov raxbarligi ostida o’kazilayotgan tajribalar 
kichik yoshdagi o’quvchilarning intellektual rivojlanish zahiralarini ishga solish 
yo’l va vositalarini o’zlashtirishga bag’ishlangan. Ularning takidlariga qaraganda 
maxsus tashkil etilgan ta’lim tizimi natijasida o’quvchilarni abstraxt fikr yuritish 
darajasi yanada ko’tarilishi mumkin.tajribalarda nazariy va umumlashtiruvchi 
harakterdagi bilimlarning berilishi o’quvchilarga umumiy qonunyatlardan aniq 
ko’rinishga o’tish imkonini yaratmoqda ya’ni umumiy hollardan hususiy hollarga 
o’tish amalgam oshirilmoqda. 
N.A.Menchiniskaya metodiga binoan matematka fanida kichik yoshdagi 
o’quvchilarning aqliy taroqqiyotini aniqlash jarayonida ularni mavjud bilim 
fondini bilimlarni amalda qo’llash darajasini hamda mantiqiy fikr yuritish holatini 
belgilashga harakat qiladi. Muallif shu asnoda o’zlashtirish konkret va abstrekt 
tafakkurning enins aloqasiga, analitik-sintetik faoliyat bosqichiga ahamiyat beradi. 
Bundan tashqari tadqiqotchi uchun eng muhum o’quvchilar fikrini hususiyatdan 
umumiy mulohazaga almashtirish imkoniyati hisoblanadi. Chunki busiz aqliy 
taroqqiyot darajasi to’g’risida fikr yuritishi maqsadga muvofiq emas.
Rus psixologi Kabanova-Miller o’quvchilar aqliy taroqqiyotni ta’lim usullar, 
o’quv ko’nikma malaka va aqliy faolligining yangi sharoitiga fanlaroro 
qo’llanishga ko’chishda ularda tarkib topgan ko’nikma, malaka va aqliy faoliyat 
shaxsning o’z aqliy faoliyatining yangi sharoitiga fanlaroro qo’llanishga 
ko’chishda ularda tarkib topgan konikma malaka va aqliy faoliyat shaxsning o’z 
aqliy faoliyatini bevosita iroda qilishiga boshqarishga o’tishda tashqi tasir 
natijasida sinaluvchilarning bilimiga qiziqish faoliyati qay darajada ekanligini 
aniqlashda deb talqin qilinadi. Bundan tashqari E.N. Kabanova –Miller o’quvchilar 
aqliy taroqqiyotini silliqlashtirish va bilimlarni”tenglashtirish” metodini ham 
ishlab chiqadi. Mazkur nazarya o’quvchilardagi mavjud kamchiliklarni 
kamaytirishga yordam beradi. Mazkur yo’l bilan o’tkazisho’quvchilar bajarishi 

---

44 
zarur bo’lgan topshiriqlarni ularning serqirra faoliyat funksiyasiga aylantirib 
beradi.