Böyük Britaniya dünya iqtisadi böhranı illərində (1929-1933-cü illər) 1929-cu ilin oktyabrında ABŞ-da başlanan iqtisadi böhran öz miqyasına görə 20-ci əsrin ən böyük böhranı kimi tarixə daxil oldu.
1929-1933-cü illərin iqtisadi böhranı kapitalizmin bütün
tarixi boyu ən dərin böhran kimi səciyyələndirilə bilər. Demək olar
ki, dörd il ərzində kapitalist ölkələrinin iqtisadiyyatı tam təşkil edilə
bilməyəcək durğun bir vəziyyətdə qalmış oldu.
Böhran, dünyada 50 milyondan daha çox insanın işsiz
qalmasına səbəb olmuşdur. Dünyada ümumi istehsalın həcmi 42%,
dünya ticarətinin həcmi isə 65% azalmışdır. Bu rəqəmlərin hansı
dərəcədə təsirli olduğunu başa düşmək üçün 1929-cu ildən əvvəl baş
verən heç bir iqtisadi böhran nəticəsində dünya ticarətinin 7%-dən
daha çox kiçilmədiyinə nəzər salmaq kifayətdir.
Dünya iqtisadiyyatına belə güclü təsir edən böhranın səbəb
və nəticələrini araşdırmaq üçün Birinci dünya müharibəsi sonrasında
yaranan sosial – iqtisadi və siyasi almiləri nəzərdən keçirmək
vacibdir.
Müharibədən sonra kapitalist dünyasında hegemonluğu
əlində saxlayan ABŞ 1924-1929-cu illərdə stabilizasiya dövrü
keçirdi. ABŞ bu dövrdə dünya dövlətləri arasında yeganə kreditor idi.
Sənayenin yeni sahələrinə olan çox yüksək təlabat, iqtisadiyyatın
inkişafına zəmin yaratmaqla bərabər, eyni zamanda ölkədə iqtisadi
mühitin olduqca spekulativ xarakter almasına şərait yaradırdı. Buna
misal olaraq 1926-1928-ci illərdə Floridada yaşanan daşınmaz əmlak
böhranını göstərmək olar. 1926-cı ildən başlayaraq təbii şəраитlərə
190
əlaqədar olaraq (Bu əyalətdə qış qonşu ərazilərlə müqayisədə daha
münasib idi) Floridadakı daşınmaz əmlakların qiymətinin həddindən
artıq dəyər qazanması ümüdi ilə buraya böyük investisiyalar
qoyulmuşdu. 1928-ci il 18 sentyabrda isə gözlənilmədən baş verən
qasırğa bütün planları alt-üst etdi və bu əraziyə qoyulan
investisiyalar böyük zərərə səbəb oldu. Yüksək qiymətə satın alınmış
daşınmaz mülk və torpaq sahələrini nəinki öz dəyərinə, dəyərindən
bir neçə dəfə ucuz qiymətə belə satmaq mümkün olmadı.
Yuxarıda qeyd edilən spekulasiyanın iqtisadiyyatın normal
fəaliyyətinə nə qədər güclü təsir etdiyini nəzərə alsaq dünya böhranı
öncəsi ABŞ iqtisadiyyatının nə dərəcədə həssas olduğunu görərik.
Dünya böhranının baş vermə səbəbləri:
1. ABŞ-dakı böyük şirkətlərin maliyyə gücləri idi. Birinci
dünya müharibəsindən sonra bir çox xırda və orta müəssisələr
birləşməiş və iri inhisar birlikləri meydana gəlmişdi. Böhran
astanasında ABŞ iqtisadiyyatının 50%-dən çoxunu cəmi 200-ə qədər
holdinq təşkil edirdi. Bu hpldinqlərdən hər hansı birinin iflası
ümumilikdə iqtisadiyyata ciddi zərbə vura bilərdi ki böhran dövründə
də gözlənildiyi kimi oldu.
2. İkinci səbəb Amerikada həmin dövr üçün Bankçıqla bağlı
qanunvericiliyin təkmil olmaması ilə əlaqədar bankların ehtiyat
limitlərinin olmaması idi. Bank sisteminin iqtisadiyyatın “qan –
damar sistemi” funksiyasını olduğunu nəzərə alsaq bu sahədəki
problemlər iqtisadi sistem üçün böyük təhlükə idi.
3. Böhranla bağı ən mühüm səbəblərdən biri isə Amerikanın
dünyа dövlətləri arsında yeganə kreditor olması idi. Bu isə, hər
şeydən əvvəl bütün dünyanın Amerika iqtisadiyyatından asılılığını
artırırdı. Yəni Amerikada yaran biləcək hər hansı bir problem бütün
dünya ölkələrinə bilavasitə təsir edirdi.
Yuxarıda göstərilən amillərin təsiri nəticəsində 1929-cu il 3
oktyabr tarixindən başlayaraq artıq Nyu-York birjasında qiymətlərin
artımı tamamilə dayanmış, hətta qiymətlər aşağı düşməyə başlamışdı.
Bir neçə iri holdinqin səhmləri də birjada dəyərdən düşməyə başladı.
21 oktyabr tarixində artıq bütün investorlarын əllərində olan
səhmləri satmağa başlaması artıq fəlakətin əsas xəbərçisi rolunu
oynadı. 24 oktyabr tarixində isə artıq birjada bütün qiymətlər son
həddə qədər aşağı düşdü. 1929-cu ilin qiymətləri ilə 4,2 milyard
191
dollar yox oldu. 21-29 oktyabr tarixlяri aras;nda 400-dən artıq bank
iflas etmiş, minlərlə insan bütün mal varlığını itirmişdi. Bu müddətdə
pul kütləsi tamamilə tükəndiyindən alış-verişdə barter metodu
(əmtəənin əmytəəyə dəyişdirilməsi) geniş yayılmışdı. Qeyd edək ki,
bu böhranın nəticələri özünü İkinci Dünya Müharibəsinin
başlanğıcına qədər göstərmişdir.
1929-cu il oktyabr ayının 24-də dünyanın maliyyə mərkəzi
olan Nyu-yorkun birjalarında 12,8 milyon səhm satıldı ki, bu da
əvvəlkilərdən 1,5 dəfə çox idi. Oktyabr ayının 29-da isə satılan
səhmlərin sayı 16,4 milyona çatdı. Qiymətli kağızların kursu sürətlə
aşağı düşməyə başladı. Əgər 1929-cu il oktyabr ayının 1-də
səhmlərin dəyəri 87 milyard dollar idisə, cəmi bir ay sonr 0,55
milyard dollara endi. Belə sürətlə azalma daha üç il davam etdi.
1933-cü ilin martına qədər 1929-cu illə müqayisədə səhmlərin
dəyəri 4,5 dəfə azaldı.
Dünya iqtisadi böhranı aparıcı kapitalist dövlətlərinin
iqtisadiyyatını ən azı bir rüb geri artdı. Dünya sənaye istehsalının
həcmi 38%, ticarətin həcmi 30%, kənd təsərrüfatı məhsullarının
istehsalı 30% azalmış oldu. Dünya bazarında rəqabət kəskinləşərək
ticarət müharibəsi xarakteri almağa başladı. Təkcə 1929-1934-cü
illərdə 76 ölkə gömrük vergilərini artırıldı.
Ticarət rəqabətinin artması ilə əlaqədar ölkələr arasındakı
maliyyə əlaqələrinin ənənəvi əsasları pozulmuş oldu. İnflyasiya
ABŞ-ı dolların qızıl standardlarından əl çəkməyə məcbur etdi.
Nəticədə 56 dövlətin dollar ilə bağlı valyutası qiymətdən düşdü.
1932-ci ilin əvvəli üçün tam işsizlər 26 milyon, işini tamam
itirməyənlərlə birlikdə 30 milyon nəfərə çatdı.
Dünya iqtisadi böhranı beynəlxalq münasibətlər sahəsinə də
əhəmiyyətli dəyişikliklər gətirdi. Məhz bu dövrdə, Versal-Vaşinqton
sisteminin əməli iflası başlandı. İqtisadi böhran fərdiçilik, şəxsi
təşəbbüs, və sahibkarlığınn hüdudsuz azadlığı ideyalarının parıltısını
söndürmüş oldu.
Ümumdünya iqtisadi böhranı dünyanın ən qüdrətli ölkəsi
olan ABŞ-da 1929-cu ilin oktyabr ayında Nyu-York birjalarından
birində başladı və tezliklə bütün kapitalizm dünyasını bürüdü.
Böhran 1930-cu illərin əvvəllərində İngiltərədə də özünü göstərdi.
1932-ci ilin ikinci kvartalına qədər iqtisadi böhran daha da dərinləşdi.
192
1933-cü ildə İngiltərənin iqtisadiyyatı artıq durğunluq dövründəki
vəziyyətini aldı.
İqtisadi böhran illərində İngiltərənin sənaye məhsulları
böhrandan əvvəlki 1929-cu illə müqayisədə 82,5 % aşağı düşdü.
1933-cü ildə isə 1929-cu ildəkinin 93%-ni təşkil edirdi. Lakin həmin
dövr sənaye məhsulları ABŞ-da 52%, Almaniyada 60%, Fransada isə
74%-ə qədər aşağı düşmüşdü
5
. Sənaye məhsullarının digər kapitalist
ölkələri ilə müqayisədə nisbətən az aşağı düşməsi faktı belə bir
həqiqəti sübut edirdi ki, İngiltərə kapitalizmin sabitləşdiyi dövrdə
yuxarıda adı çəkilən ölkələr kimi “çiçəklənmə” keçirməmişdi.
İqtisadi böhran İngiltərənin əsas və ənənəvi sənae sahələrini
daha çox sarsıtdı. Daş kömür istehsalı hiss ediləcək səviyyədə aşağı
düşdü. Əgər İngiltərə 1929-cu ildə 258 milyon ton daş kömür istehsal
edidisə, 1933-cü ildə bu rəqən 208 milyon tona düşdü. Çuqun
istehsalı həmin dövrlər arasında 7,59 milyon tondan 3,57 milyon tona
düşdü. Böhran çuqun əridilməsi sahəsində isə İngiltərəni 70 il arxaya
atdı. Polad əridilməsi həmçinin 9,6 milyon tondan 5,20 milyon tona
endi. Əgər İngiltərədə 1929-cu ildə gəmilərin ümumi tonnajı 1522
min ton idisə, 1933-cü ildə cəmi 133 min ton idi. İngiltərənin ticarət
gəmiçiliyi də xeyli aşağı endi. 1929-cu ildən 1934-cü ilə qədər
İngiltərənin dünya dəniz ticarətində tonnajı 2,43 milyon ton ixtisar
edilmiş oldu.
Böhran kənd təsərrüfatını da əhatə etdi. 1930-1932-ci illərdə
kənд təsərrüfatı məhsullarının qiyməti 34% aşağı endi ki, bu da
ölkənin kənd təsərrüfatına ciddi çətinliklər yaratdı. İngilis fermerlər
belə bir çətin dövrdə dövlətdən heç bir yardım ala bilmədilər. Ona
görə də Ümumdünya bazarındakı rəqabətdə İngiltərənin kənd
təsərrüfatı məhsulları əlverişsiz vəziyyətə düşdü. Yeni Zellandiyanın
yağı İngiltərə bazarlarında ölkə ərazisində istehsal edilən yağlardan
daha ucuz qiymətə satılmağa başladı. Belə bir vəziyyət ölkədə Fransa
ununun satışı üçün də xarakterik idi.
İngiltərənin dəniz ticarətində vəziyyəti xüsusilə kəskin idi.
Belə ki, 1920-cu ildə İngiltərənin ixracı 729,3 milyon ton funт
sterlinq təşkil edirdisə, 1932-ci ildə bu rəqəm 365 milon funt sterlinq
idi.
Sənaye, kənd təsərrüfatı və ticarət sahəsindəki böhran
İngiltərədə işsizlər ordusunun sayının artmasına səbəb oldu. Əgər
1930-cu ildə işsizlər bütün fəhlələrin 16,8%-ni təşkil edirdisə, 1931-
193
ci ildə bu rəqəm 23,1%, 1932-ci ildə isə 23,5% təşkil edirid. Bu
dövrdə İngiltərədə hər dörd fəhlədən biri işsiz idi.
Xüsusilə İngiltərənin ənənəvi sənaye sahələri olan daş
kömür, gəmiçilik və metallurgiyada işsizlik daha yüksək həddə
çatmışdı. Kömür sənayesinin mərkəzi olan Uelsdə, toxuculuğun
mərkəzi olan Lankamirdə, əsas gəmiçilik rayonu olan Klaydda
vəziyyət daha da ağır idi. Bu rayonlar “durğunluq” rayonları hesab
edilirdi.
1929-cu ildə leyboristlər partiyası parlament seçkiləri qabağı
vəd etmişdi ki, hakimiyytə gələcəyi təqdirdə ilk növbədə kömür
şaxtalarında çalışan mədənçilərin vəziyyətini yaxşılaşdıracaq və
orada iş gününü 7 saata endirəcəkdir. Lakin onlar hakimiyyətə
gəldikdən sonra bu vədlərinə əməl etmədilər. Leyboristlərin bu
hərəkəti İngiltərə fəhlə sinfində, ilk növbədə isə mədənçilərdə çox
böyük narazılıq törətdi. Kömür sənayesi fəhlələrinin aramsız tətilləri
leyborist hökumətini məcbur etdi ki, 1930-cu ilin iyulunda kömür
şaxtaları haqqında yeni qanun qəbul etsin. Bu qanuna əsasən iş günü
7,5 saat müəyyən edilsin. İki həftəlik iş həftəsi isə 90 saat müəyyən
olunurdu. Lakin fəhlələr bu qanuna qaşı kəskin etiraz bildirdilər.
Fəhlələr nəhayət onlar üçün iş saatı sistemi tərtib edilməsinə nail
oldular.
Leyborist liderləri seçkiqabağı vəd etmişdilər ki, fəhlələrin
“Ştrейkbrexerlər qanunu” adlandırdıqları 1927-ci ildə qəbul edilmiş
həmkarlar ittfaqları haqqındakı qanunu ləğv eəcəklər. Lakin hökumət
bu qanunu da ləğv etmədi. Uzun müzakirələrdən sonra ancaq bu
qanuna bəzi əlavələr edildi.
Burjuaziyanın fəhlə sinfi üzərinə basqını bütün ölkədə
inqilabi hərakatın yüksəlməsinə səbəb oldu. İngilis fəhlə sinfinin
1931-32-ci illərdəki mübarizəsi öz gərginlik dərəcəsinə və
kəskinliyinə görə yalnız müharibədən sonrakı ilk illər və 1926-cı illə
müqayisə edilə bilər.
1931-ci ilin sentyabrında işsizlərin çıxışları İngiltərənin az –
çox böyük şəhərlərinin hamısını bürümüşdü. İşsizlərin nümayişləri
kütəvi xarakter daşıyır və bir qayda olaraq polis ilə qızğın
toqquşmalara səbəb olurdu.
İşsizlərin milli hərakatı işsizlərə izah edirdi ki, yalnız onların
qüdrətli müqaviməti hakim dairələrin onların yaşayış səviyyəsinə
hücumunun qarşısını ala bilər. Təşkilat “ehtiyacı yoxlamaq” əleyhinə
194
geniş etiraz kаmpaniyası aparıdı. Hərakat tərəfindən toplanış və
1932-ci ilin mayında olmuş konfrans “ehtiyacı yoxlamağın”,
“anomaliyalar haqqında qanunun”, işsizlər üzrə verilən maddi
yardımın 10% azaldılmasını, habelə digər ictimai ehtiyatlara çəkilən
ictimai xərclərin azaldılmasının ləğv edilməsini tələb edən ərizənin
altına imza toplamağı nəzərdə tutan planı bəyəndi. Bu kampaniya
1932-ci ilin payızında Londona aclıq yürüşü təşkil etməklə
nəticələndi. “Ehtiyacı yoxlamaq” əleyhinə etiraz ərizəsinin əleyhinə
oktyabr ayına qədər bir milyondan artıq imza toplanmışdı.
İşsizlərin mübarizəsi fabrik və zavodlarda əmək hqqının
azaldılması əleyhinə fəhlələrin etiraz çıxışları ilə bir zamanda
aparılırdı.
Böhran illərində Kompartiya işsizlər arasındakı işə ciddi fikir
verirdi. İşsizlərin nümayişlərində, yürüşlərində və digər çıxışlarında
kommunistlər fəal iştirak edirdilər.
İngiltərə Kommunist partiyasının 1932-ci ilin noyabrında
toplanmış XII qurultayı kütlələr içərisində partiya işinin bir qədər
yaxşılaşdığını qeyd etməklə bərabər, onun kütlələrlə əlaqəsinin
qeyri-qənaətbəxş olduğunu etiraf etdi.
Başda Henderson olmaqla Leyborist partiyasının yeni
rəhbərliyi öz təsirini kütlələr içərisində mühafizə etmək üçün manevr
etməyə əl atdı. Kütlələr leyboristlərin “təcridçilik” şüarından əl
çəkməsini və möhkəm, əsl sosialist siyasəti yeritməsini tələb
edirdilər. Leyborist rəhbərliyinin “sol” bəyannamələri bu cür
tələblərə cavab oldu. Leyborist partiyasının 1932-ci ildə olmuş
konfransının qərarında göstərilirdi ki, “gələcəkdə leyborist
hölumətinin və parlamentdəki leyborist partiyasının rəhbərləri,
parlamentdə leyborist çoxluğuna əsaslanan və ya əsaslanmayan
hökumət təşkil etdikdə, müəyyən sosialist qanunvericiliyi proqramını
dərhal elan etməlidirlər. Partiya parlamentdə etiqad etdiyi prinsiplər
uğrunda sona qədər mübarizə aparmalı və lazım gələrsə bu
mübarizədə məhv olmalıdır”.
Gələcək göstərdi ki, leyborist partiyasının rəhbərlərinin
sosializmə sədaqət haqqındakı bu andlarının onların burjuaziya
əleyhinə mübarizə aparmaq istəkləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Leyborist partiyasının kollektiv üzvlərindən biri olan
Müstəqil fəhlə partiyası içərisində leyborist partiyasından çıxmaq
tələbləri güclənirdi. Müstəqil fəhlə partiyasının 1932-ci ilin iyulunda
195
olmuş konfransı səs çoxluğu ilə leyborist partiyasından çıxmaq
haqqında qərar qəbul etdi.
1932-ci ilin oktyabrında Artur Henderson rəsmi olaraq
leyborist partiyasının rəhbəri vəzifəsindən getdi. Onun yerini
nisbətən sol hesab edilən, sosializmin təbliğini dini ayinləri yaymaqla
birləşdirən Corc Lensberi tutdu.
Bu dövrdə Liberallar partiyasının öz mövcudluğunu itirməsi
prosesi davam etməkdə idi. Bu partiyanın tənəzzülü prosesini iqtisadi
böhran daha da dərinləşdirdi. Belə ki, bu dövrdə partiya bir-biri ilə
düşmənçilik edən üç qrupa parçalandı
1
. Bu qruplardan biri 1932-ci
ildə xüsusi partiya şəklində yaranmış və milli liberallar partiyası
adlanan “milli” hökumətin tərkibinə daxil olan Con Sayмonun
tərəfdarları idi. İkinci qrup 1932-ci ilin sentyabrında İngiltərədə
proteksionizmin təbliğ edilməsi ilə əlaqədar olaraq hökumətdən
çıxmış Herbert idi. Üçüncü qrup isə Lyoyd Corcun başlıca olaraq ailə
üzvlərindən ibarət olan tərəfdarlarından ibarət idi.
İngiltərənin böhran dövründə maliyyə vəziyyəti ölkədə
hakim dairələri ciddi təşvişə saldı. İngiltərə artıq çoxdan ticarətdə
passiv balansa malik idi, belə ki, idxal ixracı üstələmişdi. İngilis
malları bazarda azlıq təşkil dir, idxal isə artırdı. Dünya ticarəti
İngiltərə üçün demək olar ki, dondurulmuşdu. Gəmiçilikdən gələn
gəlir 130 milyon funt - sterlinqdən 80 milyon funt - sterlinqə qədər
azalmışdı. Digər tərəfdən əgər 1929-cu ildə İngiltərənin xaricə kapital
qoyuluşu 270 milyon funt - sterlinq idisə, bu rəqəm 1931-ci ildə 170
milyon funt - sterlinqə endi. Böhran tezliklə maliyyə sahəsini də
əhatə etdi. İngilis banklarının beynəlxalq maliyyə əməliyyatları xeyli
ixtisar edildi. İngiltərənin bu əməliyyatlardan əldə etdiyi gəlirlər
1929-cu ildə 65 milyon funt – sterlinq idisə, 1931-ci ildə bu rəqəm
30 milyon funt - sterlinqə endi.
1931-ci ildə İngiltərənin büdcə defisiti 100 milyon funt-
sterlinq oldu. Funt-sterlinqin məzənnəsi xeyli aşağı düşdü. Bu dövrdə
İngiltərə banklarında xarici dövlətlərin əmanətləri var idi və İngiltərə
bu əmanətlərdən istifadə edərək vəziyyətdən çıxa bilərdi. Lakin xarici
dövlətlər funt-sterlinqin dəyərinin aşağı düşməsini gördükdə öz
əmanətlərini London banklarından götürdülər ki, bu da ölkənin
maliyyə vəziyyətinin daha da ağırlaşmasına səbəb oldu.
Ölkədə mövcud olan maliyyə vəziyyətini öyrənmək və
Makdonald hökumətinin vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün
196
məsləhətlər aparmaq məqsədilə 1931-ci ilin martında bankir Corc
Meyin başçılığı altında xüsusi komissiya yaradıldı.
1931-ci ilin iyul ayında Meyin komissiyası göstərdi ki, 1932-
33-cü büdcə ilində İngiltərə büdcəsinin kəsiri lazımi tədbirlər
görülməsə 120 milyon funt – sterlinq olacaq. Bu miqdar ancaq
vergilərin artırılması və dövlət xərclərinin azaldılması yolu ilə
ödənilə bilər. Komissiya məsləhət gördüki, yaxınlaşan 24 milyon funt
– sterlinq ancaq vergilərin 96 milyon funt – sterlinqlə ödənilməsinə
nail olar.
Meyin iqtisadi komissiyası məsləhət görürdü ki, işsizlərə
verilən müavinət 20 % ixtisar edilsin. Belə ki, onlara verilməli olan
66,6 milyon funt – sterlinq 53 milyon funt – sterlinqə endirilsin,
müəllimlərin maaşı azaldılsın, ictimai işlər üçün ayrılan vəsaitin 8
milyon funt – sterlinqə yaxını ixtisar edilsin.
Beləliklə komissiya iqtisadiyyatda olan bütün çətinliklərin
aradan qaldırmağın sosial xərcləri ixtisar etməklə mümkün olduğunu
göstərdi. Hökumətin rəhbər üzvləri Meyin məruzəsindəki
məsləhətlərlə razı idilər və onların həyata keçirilməsinə başlamağa
hazır idilər. Lakin bu təklifin qəbul edilməsi fəhlə sinfinin üzərinə
basqın etmək üçün kapitalistlər tərəfindən bir alət kimi istifadə edilən
hökuməti xalqın gözündə ifşa edərdi. Buna görə də hökumət Meyin
təkliflərini qismən həyata keçirməyi qərara aldı. Dövlət
xidmətçilərinin maaşlarının azaldıması və ictimai xərclərin 56 milyon
funt – sterlinqə endirilməsi hesabına qənaət etmək qərara alındı.
Lakin mühafizəkarlar və liberallar, habelə ingilis bankirləri qənaətin
həcminin artırılmasında təkid edirdilər.
Mey komissiyasının məruzəsi bir çox xarici ölkələrin
maliyyə dairələrində ingilis funt- sterlinqinin vəziyyətinin möhkəm
olmadığının sübutu hesab edilirdi.
Bir çox xarici əmanətlərin London banklarından çıxarılması
bu məruzənin çap olnumasının bilavasitə nəticəsi idi. İngiltərənin
hakim dairələri ABŞ və Fransadan borж almaq vasitəsilə vəziyyəti
düzəltmək istədilər. Avqustun 1-də amerikan və fransəz bankirləri
İngiltərəyə 50 milyon funt – sterlinq borc verdilər. Bu pul
xərcləndikdən sonra, hökumətin tapşırığına görə, ingilis bankı
amerikan bankirlərinə müraciət edərək 80 milyon funt – sterlinq
miqdarında yeni borc vermələrini xahiş etdi. Amerika bankirləri
197
bildirdilər ki, yalnız hökumət Mey komissiyasının təklif etdiyi
məsləhətləri qəbul etdiyi təqdirdə yeni borc verilə bilər.
Leyborist hökuməti əlavə qənaət haqqında qərar qəbul etdi.
Bu isə işsizlərə göstərilən maddi yardımın 10% azaldılması demək
idi. Fəhlələrin hiddəti o qədər artdı ki, Makdonald hökumətinin
həmin qərarı bəyənmiş olan bəzi üzvləri tərəddüd etdilər. Avqustun
23-də kabinetin 10 üzvü bu təklifi müdafiə etməkdən boyun qaçırdı.
Hökumətdə təfriqə əmələ gəldi və Makdonalddın, bütün hökumətin
istefaya çıxması təlяb edildi.
Ertəsi gün Makdonald mühafizəkarların və liberalların
iştirakı ilə koalisyon hökumət təşkil etdi ki, burada mühafizəkarlar
rəhbər rol oynadılar. Koalisиon hökuməti özünü “milli” hökumət
adlandıraraq, iddia etdi ki, ingilis xalqının bütün əsas siyasi