ÇAĞDAŞ folklor: problemləR, perspektiVLƏr baki – 2015 TƏRTİBÇİ: Nuridə muxtarzadə



Yüklə 1,27 Mb.
səhifə5/13
tarix21.04.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#14969
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

Ebru Şenocak

DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDE YÜCE ANA’DAN KORKUNÇ ANA’YA UMAY ANA’DAN KARA UMAY’A/KARAY MAY’A


(Prof. Dr. Fuzuli Bayat’ın Mitolojik Görüşleri Temel Alınarak)

Dede Korkut Hikâyeleri, Türk kültüründe kadının yerini çeşitli boyutlarıyla ele alan, mitolojiden kültüre, kültürden tarihe kendimize dönüş yollarını hatırlatan, yarınlara bırakabileceğimiz en büyük hazinemizdir. Bir milleti yüzyıllarca ayakta tutmayı başaran sihir, o milletin mitolojilerine verdikleri kıymette gizlidir. Prof.Dr. Fuzulı Bayat’ın da kaytettigi gibi “Mitoloji, gerçekleri aklın almayacağı bir biçimde yansıtan dil ve düşüncenin bütün imkânlarını bir araya getirmekle varlığın oluşumunun, ilkel toplumların bu varoluş sürecinde yerinin ve kaosu kozmosa dönüştüren mutlak gücün öyküsüdür.” (Bayat 2007a: 12). Dede Korkut Hikâyeleri, gerek köken mitleri, arketipsel semboller, gerekse gelenek ve göreneklere verdiği önemle kültür tarihimizin hiç sönmeyecek ışığıdır.

Dede Korkut Hikâyelerinde kadının yerini arketipsel ve Şamanist inanışlar çerçevesinde ele alırsak toprak anadan, içsel anaya, yüce anadan korkunç anaya kadar pek çok kadın tipine ulaşabiliriz. Arketipsel anlamda ortak değerler, varlığın bilinç ve bilinçaltı ile olan ilişkisine göre şekillenir. Varlığı şefkatten, korkunç bir varlığa dönüştürebilir. “Arketip, kökeni ruhsal yapının derinliklerinde gizli olan ‘bilincin temel öğeleri’ (kalıpları)”dir. (Gökeri 1979: 9) Ana arketipi, benliğin sürekli iletişim içinde bulunduğu ve kişiliğin gelişiminde çok etkin rolü olan bir arketiptir. Benliğin onunla ilintisi gelişim evrelerine göre değişir, buna paralel olarak da Yüce Ana’nın simgesel görünümleri, davranışları ve nitelikleri değişir. Arketipsel anlamda yüce anayı, iki farklı şekilde ele alabiliriz:

“1.Şefkatli, koruyan, besleyip büyüten, yaşam gücü veren bir varlık.

2. Korkunç, mahvedici, yutup engelleyen bir güç” (Gökeri 1979: 25)

Carl Gustav Jung’un yüce ana kavramına karşılık Türk mitolojik sistemine göre Şamanlık, Umay’ı iki kutba ayırmıştır:

“1. Etnografik literatürde çocukların, annelerin ve aile ocağının koruyucusu olan Umay. Bu Umay, Orhun-Yenisey abidelerinde Gök Tanrı ile birlikte Türk milletinin ve Türk devletinin koruyucusu gibi işlevselleşmiştir.

2. Çocukları öldüren Kara Umay ki buna bazı Altay kavimlerinde Karay May da denilir.” (Bayat 2007b, C.II: 50)

Görülüyor ki, Yüce Ana/Umay Ana “ölümü ve yaşamı bünyesinde aynı anda tutabilen” (Gökeri 1979: 25) yaşatıcı ve yok edici zıtlıkların birlikteliğiyle varlığını sürdürmektedir. Bu görüşler ışığında Dede Korkut Hikâyelerinde kadını iki ana başlık altında ele alarak değerlendireceğiz:


  1. Yüce Ana/Sevgili kadın/Umay Ana

Kadının en büyük vasfı analıktır. Yüce ana/Umay Ana, Türk boylarında genellikle çocukları, aile ocağını koruyup kollayan dişil bir ruh, kadın ilah olarak bilinmektedir. “Anne arketipi doğurganlık Tanrıçası, yaşam rahmi gibi evrensel ifadelere bürünür.” (Jung 1999: 71) Dede Korkut Hikâyeleri’nde de Yüce Ana/Umay Ana’nın yaşam veren, koruyucu, merhametli vb. gibi örneklerine sıkça rastlıyoruz. “Anne, içinden çıktığımız yuvadır, doğadır, topraktır, okyanustur; baba böyle doğal bir yuvayı göstermez.” (Fromm 1995: 46) Analık, fedakârlıktır, merhamettir, toprak gibi öz, saf oluş ve bozulmamışlıktır. Sevgi ve aşkta sonsuzluk, sürekli çoğalarak ve bereketlenerek geri dönüştür.

Dede Korkut Hikâyelerinde kadına dair bilgiler, Dedem Korkut’un kadın tasnifiyle başlar. “Dede Korkut dilinden ozan aydur: Karılar dört dürlüdür: Birisi solduran sopdur, birisi tolduran topdur, birisi ivün tayağıdur, birisi niçe söyler isen bayağıdur. Ozan: Evün tayağı oldur ki yazıdan yabandan eve bir konuk gelse, er adam ivde olmasa, ol anı yidürür içirür, ağırlar, ‘azizler göndürür. Ol Ayişe, Fatıma soyıdur hanum. Anun bebekleri yetsün. Ocağuna bunçılayın avrat ‘gelsün.” (Ergin 1989: 76) Bu tasnife göre yüce ana olarak değerlendirilebilecek sadece bir kadın tipi vardır. Dedem Korkut, bu soylu ve asil kadınların Hz. Ayşe ve Fatma soyundan geldiklerini ifade ederek onları ve evlatlarını kutsar.

“Yüce ana, besleyici ve büyütücü kadın imgesi şeklindedir. Anneliğin gereğini yapar. Doğurgan ve üretici enstrümanlarla yüklüdür. Rahmin karşılığıdır. Aynı zaman da toprak anadır.” (Özcan 2012: 32) Toprak ana, tabiat unsurlarının koruyucu ve çoğaltıcı vasfına sahiptir. Bütün evreni, insanı kuşatıp, dört bir yandan kollayan ana/ata vasfıyla dağlar vatanı, evlatlarını koruma görevini üstlenmiştir. “Dağ kültünün, doğurganlık bağlamında ilk ata veya ecdad olarak şekillenmesi bazı bilim adamlarına göre, dağın hayat gücünü kendinde barındırması, enerji kaynağı olması ile karakterize edilir. Dağın, ilk ecdad olması ve soyun koruyucusu olması işlevi, onun hayat kaynağı ve yaşamın menşei olması ile ilgilidir.” (Bayat 2006b: 53).

Dirse Han oğlu Boğaç Han Destanı”nda, kırk nâmerdin, Boğaç Han tahta çıktıktan sonra artık kendilerini saymayacağı korkusuyla baba-oğulun arasını açması, babaya oğulu vurdurarak yok etme çabası, toprak ananın, ana/ata fonksiyonuyla dağlar iyesinin kutsayıcı gücü ile engellenmiştir. Burla Hatun, biricik oğlunun avdan dönmediğini görünce yanına aldığı kırk ince belli kızla Kazılık Dağı’nda oğlunu arar ve karşılaştığı manzara şöyledir:

Meğer sultanum, oğlan ol arada yıkılmış idi. Karga kuzgun kan görüp oğlanun üstine konmak ister idi. Oğlanun iki kelbcügezi var idi, kargayı, kuzgunu kovar idi kondurmaz idi. Oğlan anda yıkıldukda boz atlu Hızır oğlana hazır oldı, üç katla yarasın eliyile sığadı, sana bu yaradan korhma oğlum ölüm yokdur tağ çiçeği anan südiyile senün yarana mellhemdür didi gayb oldı.” (Ergin 1989: 88)

Yeryüzü ananın kucağında al kanlar içerisinde yatan Boğaç Han, onu doğurup büyüten, onun için kaygılanan anası Burla Hatun gelinceye kadar hiçbir zarar görmemiştir. “Yer-Ana, kahramanı kendi sütü ile beslemekle onu yenilmez kılar.” (Bayat 2006a: 131) Boğaç Han da Hz. Hızır’ın üç defa yarasını sıvazlayıp, ana sütü ve dağ çiçeğinin ona merhem olacağını söylemesiyle bu gizemli sırrın farkındalığına varır. Yüce Ana’nın kucağında koruma altına alınan Boğaç Han, yine Yüce Ana tarafından beslenerek ölüme galip gelir. Dağlarda yetişen dağ çiçeğinin ana eli, ana kucağı ve ana sütü, şifa veren manevi güç kaynağı boz atlı Hızır ile bildirilir. Bu bir anlamda mitsel köken olarak bizi ilk olana, saflığa, arınmış ve bozulmamışlığın dünyasına götürür.

On beş yaşında boğayı öldürerek kahramanlığını ispat eden ve ad almaya hak kazanan Boğaç Han, Dirse Han’dan sonra soyun devamlılığını ve koruyuculuğunu sağlayacak olan Tanrıoğlu’dur. Onun ölümü bir soyun tükenişi demektir. Tanrı, yeryüzüne kutsayarak gönderdiği kahramanlarını, yok olmasını istemediği bir milletin devam şansı için seçmiştir. Epik anlatılarda adaletin, hâkimiyetin, haksızlığa ve kâfire karşı savaşçı gücün sembolü olan bu tür kahramanların ölümden yeni bir dirilişe geçmesi veya ölümünün kutsal yer-su iyelerinin koruyuculuğu ile önlenmesi onun Tanrıoğlu oluşunu göstermektedir. Hz. Hızır ve tabiat ana, Boğaç Han’ı aklın ve bilincin merkezine götürerek onu daha da güçlü kılmayı amaçlar. “Köroğlu da on üç yaşına kadar sıradan bir çocukken, on üç yaşından sonra Hz. Hızır, on iki imam, kırk çiltanın yanına gelip adaletli bir kahraman olması için dua etmesiyle yenilmez bir kahraman olur.” (Bayat 2011: 173) Hikâyede tabiat ananın yanısıra, Hz. Hızır’ın duası, Köroğlu gibi Boğaç Han’ı değişim ve dönüşüm aynasından geçirerek daha bilinçli, akıllı, güçlü ve yenilmez bir kahramana dönüştürmüştür. Nitekim tekrar ayağa kalkan Boğaç Han, hikâyenin devamında babasıyla aralarına nifak tohumlarını saçan, nizamı bozan kırk namerde cezasını vermiş, babası Dirse Han’ı, ananın yapıcı ve dönüştürücü öğütleriyle kırk nâmerdin elinden kurtarmış ve toplumun güvenilir sığınağı olmuştur.

Yüce Ana’nın hayvansı formları genellikle dişi kurt, geyik ve keçi olarak görülür. “Basat’ın Depegöz’ü Öldürdüğü Destan”da Aruz Koca’nın oğlu Basat’ı koruyup, kollayan ve ona analık yapan aslan da Yüce Ana’nın hayvansı formu olarak değerlendirilebilir. Basat’ın, Tepegöz’e kendisini tanıtırken söylediği şu sözler, Türk mitolojik düşüncesini açıklar niteliktedir:

Atam adın sorar olsan kaba ağaç

Anam adın dir isen kağan aslan

Menüm adum sorar isen Aruz oğlı Basat’dur” (Ergin 1989: 214)

Hikâyede, Tepegöz gibi toplumun başına musallat olan bir canavarı yok edebilme, aslan tarafından büyütülen Basat ile mümkün olmuştur. Ona sıradışı bir kahraman olma özelliğini kazandıran güç, mitolojik bir varlık olan aslanın analığından kaynaklanmaktadır. Daha küçükken ana bildiği aslan tarafından büyütülerek tabiat ananın vahşi ortamında yetişen Basat, Tepegöz gibi bir canavarın karşısına çıkabilme cesaretine sahiptir. “Hayvan mücadele sahnelerinde aslan, gök unsuruna uygun olarak zafer kazanan konumundadır ve iyi-kötü, aydınlık-karanlık gibi kavram çiftlerinden olumlu olan tarafa karşılık gelmektedir. Savaş, zafer, iyinin kötüyü yenmesi, kuvvet ve kudret simgesidir. Bütün mitolojilerde aslanın, güç, kuvvet, koruyucu simge ya da taht timsali olması ortaktır” (Çoruhlu 2010: 157-158) Toplum adına kendini feda eden, güç ve kudret timsali, korkusuz, cesaretli Basat, ait olduğu toplumu yeniden diriltecek umut, kaosu düzene çevirerek tükenişe son verecek tek yaşam kaynağıdır.

Salur Kazan’ı Oğlu Uruz’un Tutsaklıktan Çıkardığı Destan”da Yüce Ana’nın farklı bir örneğini görüyoruz. Kazan, Toman’ın kalesinde kuyuya hapsedilir. Kuyunun ağzına bir değirmen taşı koyarlar. Yemeğini suyunu değirmen taşı deliğinden verirler. Tekürün karısı gelip, Kazan’a halini, ne yiyip, içtiğini ve neye bindiğini sorar. Bunun üzerine Kazan şöyle der:

Ölülerine aş virdügün vakıt ellerinden aluram, hem ölülerünüzün yorgasına binerem kâhillerin yederem” (Ergin 1989: 235) Bu sözler üzerine tekürün karısı analık duygularıyla Kazan’a yalvarmaya başlar:

Dinün içün Kazan Big, yidi yaşında bir kızcağuzum ölmişdür, kerem eyle ana binme” (Ergin 1989: 235) Yalvarışlarının boş olduğunu görünce can havliyle teküre gidip, kerem eylemesini, ne ölülerinin ne de dirilerinin onun elinden kurtulamayacağını, dini aşkına o eri kuyudan çıkarmasını söyler. Bu hikâyede de ana, yaşayan evlatlarına olan bağlılığında olduğu gibi öldükten sonra bile onu bütün kötülüklerden koruyup kollamaya devam etmektedir.

Salur Kazanın Evinin Yağmalanması Destanı”nda kâfirler, ava çıkan Kazan’ın evlerini yıkıp, boyu uzun Burla Hatunu, kırk ince belli kızı ve oğlu Uruz’u esir ederler. Burla Hatun’a, oğlu Uruz’un kara kıyma etini çekip yedireceklerini söyleyerek, kırk kız içinde onun hangisi olduğunu anlamak isterler. Analık duygusuyla, can oğulun ölümünü engellemek isteyen fedakâr ana, oğluna şöyle seslenir:

Senün etünden oğul, yiyeyin mi, yohsa sası dinlü kâfirün döşeğine gireyin mi ağan Kazanun nâmusını sındurayın mı niçideyin oğul hey” (Ergin 1989: 107) Bu sözler üzerine oğul anasına haykırıp:

Ağzun kurısun ana, dilün çürisün ana, ana hakkı Tanrı hakkı degülmiseyidi kalkubanı yirümden turayidüm, yakan ile boğazundan tutayidüm, kaba ökçem altına salayidüm, ağ yüzüni kara yire depeyidüm, ağzun ile burnundan kan şorladayidüm, can tatlusın sana göstereyidüm.” (Ergin 1989: 107) diyerek, anasına etinden herkes bir yerken onun iki yemesini, kendisini belli etmemesini ve atası Kazan’ın namusunu kirletmemesini öğütler. Ana-oğul arasındaki bu konuşmalar, ananın oğula canını feda etmesi ve böylesine atasına, namusuna, şerefine düşkün canını hiçe sayan alp yiğitler yetiştirmesi açısından dikkate değerdir.

“Sevgili kadın, eksik ögenin diğer yarısıdır. Kısacası, kahramanın bilinçdışındaki dişi öge ve arzusunun nesnesidir.” (Özcan 2012: 32) Kanturalı’nın kendisine eş olarak seçtiği Selcen Hatun, Bamsı Beyrek’in beşik kertme nişanlısı Banı Çiçek, Dirse Han’ın eşi Burla Hatun yanlarındaki kırk ince belli kızla tıpkı eşleri gibi at binen, kılıç kuşanan gerektiğinde savaşarak, gerektiğinde akıl vererek erkeğini tamamlayan alp tipi özeliklerine sahip güçlü kadınlardır.

Kanlı Koca oğlu Kan Turalı Destanı”nda, Selcen Hatun’un Kan Turalı’dan kağan aslan, kara buğa ve kara buğra ile güreşip, bu üç canavarı yenmesi halinde kendisiyle evleneceğini söylemesi, kadınların da önceliğinin güç, kuvvet ve kahramanlık olduğunu bize gösterir. Bir gün, Selcen Hatun’un uyuyan Kan Turalı’yı uyandırıp düşmanın geldiğinden onu haberdar etmesi, hatta savaşta gücünün yetersiz kaldığında onu savaşçılığıyla tamamlaması (Ergin 1989: 185, 194) bizlere, uyanık bilincin sembolü olan kadının, erkeğini her yönüyle tamamladığının en güzel örneğini verir.

Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek Destanı”nda, Banı Çiçek kendisini, Banı Çiçeğin dadısı olarak gösterir ve oku okunu, atı atını geçer, güreşte de kendisini yenerse Banı Çiçeği yenmiş gibi kabul görerek, onun kendisiyle evlenmeye razı olacağını söyler. Nitekim bu sınavdan geçen Bamsı Beyrek, Banı Çiçek ile evlenmeye hak kazanır. (Ergin 1989: 123) Dede Korkut Hikâyelerinde yer alan fiziksel güç, akıl ve gönül zenginliğine sahip olan bu alp ve bilge kadınlar, Yüce Ana/Umay Ana’nın sonsuz bereketini ifade etmektedir.

Dirse Han Oğlı Buğaç Han Destanı”nda, Dirse Han, Bayındır Han’ın Oğuz beylerine verdiği toyda kara otağa oturtulup, altına kara keçe serilmesi ve önüne kara koyun yahnisi getirilerek ağırlanır. Çocuksuz olmasının karşılığında kendisine verilen bu cezanın bedelini eşine ödetmek isteyen Dirse Han’ı, eşi Burla Hatun akıl verip, tavsiyelerde bulunarak sakinleştirir. “Kadınlar, fizyolojik olarak erkeklerden farklıdırlar. Adeta birbirlerini tamamlarlar. Fizyolojik farklılık, psikolojik yapıyı da etkiler.” (Şimşek 2000: 64) Aklın simgesi olan Burla Hatun’u dinleyen Dirse Han, “dişi ehlinün söziyile ulu toy eyledi, hâcet diledi. Attan aygır, deveden buğra, koyundan koç kırdurdı. İç Oğuz, Taş Oğuz biglerin üstine yığnak itdi. Aç görse toyurdı. Yalın görse tonatdı. Borçluyı borçından kurtardı. Depe gibi et yığdı; göl gibi kımız sağdurdı. El götürdiler hâcet dilediler. Bir ağzı du’âlınun alkışıyile Allah Ta’âla bir ‘ayal virdi: Hatunı hâmile oldı, bir niçe müddetten sonra bir oğlan toğurdı.” (Ergin 1989: 81)

Begil Oğlı Emrenün Destanı”nda bir gün Kazan Beğ, “Hüner atın mıdır, erin midir?” diye sorar. “Hanum eründür” dediklerinde Bayındır Han: “Yok at işlemezse er öginmez, hüner atundur?” der. Bu sözler Begil’in hoşuna gitmez. “Alplar içinde bizi kuskunumuzdan balçığa baturdun” der ve eşine gelip Oğuza âsi olduğunu söyler. (Ergin 1989: 217) Evine hırs, kin ve öfke yumağı olarak gelen Begil’e eşi:

Yigidüm, beg yigidüm, padişahlar Tanrı’nun kölgesidür, padişahına âsi olanun işi rast gelmez, aru könülde pas olsa şarab açar, sen gideli hanum arkurı yatan ala tağlarun avlanmamışdur, ava bingil könlün açılsun” (Ergin 1989: 217) diyerek onu sakinleştirir, “Öfkeyle kalkan zararla oturur” atasözünü hatırlatan bu akıl dolu sözler, Begil’e sağlıklı kararlar alması için sabretmesini, öfkesini dindirmesini öğütlemektedir. Begil, eşinin verdiği aklın rehberliğinde hareket ederek, içinde bulunduğu zor durumun üstesinden gelir ve bireyleşme yolunda aşama geçirir. Kadın, Yüce Ana fonksiyonuyla eksik ögenin diğer yarısı olup tamamlayıcı bir özelliğe sahiptir. Kadın ve eşi, zıtlıkların birlikteliğini ifade eden yin-yang sembolü gibidir. “Uzak-Doğu tradisyonel sembolizminde “bireysel kader çemberini” ifade eden “yin-yang, bir çemberdir. Figür, biri karanlık, diğeri aydınlık olarak, iki parçaya bölünmüştür: Bunlar, sembolik olarak, beşeri hâle kıyasla bir kısmı karanlık bir kısmı ise aydınlık olan hallerle bağımlı olarak önceki ve sonraki evrimlere tekabül eder. Karanlık kısım “yin” kısmıdır, aydınlık kısım ise “yang” kısmıdır.” (Guenon 2001: 121-124). Kadın ve erkek, bir elmanın iki yarısı, “yin ve yang” ya da negatif ve pozitif kutupların birbirini tamamlaması gibidir. Birbirinden asla bağımsız olmayan bu iki karşıt güç gece ve gündüz, sıcak ve soğuk soğuk, gökyüzü ve yeryüzü vb. gibi zıtlıkların birlikteliğini ifade eder. Bu anlamda kadın ailede öfkeyi dindirme, akıl verme, eksiği tamamlama vb. gibi yapıcı özellikleriyle dengeyi kuran kutsal güçtür.

Kızkardeşler de ananın sevgisi, koruması, duası ile kardeşlerine, ağabeylerine sahip çıkarlar. Beyrek’in ölüm haberiyle yas tutan kız kardeşi, ozan kılığındaki kişinin Beyrek olduğunu anlamadan onunla dertleşir ve üzüntüsünü şöyle dile getirir:

Çalma ozan, ayıtma ozan



Karaluça men kızun nesine gerek ozan

Karşu yatan kara tağı sorar olsan

Ağam Beyregün yaylasıyidi

Ağam Beyrek gideli yaylarum yok

Sovuk sovuk sularını sorar olsan

Ağam Beyregün içdiyidi

Ağam Beyrek gideli içerüm yok” (Ergin 1989: 139)

Ağabeyi Beyreğin on altı yıldır yasını tutan kızkardeşi, ozanla olan söyleşmesinde ona şöyle seslenirken de içinde bulunduğu huzurdan, refahtan yoksun ortamı, Yüce Ana’nın koruyuculuğundan mahrum olmalarına bağlar:

Karşu yatan kara tağum yıkılupdur

Ozan senün haberün yok

Kölgelüçe kaba ağacum kesilüpdür

Ozan senün haberün yok” (Ergin 1989: 140)

Dağın yıkılıp, kölgelüce kaba ağacın kesilmesi “Tanrı kutunun olmadığı Oğuz elinde artık kötülük ve kargaşa var” (Ergun 2002: 147) demektir. Ağaç, Tanrı kutunu içinde barındıran ona ulaşmayı yeryüzü yeraltı ve gökyüzünü birbirine bağlayan bir ileti olup, mitolojik ana olarak tasavvur edilir. “Kayın, iyi ve koruyucu ruhların yeryüzüne inme yoludur. Kayın ağacının yerleştiği yer, Tanrı kutunu içine sindirir. Bu yüzden de kayın ağaçları bulundukları yerlerde insanların içine ferahlık- içtenlik doldurur, rahatlatır, sevindirir, iyileştirir, iyiliğe yönlendirir. Türk’ün anlayışına göre, kayına kadınların, anaların ana kutları sinmiştir. Onun için de kayını kesmek yasaktır.” (Ergun 2004: 196) Hikâyelerde, yurdun başına gelen felâketlerin ortadan kalkması ve sonsuz refahın hâkimiyeti, yeryüzüne kut veren mitolojik ananın varlığı ile ifade edilir.

Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yüce Ana/Umay Ana’nın ağaç, dağ olarak görünmesinin yanısıra mağara olarak da aynı koruyuculuk, doğurganlık özelliklerine rastlıyoruz. “Basat’ın Depegöz’ü Öldürdüğü Destanı”nda Basat, Tepegöz adlı hırs, kin, nefret ve günahın birikimi olan tek gözlü canavarı mağarada yener. “Mağara, Türk mitolojisinde kutsal Yer Ana’nın kucağı, doğum ve çocuk hamisi Umay Ana’nın (Umay da Yer Ana kompleksine girer) meskenidir.” (Bayat 2003: 107) Tepegöz’ün gücüne karşı koyarak üstesinden gelebilen Basat, mağarada Yüce Ana/Umay Ana’nın koruyuculuğu altındadır. Toplumu aydınlığa kavuşturacak olan Basat’ın başarısı “Batan ay ve doğan güneş miti (ay battıktan sonra güneş doğar)” (Bayat 2009: 119) ile yakından ilgilidir. Basat, Oğuz’a işlediği günahın bedelini ödeten Tepegöz’e dur diyebilecek tek kahramandır. Çünkü o, “güç, yücelik, büyüklük, egemenlik simgesi güneşin yeryüzündeki temsilcisi” (Yıldırım 2008: 664) olan aslanın yüce analığıyla büyütülmüştür. Basat, mağaranın ana rahmi özelliğini gösteren karanlık mekânından erginlenerek güneş gibi yeryüzüne doğacak, Oğuz halkının ışığı olacaktır. Kötülüğün ay gibi batıp, iyiliğin güneş gibi doğduğu yaşam artık Oğuz için, aklın ve bilincin merkezinde ilerleyerek öz değerlerini hatırlatan yeni bir başlangıçtır.

Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Destanı”nda da ana-babanın, oğula can vermemesine karşılık doğadan alınan canı, eşi için zamansızca ona geri vermeye razı olan, onu toprak gibi sarıp sarmalamaya, bereketiyle koruyup kollamaya çalışan sevgili eşidir. “Deli Dumrul’un eşi, Tanrı’ya (tin’e) Dumrul’dan daha yakındır. Anne-eş’in kendisini eril ilkeye, bilince kurban edebilen tinsel yanıdır.” (Saydam 1997: 140-141) Onun için sevgi, saflık, fedakârlık, aşk ve eş kavramlarının yanında canın hiçbir önemi yoktur. Bu sınırsız güzellik karşısında bireyleşerek madde kaygısından kurtulan Deli Dumrul, Tanrı’ya şöyle yakarır:

Yücelerden yücesin

Kimse bilmez nicesin

Görklü Tanrı

Çok cahiller

Seni gökde arar yirde ister

Sen hod mü’minlerün könlindesin

Dâyim turan cebbar Tanrı

Ulu yollar üzerine

İmaratlar yapam senün içün



Aç görsem toyurayım senün için

Alur isen ikimüzün canın bile algıl

Kor isen ikimizün canın bile kogıl

Keremi çok kâdir Tanrı” (Ergin 1989: 184)

Hikâyenin başlarında Deli Dumrul, yan obada Azrail’in kılıcına/ölüme çaresizce yenik düşen yiğit için yakılan ağıtları duyduğunda dış gerçeklik karşısında hiçliğini fark eder. Daha sonra ana-babasının can vermemesine karşılık eşinin tereddütsüzce can verme yaklaşımlarıyla o da ölüme razı olur. “Burada ölüm’ü, hem gerçek anlamıyla sonluluk, hem de mecazi düzeyde narsistik (şişinik) kendiliğin sönmesi olarak” (Saydam 1997: 128) düşünebiliriz. Nitekim yüce Allah, madde kaygısından kurtularak bireyleşme yolunda ilerleyen Deli Dumrul’a ve onun ruhsal dönüşüm yaşamasında yardımcısı olan eşine yüz kırk yıl ömür verip onları ödüllendirirken, ana-babayı canlarını alarak cezalandırmıştır.

Dede Korkut Hikâyelerindeki Yüce Ana şeklindeki kadınlar savaşta, duygusal yoğunlukta dengeleyici, engelleyici, öfkeyi dindiren, akıl veren yapıcı ve dönüştürücü ana, kızkardeş ve sevgili olarak yer almaktadır. Bunun dışında hikâyelerde, Yüce Ana’nın hayvansı formları olan aslan ve mitolojik ana ağaç, mağara da yurdu/vatanı, halkı koruyup kollayan Yüce Ana/Umay Ana olarak karşımıza çıkmaktadır.


  1. Yutucu/Korkunç ana/Kara Umay/Karay May

Umay ananın çocukları, hayvan yavrularını ve ocağı/yurdu koruyup kollama görevinin aksine “Korkunç ana, yok edici ve büyüleyicidir. Ölümcül özellikleriyle görülür.” (Özcan 2012: 32)

Dedem Korkut’un kadın tasnifinde yer alan kadınlar, birisi dışında hep olumsuz özellikleriyle ifade edilirler:

Geldük ol kim solduran sopdur, sabadança yerinden örü turur, elin yüzün yumadın tokuz bazlammaç ilen bir külek yoğurd gözler, toyunça tıka basa yir, elin bögrine urur, aydur: Bu ivi harab olası ere varaldan berü dahı karnum toymadı, yüzüm gülmedi, ayağum paşmak, yüzüm yaşmak görmedi, dir. Ah nolayidi, bu öleyidi, birine dahı varayidüm, umarumdan yahşı uyar olayidi, dir. Anun kibinün hanum bebekleri yetmesün. Ocağuna bunçılayın ‘avrat gelmesün. Geldük ol kim tolduran topdur: Depidinçe yirinden örü turdı, elin yüzin yumadın obanun ol uçından bu uçına, bu uçından ol uçına çarpışdurdu, kov kovladı, din dinledi, öyledençe gezdi; öyleden sonra ivine geldi, gördi kim oğrı köpek yike tana ivini bir birine katmış, tavuk kümesine, sığır tamına dönmüş; konşularına çağırur ki kız Zeliha, Zübeyde, Ürüveyde, Çan Kız, Çan Paşa, Ayna Melek, Kutlu Melek, ölmege yitmege gitmemişidüm, yatacak yirüm gine bu harab olasıyidi; nolayidi benüm ivüme bir lahza bakayidünüz, konşı hakkı, Tanrı hakkı diyü söyler. Bunun kibinün hanum bebekleri yetmesün. Ocağuna bunun kibi ‘avrat gelmesün. Geldük ol kim nice söylerisen bayağıdur: Öte yazıdan yabandan bir odlu konuk gelse, er adam ivde olsa, ana dise ki: Tur etmek getür yiyelüm, bu da yisün dişe, pişmiş etmegün bakası olmaz, yimek gerekdür; ‘avrat aydur: Neyleyeyim, bu yıkılacak ivde un yok, elek yok, deve degirmeninden gelmedi dir; ne gelürise benüm sağrıma gelsün diyü elin götüne urur, yönin anaru, sağrısın erine döndürür; bin söylerisen birisini koymaz, erün sözini kulağına koymaz. Ol Nuh Peygamberün eşegi aslıdur. Andan dahı sizi hanum Allah saklasun, ocağunuza bunçılayın ‘avrat gelmesün.” (Ergin 1989: 76-77) Tasnifte ele alınan kadın tipleri, Yüce Ana’nın aksine bolluk ve bereketi yok eden, erkeğin şan ve şerefini düşürerek değerlere karşı ötekileşen kadınlardır. Bu tür kadınlar Dedem Korkut’un bedduasıyla anılan, yok olması dilenen, Nuh peygamberin eşeği soyundan kadınlardır.

Basat’ın Depegöz’ü Öldürdüğü Destan”da yutucu, korkunç ananın örneğini görüyoruz. Nefsine hâkim olamayan, şehvetin kurbanı Konur Koca Saru Çoban, suları kirleterek birlikte olduğu peri kızından bir çocuğa sahip olur. “Antropolojik düzeyde insanlığın sudan yaratıldığına dair inançların (hylogeine) denk düştüğü sıvı kozmogonisinin en temel iki özelliğinden biri dişil ve doğurgan oluşu, diğeri de gizli güçlerin evrensel toplamını temsil etmesidir.” (Korkmaz 1998: 91) Konur Saru Çoban’ın, kâinatın özünü ifade eden kutsal suları kirletmesi sonucu peri kızından olan Tepegöz adlı tek gözlü canavar, bir nevi kendisine ötekileşen, insan olmaktan uzaklaşmış günah yığınının iç dünyasını yansıtan ayna gibidir.

Tepegöz’ün anası bir su perisidir. Su anasıyla ilgili F.Bayat’ın mitoloji araştırmalarına göre “Bazı Türk boylarında Su Anası’nın veya Su iyesinin sarı, dalgalı saçları olduğu düşünülür. Nehir, göl, ırmak iyeleri sarı saçlı, mavi gözlü kız olarak tasavvur edilir. Uzun güzel saçlı Su Kızı veya su koruyucusu zamanla daha da antropomorflaşmıştır. Su iyesi olan Pir Avuk, tıpkı Al Karısı inancında olduğu gibi olumsuz bir görünüm almış ve insanlara zarar veren varlık olarak kabul edilmiştir. Onun görünüşündeki demoniklik zamanla suyun ve Su iyesinin yasakları bozanları cezalandırması yüzünden insanların tasavvurlarının sonucudur.” (Bayat 2007b, C.II: 252-253) Oğuz toplumuna musallat olan Tepegöz de işlenen günahın, kirletilen doğanın cezası olarak Oğuz’un başına salınmış bir illettir. “Mitik kabulce kutsanmış değerlerin korunma motifi anlatıda “tama” sözcüğü ile ifade edilen insani bir zaafla aşılmış ve ontik yasalar hiçe sayılmıştır. Varlık düzeninin içsel yapısındaki bu yıkım, daha sonra fıtrî bir dengesizliğe bürünecek ve böylece mitin kendini koruma kanunu icra ettirilecektir.” (Korkmaz 1999: 261) Doğumun, yaratılışın ve başlangıcın kaynağı olan su, denge korunmaz ise ölümün de kaynağı olabilmektedir. Kirletilerek bozulan denge karşısında “Doğa, ibret olması için tahrip olan yönünü Tepegöz biçiminde insanlara geri iade etmiştir.” (Korkmaz 1999: 258) Oğuz’un su iyelerine olan saygısızlığına bağlı olarak su perisi öfkeli, intikam almak isteyen korkunç bir anaya dönüşerek demonikleşmiştir.

Tepegöz’ün peri anası, kendi çocuğu dışındaki bütün çocuklara düşman olarak, Korkunç Ana/Kara Umay/Karay May’ı temsil eder. Bir günah tohumu gibi büyüyen Tepegöz, peri anasının kendisine verdiği tılsımlı yüzük ile bütün zararlardan, tehlikelerden korunur. Korkunç ana, koruyup kolladığı, ölümden uzak tuttuğu evladı Tepegöz’ün şahsında, öteki olarak bildiği Oğuz kavminin evlatlarını acımasızca öldürüp, soyunu kurutarak onlardan öç almak ister. Bu bir anlamda suyun verimliğine muhtaç olan toprağın susuz bırakılması, suyun ondan esirgenerek bolluk, bereket ve çoğalmadan mahrum edilmesidir. Su perisi ananın bu nefreti, Tepegöz daha çocukken başlar ve o büyüdükçe kini de alevlenerek, Oğuz’u yutup yok etmeye devam eder. Oğuz’un, daha çocukken yanına aldığı, besleyip büyüttüğü Tepegöz, doğal yollardan beslenemeyen, doymak bilmeyen küçük bir canavardır.

Günde bir kazan süd yetmez idi. Beslediler böyüdi, gezer oldı, oğlancuklar ile oynar oldı. Oğlancuklarun kimünin kulağın yimeğe başladı. El hâsılı ordu bunun ucından katı incindiler, âciz kaldılar.” (Ergin 1989: 208)

Bu canavar, doyumsuz arzuların ve işlenen günahların artmasıyla, hataların telafi çabasına gidilmediği sürece varlığını âdeta, korkunç ananın besleyici gücüyle büyütmeye devam edecektir. Tepegöz illetinden kurtuluşun tek yolu, aklın ve bilincin yolunda ilerleyip, bilinçaltı içerikleriyle bağını kuvvetlendiren insanın, kendisini ve hatalarını sorgulaması, bozduğu doğal dengeyi yeniden kurmaya çalışmasıdır. Bu da Basat gibi tabiatın bozulmamış saf ortamında bir aslanın analığıyla yetişen kahramanın temsil ettiği öz değerlere dönüşüyle mümkün olacaktır. Aslan tarafından büyütülen Basat, ilk olana, ana rahmine dönüşü simgelemekte olup, mitik düşüncede insan-doğa ilişkisinin çürümüşlüğüne son vererek, doğayı kirlenmişlikten temizleyecektir.

Dedem Korkut’un, Oğuz ilinde adam kalmayacak korkusuyla gidip, Tepegöz ile pazarlık yapması sonucu, hayatta kalabilmek için Tepegöz’e oğullarını veren analar da bir nevi Kara Umay/Karay May’dır. Söz konusu pazarlıkta sadece bir dertli ana, kaybettiği evlatlarının acısını elinde kalan tek evladıyla dindirmeye çalışırken, onu da yitirme korkusu ile Aruz oğlu Basat’tan yardım diler.

“…Dört oğlı olan birin virdi, üçi kaldı. Üç olan birin virüp iki kaldı. İki olan birin virdi, biri kaldı. Kapak Kan dirler bir kişi var idi. İki oğlı var idi. Bir oğlın virüp biri kalmış idi. Girü nevbet tolanup ana gelmiş idi. Anası feryad idüp ağladı, zârılık eyledi.



Avucına sığmayan elüklü oğlı

Erdil teke buynuzundan katı yaylu

İç Oğuzda Taş Oğuzda adı bellü

Aruz oğlı hanum Basat mana meded” (Ergin 1989: 209)

Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Destanı”nda da Deli Dumrul’un anası, kendi canını düşünen, bencil ve korkunç bir anadır. Yaşam sularını kurutan korkunç ana, oğlu Deli Dumrul’u ana rahmindeki mikro dünyanın besleyiciliğinden ayrıldıktan sonra, hayatın ortasında sevgisiz, merhametsiz ve yapayalnız bırakmıştır. Hayatını yalnızca kendine adayan, analık vasfının gereğini yerine getiremeyen Deli Dumrul’un anası ve babası, kendisinden can isteyen oğullarına şu sözlerle haykırdıkları bencilliklerinin cezasını, ölümle öderler:

Oğul oğul ay oğul

Tokuz ay tar karnumda götürdüğüm oğul

Tolma bişiklerde beledüğüm oğul

On ay diyende dünya yüzine getürdüğüm oğul

Tolap tolap ağ südümi emzürdüğüm oğul

Ağça burçlu hisarlarda tutılayidün oğul

Şası dinlü kâfir elinde tutsak olayidün oğul

Altun akça güçine salubanı seni kurtaraidüm oğul

Yaman yire varmışsın vara bilmen

Dünya şirin can aziz

Canumı kıya bilmen bellü bilgil” (Ergin 1989: 182)

Kahramanın erginlenme ve aşama geçirmesini engellemek adına yapılan her türlü çaba da analığın olumsuz taraflarını ifade eder. Bireyleşemeyen kahramanın ne kendisine ne de çevresine hayrı yoktur. Bu anlamda, “Uşun Koca Oğlu Segrek Destanı”nda, Segrek öldü bildiği kardeşi Egrek’in yaşadığını, Alınca Kal’asında zindana atıldığını öğrenince onu kurtarmak için ana-babasından izin ister. Bu isteğe karşılık anası şöyle der:

Ağzun içün öleyim oğul

Dilün içün öleyim oğul

Karşu yatan kara tağun

Yıkılmış idi, yüceldi ahır

Akındılu görklü suyun

Soğulmışidi, çağladı ahır

Kaba ağaç da tal budağun

Kurımuşidi yeşerüp göğerdi ahir

Kalın Oğuz bigleri izine varsa sen vargıl

Ol yiğide yetdügünde

Ağ boz atun üzerinden yire ingil

El kavşurup ol yiğide selam virgil

Elin öpüp boynun kuçgıl

Kara tağum yükseği kartaş digil

Ne turursın oğul yortgıl” (Ergin 1989: 227)

Bugüne kadar umarsızca davranan anasının bu sözlerine oğlan, şöyle karşılık verir:

Ana ağzun kurısun

Ana dilün çürisün

Menüm hod kardaşum var imiş kayursam olmaz

Kardaşsuz Oğuzda tursam olmaz

Ana hakkı Tanrı hakkı olmasayidi.

Kara polad öz kılıcum tartayidüm

Gafillüçe görklü başun keseyidüm

Alça kanun yiryüzine tökeyidüm

Ana zalım ana” (Ergin 1989: 227)

Ata ve ananın kendi rahatlarını düşünmekten başka kaygısı yoktur. Yıllarca evlatlarının nerede olduğunu, yaşayıp yaşamadığını sorgulamadıkları gibi, onu arayacak olan oğullarına da “Yanlış haberdür gitme oğul!” (Ergin 1989: 228) sözleriyle engel olmaları korkunç ana/karay may vasıflarını taşıdıklarını gösterir. Segrek, ata ve ananın sözlerine aldırmayarak, “Meni yolumdan ayırman, ağam tutılan kal‘aya varmayınça, ağamun ölüsin dirisin bilmeyince, öldiyse kanın almayınca kalın Oğuz iline gelmegüm yoh” (Ergin 1989: 228) sözleriyle onlara, atalık ve analık görevlerini hatırlatır.

Suyun mitolojik kökenindeki düalizm gibi toprak da bütün canlıları yaşam ve ölümün zıtlığında buluşturur. “Toprak ölüm demektir. Hayat ve ölüm arasında iki karış toprak bulunur.” (Pala 2008: 27) Toprak ananın rengi karadır. Karalık onun, bolluk ve bereket özelliğine karşılık yutucu, yok edici Karay May tarafını gösterir. “Dirse Han oğlu Boğaç Han Destanı”nda Dirse Han’ın, oğlu Boğaç Han’ı vurup, al kanlar içerisinde toprağın kucağına terketmesi, onun acımasızca ölümünü beklemek demektir. Burada toprağın, kan, karalık ve ölüm ile olan ilişkisi, onun can alıcı Karay May tarafını yansıtır. Fakat bu ölüme razı olmayan Tanrı, kutsal güçlerin yardımıyla ölümü, yeni bir dirilişe çevirmiştir.

Dede Korkut Hikâyeleri’nde, Yüce Ana/Umay Ana’dan, Korkunç Ana/Kara Umay/Karay May’a her türlü kadın tipine değinilmekte olup, daha çok Yüce Ana örnekleri yer almaktadır. Dedem Korkut’un da vurguladığı gibi hikâyelerde ve Türk kültüründe övülen kadınlar iyi, fedakâr, merhametli, akıllı, dengeleyici, yapıcı vb. gibi vasıflarıyla örnek kadın tipleridir. Kutsanan bu kadınlar ata kültüne ve eşine sadakatle bağlı, eşini her yönüyle tamamlamakla birlikte, öz değerlerine sahip çıkan evlatlar yetiştirmeyi kendisine düstûr edinmişlerdir. Hikâyelerde, Yüce Ana’nın ağaç, mağara, dağ, yer-su görüntülerine de rastlanılmakta olup, bu mitolojik unsurlar, bir milleti geçmişine bağlayan mitik köken olmaları açısından ölümsüz yaşam kaynaklarımızı oluşturmaktadır.



KAYNAKÇA
Bayat, Fuzuli (2003), Köroğlu Şamandan Âşıka, Alptan Erene, Akçağ Yayınları, Ankara.

Bayat, Fuzuli (2006a), Oğuz Destan Dünyası/Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Bayat, Fuzuli (2006b), “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü”, Folklor/Edebiyat, C. 12, S. 46, s. 47-60.

Bayat, Fuzuli (2007a), Mitolojiye Giriş, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Bayat, Fuzuli (2007b), Türk Mitolojik Sistemi Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi I-II, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Bayat, Fuzuli (2009), Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Bayat, Fuzuli (2011), “Köroğlu’nun Kurtarıcı Kahraman Tipinden Adaleti Koruyan Kahramana Dönüşümü”, 21. Yüzyılda Köroğlu ve Bolu Araştırmaları Uluslararası Köroğlu, Bolu Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri 17-18 Ekim 2009 Bolu, Dörtdivan, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Bolu, 170-177.

Çoruhlu, Yaşar (2010), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.

Ergin, Muharrem (1989), Dede Korkut Kitabı I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Ergun, Metin (2002), “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”, İslamiyet Öncesi Türk Destanları, (hzl. Saim Sakaoğlu-Ali Duymaz), Ötüken Yayınları, İstanbul, 138-149.

Ergun, Pervin (2004), Ağaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.

Fromm, Erich (1995), Sevme Sanatı, (çev. Yurdanur Salman), Payel Yayınevi, İstanbul.

Gökeri, A.İ. (1979), Arketiplere Dayanan Yeni Bir İnceleme Yönteminin Tanıtılarak Bazı Romans ve Epik Niteliğinde Yapıtlara Uygulanması, Ankara Üniversitesi DTCF. Yayınlanmamış Doktora Tezi.

Guenon, Rene (2001), Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi (çev. Fevzi Topaçoğlu), İnsan Yayınları, İstanbul.

Korkmaz, Ramazan (1998), “Dede Korkut Hikâyeleri’ndeki Su Kültünün Mitik Yorumu”, Türk Kültürü, S.418, Y.36, Şubat, 91-98.

Korkmaz, Ramazan (1999), “Fenomenolojik Açıdan Tepegöz Yorumu”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni 19-21 Ekim, 259-270.

Özcan, Tarık (2012), “Arketipsel Eleştiri ve Edebiyat”, Bizim Külliye, Sayı 51, 30-33.

Pala, İskender (2008), Dört Güzeller Toprak, Su, Hava, Ateş, Kapı Yayınları, İstanbul.

Saydam, M. Bilgin (1997), Deli Dumrul’un Bilinci/ “Türk-İslâm Ruhu Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi, Metis Yayınları, İstanbul.

Şimşek, Esma (2000),“Türk Masallarında Kadının Yeri”, 8. Uluslarası Türk Halk Edebiyatı Semineri, 7-9 Mayıs, Eskişehir, s.249-258

Yıldırım, Nimet (2008), Fars Mitoloji Sözlüğü, Kabalcı Yayınları, İstanbul.


Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin