Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
190 Cədvəl 12. Dünyada aclıq və doyunca yeməməyin miqyası. Region İl Əhali Aclıq vəziyyətində olanlar (mln. nəfər) Ümumi əhaliyə % nisbətində mln. nəfər Saxaradan cənubi Afrika 1969-1971 268 36 96 1990-1992 500 41 204 2010 874 35 302 Şimali Afrika və Yaxın Şərq 1969-1971 178 25 44 1990-1992 317 10 32 2010 513 7 . 35 Şərqi Asiya 1969-1971 1,147 41 468 1990-1992 1,674 16 262 2010 2,070 5 105 Cənubi Asiya 1969-1971 711 33 233 1990-1992 1,146 22 250 2010 1,617 15 239 Latın Amerikası 1969-1971 279 18 51 1990-1992 443 14 61 2010 593 8 49 Cəmi 1969-1971 2,583 35 893 1990-1992 4,064 20 840 2010 5,668 13 680 Mənbə: WFS 96/ Tech 1) Rome 1996, p/ 2 191 Ərzaq təhlükəsizliyinin strukturu çox səviyyəli ierarxiyanı özündə əks etdirir ki, bunun da əsasında qidaya tələbatı olan subyekt dayanır. Belə bir tələbatı təmin etmədən cəmiyyətdə insanların effektiv fəa- liyyəti və təkrar istehsal prosesi mümkün deyildir. Ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həllinin aşağı sə- viyyəsində ev təsərrüfatları yerləşir ki, onlar da məcmu halda deyil, gəlir səviyyəsi, təsərrüfatın tət- biqi prinsipləri, qida məhsullarının əldə edilməsinin təşkili və s.-ə görə formalaşan əhali qruplarını özündə əks etdirir. Bu, ərzaq təhlükəsizliyinin fərdi (şəxsi) səviyyəsidir. İnsan qrupları müəyyən sosial mövqelərdə, ayrı-ayrı ərazilərdə qarşılıqlı təsirdə olurlar və ayrı-ayrı strukturlarda birləşirlər (rayon, sahə). Ona görə də ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həllinin növbəti səviyyəsini region səviyyəsi təşkil edir ki, burada da idarəedici strukturların köməyilə ərazi sakinlərinin gəlir əldə etməsi, kənd təsərrüfatı və qida məhsullarının istehsalı üçün şərait yaradılır. Ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həllinin təşkilinin daha böyük səviyyəsi - dövlət səviyyəsidir. Bu səviyyədə hökumətin, qanunverici orqanın kömə- yilə iqtisadi inkişafın sabitliyi təmin edilir, dövlət ərzaq fondları yaradılır, tələb və təklifin tarazlaşdı- rılması həyata keçirilir. Ölkələrin qarşılıqlı asılılığı, BƏB-in və beynəlxalq ticarətin mövcudluğu dünya ərzaq təhlükəsizliyi səviyyəsini ayırmağı şərtləndirir. Bu 192 səviyyədə ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həlli dünya ərzaq məhsulları istehsalının dinamikasını təhlil edən və bunun əsasında da dünya ərzaq bazarının sabitliyinə dair proqnozlar verən beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətilə əlaqələndirilir. Dünya ərzaq təhlükəsizliyinin başlıca məqsədi dünyada ərzaq resurslarının tarazlaşdırılmış səviyyədə bölgüsüdür. 170 ölkənin daxil olduğu BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) ekspertlərinin qiy- mətləndirmələrinə görə, "Dünya ərzaq təhlükəsizli- yi"nin vəziyyəti iki göstərici üzrə müəyyən edilir: növbəti məhsul yığımına qalan dünya ehtiyatları və adambaşına düşən istehsal səviyyəsi. Ümumdünya istehlakını nəzərdə tutan birinci göstərici fövqəladə hallarda (zəlzələ, məhsul azlığı, müharibə və s.) təminatı və dünyada ərzaq vəziyyətinin dayanıqlığını əks etdirir. Növbəti məhsul yığımına qalan ehti- yatların təhlükəsiz səviyyəsi kimi 60 günlük dünya taxıl istehlakına uyğun olan və yaxud bütün isteh- lakın 17%-nə bərabər olan hədd qəbul edilir. Dünya ehtiyatlarının son həddən aşağı səviyyəyə düşməsi onu göstərir ki, dünya ərzaq təhlükəsizliyi kritik vəziyyətdədir. Belə ehtiyatların həcminin istehlakın 17%-dən aşağı olması şəraitində taxılın dünya qiy- mətlərində ciddi artımı müşahidə edilir. İkinci göstərici - adambaşına orta buğda isteh- salının dinamikası bütövlükdə dünya ərzaq vəziy- yətinin inkişaf tendensiyasını müəyyən edir. 193 Texnoloji innovasiyaların və məhsuldarlığın templərinin azalması, torpağın eroziyası, ətraf mühi- tin deqradasiyası, sahələrin çirklənməsi və s. üzündən modelin müəllifləri fərz edilən tenden- siyanın dəyişməyəcəyi fikrini irəli sürürlər. Bu neomaltus modelinin müəlliflərinin gəldikləri əsas nəticə belədir: dünya istehsalı artan əhalinin tələbat- larını ödəyə bilmir. Hökumət ailələrin planlaşdırıl- ması və doğum üzərində nəzarətə böyük əhəmiyyət verməlidir, ərzaq təhlükəsizliyinin təmini problemi isə hökumət üçün hərbi təhlükələrə nisbətən daha prioritet olacaqdır. FAO-nun modeli (1995) əsasında belə bir hipoteza dayanır ki, 1995-2013-cü illərdə dünya ərzaq məhsulları istehsalının orta illik artım tempi 1,8 % təşkil edəcək ki, bu da artım templərinin azalmasında uzunmüddətli tendensiyaya zəmin yara- dacaqdır. Müxtəlif modellərdə ödəmə qabiliyyətli tələbin təmin edilməsi üçün zəruri olan buğda təkli- finin qlobal defısitini 160 mln. tondan 700 mln. tonadək qiymətləndirirlər. 1990-2010-cu illərdə əha- linin 809 mln.-dan 730 mln.-dək azalması zəminində yoxsulluğun və aclığın Asiya ölkələrindən Afrikanın Saxaradan cənub ölkələrinə doğru istiqamətlənməsi prosesi baş verəcəkdir.Yüksək, yaxud aşağı potensiallı ölkələrdə kənd təsərrüfatı, meşəçilik, balıqçılıq, ərzaq məhsulları istehsalının inkişaf təcrübəsi və dayanıqlı siyasətin izlənməsi, başqa sözlə, hər bir ölkənin milli aqroiqtisadi potensialından və resurslarından maksimal istifadə 194 olunması və onların mobilləşdirilməsi, hansı ki, son nəticədə ümumi dünya ərzaq resurslarının yaxşı- laşmasına gətirib çıxarır. Elə bir şəraitin yaradılması nəzərdə tutulmalıdır ki, ərzaq, kənd təsərrüfatı və ümumticarət siyasəti bütün yollarla ərzaq təhlükəsizliyinin yaradılmasına səbəb olsun. 1) müxtəlif gəlir səviyyəli əhali qrupları üzrə onların differensiyasiyasını nəzərə almaqla əsas qida məhsulları istehlakının dinamika və səviyyəsi; 2) ölkənin ərzaq məhsulları ilə özünütəminetmə səviyyəsi. 3) İqdisadi fəallığın, istehsalın, investisiya həcminin azalması səviyyəsinin yol verilən həddi. Bu səviyyədən aşağı olan hallarda aşağıdakılar qeyri-mümkün olur: müstəqil iqtisadi inkişaf; ictimai dayağın demokratik əsaslarının saxla- nılması; elmi-texniki, innovasiya və ixtisaslı-təhsil potensialının qorunması; 4) əhalinin böyük kütləsinin həyat keyfiyyəti səviyyəsinin azalmasının yol verilən həddi, hansı ki, bu hədd sərhədlərindən kənar hallar- da tənzimlənə bilməyən sosial konfliktlərin yaranması təhlükəsi meydana çıxır; 5) təbii potensialın yenidən bərpası və qorunub saxlanması üzrə xərclərin azalması səviyyə- sinin yol verilən həddi. Hansı ki, bu hədd 195 sərhədlərindən kənar hallarda ətraf mühitin məhvi, iqtisadiyyatın vacib sahələrində isteh- sal proseslərinin bərpası üçün zəruri resurs mənbələrinin itkisi baş verə bilər. Sözsüz ki, bu amillərin məzmunu makrosəviy- yədə çıxış edir və odur ki, ərzaq təminatı sisteminin inkişafı üçün bazis rolunu oynayır. Hər bir ölkənin özünəməxsus milli, demo- qrafik və təbii-iqtisadi xüsusiyyətləri mövcuddur ki, onlar ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi siyasəti sahəsində qəbul edilən qərarlara öz təsirini göstərir. Burada bir sıra faktorların (hansı ki, müxtəlif ölkələr üçün öz normativ səviyyəsi olacaq) - son nəticədə sosial xarakterli təhlükələri müəyyən edən faktorların son həddini nəzərə almaq lazım gəlir. Dünyada ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edil- məsinin bir neçə strategiyası formalaşmışdır: idxal- yönümlü, ixracyönümlü və təbii-iqlim, sosial-iqti- sadi, resurs şəraitindəki fərqlərlə şərtlənən özünütəminetməyə əsaslanan strategiya. İdxal yönümlü strategiyada (Yaponiya) ərzaq təhlükəsizliyinin dayanıqlığının təmin edilməsi ərzaq məhsullarının daxil olma mənbələrinin differensiya- siyası köməyilə mümkündür. İxracyönümlü strate- giya (ABŞ, Avropa İttifaqı ölkələri) kənd təsərrüfatı istehsalçılarının gəlirlərinin sabit saxlanılması məq- sədilə, idxalatçı ölkələrin hesabına ərzaq məhsulla- rının satışının genişləndirilməsinə doğru istiqamət- lənmişdir. Ölkənin ərzaqla özünütəminetmə strate- 196 giyası qloballaşma proseslərinin güclənməsi və beynəlxalq ticarətin rolunun artması şəraitində xalis şəkildə çox az müddətə mövcud ola bilər, bu strate- giyanın birinci və ikinci strategiyalara keçməsi mümkündür. İEOÖ-lər üçün adambaşına ərzaq məhsulları istehsalının aşağı səviyyəsi və kənd təsərrüfatından asılılığının yüksək səviyyəsi xarakterikdir. İEÖ-lərin dövlət proqramlarının köməyilə daxili istehsal və istehlak bazarını dünya bazarının təsirindən təcrid etmə siyasəti ərzaq məhsullarının dünya qiymətlə- rinin aşağı düşməsinə və bazarın qeyri-dayanıqlığına səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində İEOÖ-lərə güclü təsir göstərir. Ərzaq məhsullarının çatışmazlığının yüksək səviyyəsi şəraitində, idxalın həcmində illik dəyişik- liklərin cüzi miqdarı belə, idxalının əsasını (40%) taxıl təşkil edən ölkələrin ərzaq təhlükəsizliyinin vəziyyəti üçün böyük nəticələrə gətirib çıxara bilər. Baxmayaraq ki, 1990-cı illərin ortalarında ərzaq yar- dımının ümumi idxalda xüsusi çəkisi 1/10-ə qədər azalmışdır, o, hələ də taxıl idxalının əsas mənbəyi hesab olunur. 1980-1995-ci illərdə daha zəif inkişaf etmiş ölkələrin ümumi idxalı təqribən 50% (3.9 mlrd.-dan 6.0 mlrd.-a qədər), xalis idxalçı ölkələrdə isə 40% (8.5 mlrd.-dan 12.0 mlrd.-a qədər) artmışdır. Üçüncü dünya ölkələrində ac əhalinin sayının azaldılması məqsədilə bazar mexanizminin tətbiqilə sabit islahatlar həyata keçirilmişdir. Belə ki, sahib- 197 karlıq fəaliyyətinin müasir tələblərə cavab verən effektiv forma və texnologiyalarının inkişafı olma- dan əhali məşğulluğunun tələb olunan səviyyəsinin təmini və onların minimum ehtiyaclarının ödənilməsi mümkün deyildir. İEÖ-lərin həyata keçirilən isla- hatlara müdaxiləsi xarici monopolistlərin fəaliyyəti üçün əlverişli investisiya mühitinin yaradılması, ye- nidənqurma proseslərinin aparılmasında beynəlxalq təşkilatlar və İEÖ-lərin maliyyə yardımının göstə- rilməsi məqsədilə edilir və bununla donor - qəbul edən münasibətləri tormozlanır və təqdim edilən yar- dımlar ölkənin daxili iqtisadi siyasətindən asılı vəziy- yətə düşür. Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|