Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli
Yanaşı məhsulların kalkulyasiyalaşdırılması
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
14.2. Yanaşı məhsulların kalkulyasiyalaşdırılması
200 Əlavə məhsulun alınması eyni texnoloji proses şəraitində kompleks xammalın emalı ilə əlaqədardır. Burada bir növ əsas məhsul alınmaqla yanaşı, çoxlu növdə əlavə məhsullar və müəssisənin özündə istifadə edilən və kənar satılan tullantılar da alınır. Əsas və yaxud əlavə məhsul ilə satılan tullantılar arasındakı fərq əsas etibarı ilə ondan ibarətdir ki, istehsalını başa çatdırmış məhsul və əmtəə yarımfabrikatları vahid standartların və yaxud texniki şərtlərin tələblərinə cavab verir, tullantılar isə belə keyfiyyətlərə malik olmur. Onların istifadə olunan hissəsi minimum faydalı maddəyə və yaxud maksimum zərərli qarışıqlara malikdir. Kompleks istehsala misal olaraq daş kömürün kokslaşdırılmasını, neft emalını, polimetal filizlərin əridilməsini, qarışıqların elektrolizini, meşə materiallarının mişarlanmasını, ət emalını və s. göstərmək olar. İlkin xammaldan yeni komponentlər əldə etməyə imkan verən texnologiyanın təkmilləşdirilməsi nəticəsində əlavə məhsul istehsalı daima artmaqda davam edir. Kompleks xammalın emalının texnoloji prosesi çox müxtəlifdir. Elə istehsal sahələri vardır ki, yanaşı məhsullar başa çatmış bir istehsal tsiklində alınır, məsələn, domna peçi. Son məhsulun maya dəyəri kompleks istehsal prosesi ilə əlaqədar olan xərclərdən və fərdi məhsulun hazırlanması üzrə məsrəflərdən ibarətdir. Kompleks istehsalatda məsrəflərin məhsul növləri üzrə uçotu və yaxud onların birbaşa (müstəqim) qaydada bölüşdürülməsi mümkün deyil. Maya dəyərinin kalkulyasiyası xərclərin cəmini məhsulun miqdarına bölməklə, mərhələ metodu ilə aparılır. Onun kompleks istehsalda tətbiqi xüsusiyyəti məsrəflərin əsas və yanaşı məhsullar və tullantılar arasında bölüşdürülməsi ilə bağlıdır. Məhsul müxtəlifliyinin sayından və onun hazırlanma texnologiyasının mərhələlərindən 201 asılı olaraq kalkulyasiya birmərhələli və çoxmərhələli ola bilər. Kompleks istehsalatda yanaşı məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının üç növündən istifadə edilir: 1. Çıxarılma (istisna) metodu. Bu metodda yanaşı məhsulu və satılmış tullantıları şərti olaraq möhkəm satış qiyməti (topdan buraxılış və yaxud plan-hesablama qiyməti) ilə qiymətləndirilir və alınan nəticəni ümumi məcmu məsrəf məbləğindən çıxmaqla əsas məhsulun məsrəfləri tapılır. 2. Əmsal metodu. Bu metodda məsrəfləri məhsul növləri arasında əmsallara mütənasib olaraq bölüşdürürlər. 3. Kombinələşdirilmiş metod. Bu metodla yanaşı məhsulun maya dəyəri məsrəfləri möhkəm satış qiyməti ilə hesablanan hissəni çıxdıqdan sonra xərcin qalan hissəsini əmsal üsulu ilə bölüşdürürlər. Kompleks istehsalda məqsədli (əsas) məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün yanaşı məhsul ilə tullantıları düzgün qiymətləndirmək və eləcə də bölüşdürmə əmsalı üçün hesablama bazasını iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaq lazımdır. Yanaşı məhsulun maya dəyərinin hesablanmasının qalıq dəyər metodundan o halda istifadə edilir ki, yanaşı məhsuldan bir əsas məhsulu ayırmaq mümkün olsun, qalan məhsul əlavə məhsul hesab edilir. Əsas və yanaşı məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün bu istehsal üzrə kompleks məsrəflərdən əlavə məhsulun dəyərini çıxmaq və alınan nəticəni əsas və yanaşı məhsulun miqdarına bölmək lazımdır. Bölüşdürmə metodundan o halda istifadə edilir ki, yanaşı istehsal məhsulunu əsas və əlavə məhsula bölmək mümkün olmur. Bu halda, istehsal məsrəflərini əmsallar əsasında bölüşdürmək lazımdır. Yanaşı məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının kombinələşdirilmiş metodunun qalıq dəyər metodu ilə bölüşdürmə metodu birləşdirilir (kombinələşdirilir). Məcmu 202 məsrəflərdən əlavə məhsulların dəyəri çıxılır, qalan məbləğ əmsal bölüşdürmə metodu ilə əsas məmulatların bir neçə növü arasında bölüşdürülür. Yanaşı istehsal məhsullarının maya dəyəri kalkulyasiyasından balansda əmtəəlik məhsul ehtiyatlarını qiymətləndirmək, məqsədli məhsulun rentabelliyini hesablamaq və onların buraxılış minimum nisbətinin müəyyən edilməsi üçün istifadə edilir. Məsələ 5.4 Əlavə istehsal məsrəflərinin cəmi 84000 manat, 1000 kq əsas (məqsədli) məhsul, 200 kq “M” əlavə məhsul, 20 kq “N” əlavə məhsul alınmışdır. “M” əlavə məhsulu bir kiloqramı 20 manatdan bazarda satılmışdır, hər kiloqrama 6 manat xərc çəkilmişdir, “N” məhsulu ekoloji tələblərə əsasən məhv edilir. Onun utilləşdirilməsi və daşınması xərci hər kiloqrama 100 manat olmuşdur. Əsas məhsulun və satılmış “M” əlavə məhsulun istehsal maya dəyərini hesablayın: 1. Yanaşı məhsulun ümumi xərci 8400 manat 2. “M” əlavə məhsulun dəyəri: 20x200-6x200=2800 manat 3. “N” əlavə məhsula çəkilən xərc 100x20=2000 manat 4. Qalıq xərcləri (1-2+3)=83200 manat 5. 1 kq əsas məhsulun istehsalat maya dəyəri 83200 : 1000 = 83.20 manat 6. “M” məhsulunun 1 kiloqramının istehsalat maya dəyəri 2800 : 200 = 14 manat Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|