Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə



Yüklə 64,3 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/28
tarix17.04.2017
ölçüsü64,3 Kb.
#14253
növüDərslik
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   28

Toxum
Meyvəyanlığı
Meyvə örtülütoxumluların generativ
 orqanı olub __ və __ ibarətdir. Meyvələr 
meyvəyanlığına görə __ və __, toxumun sayına 
görə isə __ və ya __ olur. 
85
84
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Bitkilərin generativ orqanları
D
2
2
Paxlameyvə.  Meyvəyanlığı  iki  taycıqdan  ibarətdir.  Toxumları 
taycıqlardakı yuvalarda yerləşir. Paxlameyvə yetişdikdə taycıqlar 
quruyaraq burulur və toxumlarını tullayır. Noxud, lobya, soya, aka-
siyanın meyvələri paxlameyvədir.
Çoxtoxumlu  quru  meyvələr.  Meyvəyanlığı  əksər  hallarda  açı-
landır. Onların toxumunda xarici təsirlərdən qorunmaq üçün qabıq 
qalın olur.
Paxlameyvə
Buynuzmeyvə
Qutucuqmeyvə
Qutucuqmeyvə.  Toxumları  yetişdikdən  sonra  qutucuq  üzərində 
olan dəliklərdən və ya yarıqlardan tökülür. Qutucuqmeyvələrə pam-
bıq, lalə, xaşxaş, tütün və bənövşədə rast gəlinir.
Buynuzmeyvə. Meyvələri paxlameyvədə olduğu kimi iki taycıq-
dan ibarətdir. Lakin bunlarda toxumlar arakəsmə üzərində yerlə-
şir.  Belə  meyvələrə  kələm,  turp,  vəzərək,  şalğam  misal  göstərilə 
bilər.

Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Verilən bitki adlarına müvafiq olaraq  cədvəli tamamlayın:
Bitkinin adı 
Meyvənin tipi
Birtoxumlu, yaxud çoxtoxumlu 
1. Cümlələrdə səhv fikirləri düzəldin.
a)  Qarağatın meyvəsi çəyirdək meyvələrə aiddir.
b)  Gavalı  şirəli, çoxtoxumlu yalançı meyvədir.
c)  Noxudun meyvəsi quru buynuzmeyvədir.
2.  Hər sətirdə “artıq” sözü qeyd edin. Seçiminizi əsaslandırın.
a)  Çəyirdək meyvə, qutucuq, giləmeyvə
b)  Quşüzümü, şaftalı, pomidor, üzüm
c)  Buynuzmeyvə, dənmeyvə, toxumçameyvə, qozmeyvə
3. Diaqramın A– B və C – D hissələrində oxşar və fərqli cəhətləri 
müqayisə edin.
qarağat, fındıq, noxud, pomidor, günəbaxan
A
B
C
Açar sözl e r
Birtoxumlu meyvə
Çoxtoxumlu meyvə
Şirəli meyvə
Quru meyvə
Toxum
Meyvəyanlığı
Meyvə örtülütoxumluların generativ
 orqanı olub __ və __ ibarətdir. Meyvələr 
meyvəyanlığına görə __ və __, toxumun sayına 
görə isə __ və ya __ olur. 
85
84
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Bitkilərin generativ orqanları
D
2
2
Paxlameyvə.  Meyvəyanlığı  iki  taycıqdan  ibarətdir.  Toxumları 
taycıqlardakı yuvalarda yerləşir. Paxlameyvə yetişdikdə taycıqlar 
quruyaraq burulur və toxumlarını tullayır. Noxud, lobya, soya, aka-
siyanın meyvələri paxlameyvədir.
Çoxtoxumlu  quru  meyvələr.  Meyvəyanlığı  əksər  hallarda  açı-
landır. Onların toxumunda xarici təsirlərdən qorunmaq üçün qabıq 
qalın olur.
Paxlameyvə
Buynuzmeyvə
Qutucuqmeyvə
Qutucuqmeyvə.  Toxumları  yetişdikdən  sonra  qutucuq  üzərində 
olan dəliklərdən və ya yarıqlardan tökülür. Qutucuqmeyvələrə pam-
bıq, lalə, xaşxaş, tütün və bənövşədə rast gəlinir.
Buynuzmeyvə. Meyvələri paxlameyvədə olduğu kimi iki taycıq-
dan ibarətdir. Lakin bunlarda toxumlar arakəsmə üzərində yerlə-
şir.  Belə  meyvələrə  kələm,  turp,  vəzərək,  şalğam  misal  göstərilə 
bilər.

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
4. Səhv fikirləri düzəldin: 
1. Lobya toxumunda ləpələr daha iri olur. 2. Bütün toxumların iki ləpə-
si və endospermi olur. 3. İkiləpəli bitkilərin hamısında toxumlar eyni 
quruluşludur. 4. Toxumlar xaricdən qabıqla örtülmüşdür.
2. Düzgün variantı müəyyən edin: 
a) Dişiciyi və erkəkciyi olan çiçəklər – ikievli/ikicinsli adlanır. 
b) Üzərində həm dişi, həm də erkək çiçəklər olan bitkilər – 
birevli/ikievli adlanır. 
c) Yalnız dişiciyi və ya yalnız erkəkciyi olan çiçəklər – birev-
li/ikicinsli çiçəklər adlanır. 
d) Əgər bir bitkinin üzərində dişi, digər bitkinin üzərində isə erkək 
çiçəklər inkişaf edirsə, belə bitkiləri – ikievli/ikicinsli 
adlandırırlar.
3. Cədvəlin “Bitkinin adı” sütunundakı səhvləri düzəldin. Düzgün ca-
vabları dəftərinizdə qeyd edin.
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
Tozluq 
Yumurtalıq 
Erkəkcik sapı 
Sütuncuq 
Ağızcıq 
Erkəkcik 
Dişicik 
Meyvə tipi
Giləmeyvə 
Qutucuq
Çəyirdəkmeyvə 
Buynuzmeyvə
Qozmeyvə 
Dənmeyvə 
Toxumça
Paxlameyvə 
Bitkinin adı
Noxud 
Xaşxaş 
Kələm
Buğda 
Günəbaxan
Fındıq 
Gavalı 
Qarağat
86
6. Üç çoxtoxumlu meyvə 
seçin: 
А) Çəyirdəkmeyvə
В) Giləmeyvə    
С) Dənmeyvə
D) Paxlameyvə    
Е) Toxumça
F) Qutucuq
5. Kökcük,  gövdəcik, ləpə yarpaqları 
Burada toxum rüşeyminin hansı hissəsi 
buraxılmışdır: 
A) toxum qabığı    
B) tumurcuq  
C) meyvəyanlığı 
D) endosperm

87
3
3
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və 
tənəffüs
28. Canlı orqanizmlərdə hərəkət və dayaq sistemi
29. Bitkilərdə dayaq sistemi
30. Bitkilərin yeraltı qidalanması
31. Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez
32. Heyvanların qidalanması
33. Bakteriya və göbələklərin qidalanması
34. Bitkilərdə tənəffüs
35. Heyvanlarda tənəffüs
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
6
-cı
 
87–134
ORQANİZMLƏRİN  
HƏYAT FƏALİYYƏTİ
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, 
ifrazat, çoxalma və inkişaf
36. Bitkilərin suyu buxarlandırması. Xəzan
37. Heyvanlarda daşıyıcı sistem
38. İfrazat
39. Qeyri-cinsi çoxalma
40. Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxalma
41. Tozlanma  
42. Orqanizmlərin cinsi çoxalması
43. Toxumun cücərməsi 
44. Heyvanlarda böyümə və inkişaf
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
5
-ci
 

3
3
28. 
Canlı orqanizmlərdə hərəkət və dayaq sistemi
5
-ci
 f e sil
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
89
88
Hərəkətin müxtəlifliyi. Əksər canlılara xas olan əsas xüsusiyyət-
lərdən  biri  hərəkətdir.    Heyvanlarda  hərəkət  necə  baş  verir?  Birhü-
ceyrəli orqanizmlər – adi amöb –  sitoplazmanın bir yerdən digər yerə 
axması  nəticəsində  yaranan  yalançı  ayaqlar  vasitəsilə  hərəkət  edir. 
Digər birhüceyrəlilərdə isə yerdəyişmələr qamçıların dalğavarı hərə-
kəti, kirpikciklərin birgə fəaliyyəti sayəsində mümkün olur. 
İnfuzor-tərlik
kirpikciklərin köməyi ilə 
hərəkət edir  
Adi amöb
yalançı ayaqlarla
hərəkət edir 
Yaşıl evqlena
qamçının köməyi ilə 
hərəkət edir
Çoxhüceyrəli heyvanlar da mühitdə fəal hərəkətetmə qabiliyyə-
tinə malikdirlər; məsələn, soxulcanda hərəkət həlqəvi və uzununa 
əzələlərin növbə ilə yığılması və boşalması hesabına baş verir.
Soxulcanın əzələləri və  onların yığılmasının nəticələri
· Hərəkət sayəsində orqanizmlər hansı üstünlüklər qazanır?
Quruda yaşayan heyvanlar içərisində ən sürətlə qaçan geparddır. 
Onun sürəti saatda 120 km-ə çatır. Ağ ayılar, pinqvin və dəniz 
tısbağaları  isə  əla  üzgüçülər  hesab  olunur.  Hərəkət  kiçik  hey-
vanlarda da müşahidə edilir; məsələn, ilbiz saatda 15 m məsafə 
gedir,  lakin  birhüceyrəli  amöb  ondan  min  dəfə  yavaş  sürətlə 
hərəkət edir.
Suda yaşayan 
canlılar
 reaktiv hə-
rəkət  üsulu  ilə,  yəni  bədənindən  suyu  itələyib  çıxarmaqla  hərəkət           
edir. Heyvanların hərəkəti qida axtarışına, düşməndən qorunmağa, 
özünə sığınacaq tapmağa və digər həyati proseslərə kömək edir.
Dayaq sistemi. Canlı orqanizmlər öz ağırlığını saxlamaq və xari-
ci təsirlərdən qorunmaq üçün skeletə malik olur. Xərçənglərdə, hö-
rümçəklərdə,  həşəratlarda  bədən  möhkəm  və  yüngül  olan  xitin 
skeletlə örtülmüşdür. Adətən, ona daxildən əzələlər birləşir. Bədəni 
xaricdən  örtən  skelet  –  xarici  skelet  adlanır.  Heyvan  böyüdükcə 
xarici skelet dağılır və yenisi ilə əvəz olunur. Yeni skelet ilk dövr-
lərdə  yumşaq  olur.  Bəzi  heyvanlarda,  məsələn,  xərçənglərdə,  o, 
kirəcləşərək möhkəm zireh əmələ gətirir.
Daxili skelet dəri və əzələ ilə əhatə olunmuş şəkildə bədən daxi-
lində  yerləşir.  Bu  skelet  balıqlar,  suda-quruda  yaşayanlar,  sürü-
nənlər, quşlar və məməlilərə xasdır. Daxili skelet sümük və qığır-
bəzi 
 (məsələn: kalmar, meduza)
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Birhüceyrəli orqanizmlərdə hərəkətin müxtəlifliyi
Xarici skelet (yengəcdə) 
Daxili  skelet (itdə) 
Dayaq sistemi
1
Şəkildə təsvir olunmuş heyvanlara diqqətlə baxın və suallara cavab verin:
1. Bu heyvanlar hansı mühitdə yaşayırlar?
2. Onlar necə hərəkət edirlər?
3. Canlılarda hərəkət nəyə xidmət  edir?
daq  toxumasından  təşkil  olunmuşdur.  Skeletin 
müəyyən hissələri hərəkətsiz olsa da, bəziləri hə-
rəkətli  oynaqlarla  (hərəkətli  sümük  birləş-
mələri)  birləşmişdir.  Skeletə  birləşən  əzələlərin 
fəaliyyəti nəticəsində müxtəlif hərəkətlər baş ve-
rir. Əzələlərin birgə fəaliyyəti – onların yığılması 
və boşalması – sinir sistemi ilə tənzimlənir.
Fərqli  mühit  şəraitində  yaşayan  canlılarda 
hərəkəti təmin edən müxtəlif ətraflar olur. Can-
lıların  əksəriyyəti  bu  ətrafların  köməyi  ilə    ad-
dımlayır, qaçır, tullanır, sürünür, üzür, bəziləri 
isə uçurlar.
a
b
Həlqəvi əzələlər.
Yığıldıqda bədən nazikləşir.
a
Soxulcanın hərəkət sxemi
b
Uzununa əzələlər.
Yığıldıqda bədən yoğunlaşır.

3
3
28. 
Canlı orqanizmlərdə hərəkət və dayaq sistemi
5
-ci
 f e sil
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
89
88
Hərəkətin müxtəlifliyi. Əksər canlılara xas olan əsas xüsusiyyət-
lərdən  biri  hərəkətdir.    Heyvanlarda  hərəkət  necə  baş  verir?  Birhü-
ceyrəli orqanizmlər – adi amöb –  sitoplazmanın bir yerdən digər yerə 
axması  nəticəsində  yaranan  yalançı  ayaqlar  vasitəsilə  hərəkət  edir. 
Digər birhüceyrəlilərdə isə yerdəyişmələr qamçıların dalğavarı hərə-
kəti, kirpikciklərin birgə fəaliyyəti sayəsində mümkün olur. 
İnfuzor-tərlik
kirpikciklərin köməyi ilə 
hərəkət edir  
Adi amöb
yalançı ayaqlarla
hərəkət edir 
Yaşıl evqlena
qamçının köməyi ilə 
hərəkət edir
Çoxhüceyrəli heyvanlar da mühitdə fəal hərəkətetmə qabiliyyə-
tinə malikdirlər; məsələn, soxulcanda hərəkət həlqəvi və uzununa 
əzələlərin növbə ilə yığılması və boşalması hesabına baş verir.
Soxulcanın əzələləri və  onların yığılmasının nəticələri
· Hərəkət sayəsində orqanizmlər hansı üstünlüklər qazanır?
Quruda yaşayan heyvanlar içərisində ən sürətlə qaçan geparddır. 
Onun sürəti saatda 120 km-ə çatır. Ağ ayılar, pinqvin və dəniz 
tısbağaları  isə  əla  üzgüçülər  hesab  olunur.  Hərəkət  kiçik  hey-
vanlarda da müşahidə edilir; məsələn, ilbiz saatda 15 m məsafə 
gedir,  lakin  birhüceyrəli  amöb  ondan  min  dəfə  yavaş  sürətlə 
hərəkət edir.
Suda yaşayan 
canlılar
 reaktiv hə-
rəkət  üsulu  ilə,  yəni  bədənindən  suyu  itələyib  çıxarmaqla  hərəkət           
edir. Heyvanların hərəkəti qida axtarışına, düşməndən qorunmağa, 
özünə sığınacaq tapmağa və digər həyati proseslərə kömək edir.
Dayaq sistemi. Canlı orqanizmlər öz ağırlığını saxlamaq və xari-
ci təsirlərdən qorunmaq üçün skeletə malik olur. Xərçənglərdə, hö-
rümçəklərdə,  həşəratlarda  bədən  möhkəm  və  yüngül  olan  xitin 
skeletlə örtülmüşdür. Adətən, ona daxildən əzələlər birləşir. Bədəni 
xaricdən  örtən  skelet  –  xarici  skelet  adlanır.  Heyvan  böyüdükcə 
xarici skelet dağılır və yenisi ilə əvəz olunur. Yeni skelet ilk dövr-
lərdə  yumşaq  olur.  Bəzi  heyvanlarda,  məsələn,  xərçənglərdə,  o, 
kirəcləşərək möhkəm zireh əmələ gətirir.
Daxili skelet dəri və əzələ ilə əhatə olunmuş şəkildə bədən daxi-
lində  yerləşir.  Bu  skelet  balıqlar,  suda-quruda  yaşayanlar,  sürü-
nənlər, quşlar və məməlilərə xasdır. Daxili skelet sümük və qığır-
bəzi 
 (məsələn: kalmar, meduza)
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Birhüceyrəli orqanizmlərdə hərəkətin müxtəlifliyi
Xarici skelet (yengəcdə) 
Daxili  skelet (itdə) 
Dayaq sistemi
1
Şəkildə təsvir olunmuş heyvanlara diqqətlə baxın və suallara cavab verin:
1. Bu heyvanlar hansı mühitdə yaşayırlar?
2. Onlar necə hərəkət edirlər?
3. Canlılarda hərəkət nəyə xidmət  edir?
daq  toxumasından  təşkil  olunmuşdur.  Skeletin 
müəyyən hissələri hərəkətsiz olsa da, bəziləri hə-
rəkətli  oynaqlarla  (hərəkətli  sümük  birləş-
mələri)  birləşmişdir.  Skeletə  birləşən  əzələlərin 
fəaliyyəti nəticəsində müxtəlif hərəkətlər baş ve-
rir. Əzələlərin birgə fəaliyyəti – onların yığılması 
və boşalması – sinir sistemi ilə tənzimlənir.
Fərqli  mühit  şəraitində  yaşayan  canlılarda 
hərəkəti təmin edən müxtəlif ətraflar olur. Can-
lıların  əksəriyyəti  bu  ətrafların  köməyi  ilə    ad-
dımlayır, qaçır, tullanır, sürünür, üzür, bəziləri 
isə uçurlar.
a
b
Həlqəvi əzələlər.
Yığıldıqda bədən nazikləşir.
a
Soxulcanın hərəkət sxemi
b
Uzununa əzələlər.
Yığıldıqda bədən yoğunlaşır.

29. 
Bitkilərdə dayaq sistemi
Bitki orqanizminin əsas xüsusiyyətlərindən biri fəzada müəyyən 
vəziyyətdə qalmağa imkan verən dayaq sisteminin olmasıdır. 
Gövdənin  vəziyyəti.  Böyümə  istiqamətinə  görə  gövdələr  dik-
duran (ağac, əksər kol və  otlar), sərilən gövdələrə bölünür (çəmənça-
yı, qaytarma). Sərilən gövdələrdə mexaniki toxuma az olduğu üçün 
onlar dik vəziyyətdə dura bilmir. Sərilən gövdələr sürünən (üçyar-
paq  yonca,  çiyələk,  yemiş,  qarpız,  xiyar  və  s.),  sarmaşan  (çöl-
sarmaşığı, lobya) və dırmaşan (daşsarmaşığı, üzüm, noxud) olur.
Gövdəni fəzada saxlamaq üçün dırmaşan gövdəli bitkilər xüsusi 
orqanları, məsələn, bığcıqları ilə dayaqdan yapışır, sarmaşanlar isə 
bədənlərini dayağa sarıyır.  Sarmaşan və dırmaşan gövdəli bitkilər – 
lianlar adlanır. 
Ağac və ot bitkilərində dayaq sistemini əmələ gətirən mexaniki 
toxuma  quruluşuna və yerləşməsinə  görə müxtəlif olur. 
Bitkilərdə dayaq sistemi. Gövdənin qabıq qatında və oduncaqda 
xüsusi mexaniki toxumadan ibarət liflər yerləşir. Onlar divarı qa-
lınlaşmış və daxili möhtəviyyatı məhv olmuş hüceyrələrdən təşkil 
edilmişdir. 
Bəzi ot bitkilərinin özəyi sorularaq itir və gövdənin içərisi boş kü-
ləş əmələ gətirir. Dairə şəklində gövdədə yerləşən mexaniki liflər 
91
90
· Bitkiyə bu cür möhkəmlik verən nədir?
Bitki gövdəsi bəzən çox hündür olsa da, əsən küləklərə müqavi-
mət  göstərir.  Köklər  bitkini  torpaqda  saxlayır.  Meyvələrin 
ağırlığından  ağaclar  əyilsə  də,  qırılmır.  Yayda  yarpaqlar  hətta 
güclü küləklərin təsirindən budaqlardan qopmur.
3
3
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
Gövdənin vəziyyəti.
Şəkildə verilən 
bitkilərin böyümə 
istiqamətinə diqqət 
yetirin və onların 
fərqini müəyyən 
edin.
· Bitkiləri fəzada gövdəsinin vəziyyətinə görə necə qruplaşdırmaq olar?
· Dayaq sisteminin bitki üçün əhəmiyyəti nədir?
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Cədvəli tamamlayın:
Üzən heyvanlar
Yeriyən heyvanlar
Xarici
skelet
Uçan heyvanlar
Daxili
skelet
Daxili
skelet
Xarici
skelet
Xarici
skelet
Daxili
skelet
Xarici skeletli
Daxili skeletli
2. Bu canlılarda suda üzmək üçün hansı uyğunlaşmaları göstərə bilərsiniz?
3. Mətndəki səhvləri tapın:
A) Heyvanların hərəkəti müxtəlifdir. Amöb bədənini örtən kirpikciklər 
vasitəsilə  sürətlə  üzür.  Kirpikciklərdən  kürək  kimi  istifadə  edərək 
irəli-geri hərəkət edə bilir və ya yerindəcə durur.
B) Su mühitində yaşayan canlılar çox yaxşı üzə bilirlər. Balıqlar və bəzi 
molyusklar reaktiv hərəkət formasından istifadə edərək irəliləyirlər.
C)  Qamçı burulan pər kimi işləyir. İnfuzor-tərlik belə hərəkət edir.
1.  Heyvanların  hansı  skeletə  malik  olduğunu  müəyyənləşdirin  və 
onların nömrələrini cədvəlin uyğun sütunlarına yazın:
Yalançı ayaqlar
Kirpikciklər
Qamçılar
Hərəkət
Xarici skelet
Daxili skelet
Əksər canlılara xas olan əsas   xüsusiyyət __-dir.   __ 
__ dəri və əzələ ilə əhatə olunmuş şəkildə bədən daxi-
lində yerləşir. Xərçəng və hörümçəklərdə bədən __   
örtülmüşdür. Birhüceyrəlilər __,__ və __  köməyi ilə 
hərəkət edirlər.
1
2
3
4
5
6

29. 
Bitkilərdə dayaq sistemi
Bitki orqanizminin əsas xüsusiyyətlərindən biri fəzada müəyyən 
vəziyyətdə qalmağa imkan verən dayaq sisteminin olmasıdır. 
Gövdənin  vəziyyəti.  Böyümə  istiqamətinə  görə  gövdələr  dik-
duran (ağac, əksər kol və  otlar), sərilən gövdələrə bölünür (çəmənça-
yı, qaytarma). Sərilən gövdələrdə mexaniki toxuma az olduğu üçün 
onlar dik vəziyyətdə dura bilmir. Sərilən gövdələr sürünən (üçyar-
paq  yonca,  çiyələk,  yemiş,  qarpız,  xiyar  və  s.),  sarmaşan  (çöl-
sarmaşığı, lobya) və dırmaşan (daşsarmaşığı, üzüm, noxud) olur.
Gövdəni fəzada saxlamaq üçün dırmaşan gövdəli bitkilər xüsusi 
orqanları, məsələn, bığcıqları ilə dayaqdan yapışır, sarmaşanlar isə 
bədənlərini dayağa sarıyır.  Sarmaşan və dırmaşan gövdəli bitkilər – 
lianlar adlanır. 
Ağac və ot bitkilərində dayaq sistemini əmələ gətirən mexaniki 
toxuma  quruluşuna və yerləşməsinə  görə müxtəlif olur. 
Bitkilərdə dayaq sistemi. Gövdənin qabıq qatında və oduncaqda 
xüsusi mexaniki toxumadan ibarət liflər yerləşir. Onlar divarı qa-
lınlaşmış və daxili möhtəviyyatı məhv olmuş hüceyrələrdən təşkil 
edilmişdir. 
Bəzi ot bitkilərinin özəyi sorularaq itir və gövdənin içərisi boş kü-
ləş əmələ gətirir. Dairə şəklində gövdədə yerləşən mexaniki liflər 
91
90
· Bitkiyə bu cür möhkəmlik verən nədir?
Bitki gövdəsi bəzən çox hündür olsa da, əsən küləklərə müqavi-
mət  göstərir.  Köklər  bitkini  torpaqda  saxlayır.  Meyvələrin 
ağırlığından  ağaclar  əyilsə  də,  qırılmır.  Yayda  yarpaqlar  hətta 
güclü küləklərin təsirindən budaqlardan qopmur.
3
3
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
Gövdənin vəziyyəti.
Şəkildə verilən 
bitkilərin böyümə 
istiqamətinə diqqət 
yetirin və onların 
fərqini müəyyən 
edin.
· Bitkiləri fəzada gövdəsinin vəziyyətinə görə necə qruplaşdırmaq olar?
· Dayaq sisteminin bitki üçün əhəmiyyəti nədir?
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Cədvəli tamamlayın:
Üzən heyvanlar
Yeriyən heyvanlar
Xarici
skelet
Uçan heyvanlar
Daxili
skelet
Daxili
skelet
Xarici
skelet
Xarici
skelet
Daxili
skelet
Xarici skeletli
Daxili skeletli
2. Bu canlılarda suda üzmək üçün hansı uyğunlaşmaları göstərə bilərsiniz?
3. Mətndəki səhvləri tapın:
A) Heyvanların hərəkəti müxtəlifdir. Amöb bədənini örtən kirpikciklər 
vasitəsilə  sürətlə  üzür.  Kirpikciklərdən  kürək  kimi  istifadə  edərək 
irəli-geri hərəkət edə bilir və ya yerindəcə durur.
B) Su mühitində yaşayan canlılar çox yaxşı üzə bilirlər. Balıqlar və bəzi 
molyusklar reaktiv hərəkət formasından istifadə edərək irəliləyirlər.
C)  Qamçı burulan pər kimi işləyir. İnfuzor-tərlik belə hərəkət edir.
1.  Heyvanların  hansı  skeletə  malik  olduğunu  müəyyənləşdirin  və 
onların nömrələrini cədvəlin uyğun sütunlarına yazın:
Yalançı ayaqlar
Kirpikciklər
Qamçılar
Hərəkət
Xarici skelet
Daxili skelet
Əksər canlılara xas olan əsas   xüsusiyyət __-dir.   __ 
__ dəri və əzələ ilə əhatə olunmuş şəkildə bədən daxi-
lində yerləşir. Xərçəng və hörümçəklərdə bədən __   
örtülmüşdür. Birhüceyrəlilər __,__ və __  köməyi ilə 
hərəkət edirlər.
Yüklə 64,3 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin