Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

4.1.7.Mədrəsələrdə təhsil
İslam aləmində cəmiyyətin inkişaf etməsi, insanların biliyə ehtiyacının artması yeni tədris müəssisələrinin açılmasını tələb edir­di. Bu ehtiyacı məscidlər, kuttablar, məktəblər kifayət qədər yerinə yetirə bilmirdi. Buna görə də daha yüksək təhsil verən müəssisələr- mədrəsələr yaradılmağa başlandı.

“Mədrəsə” ərəbcə “Dərasə” sözündən əmələ gəlib “Dərs öy­rə­nilən yer” mənasını verir. Mədrəsədə dərs deyənlərə “mü­dər­ris” deyirdilər. Müdərris bizim indiki ali məktəblərimizdə dərs de­yən dosent, professor vəzifəsini əvəz edirdi. Mədrəsədə ikinci şəxs “Muid” adlanır. O mədrəsə tələbələrinin biliklərini təkrar etdirir, ev tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə kömək edir, əlavə məşğələlər aparırdı. Mədrəsədə üçüncü şəxs “Vaiz” adlanır. O bu günkü anlayışla tərbiyəçi vəzifəsi deməkdir.Tələbələrin tərbiyə işlərinin əsas təşkilatçısı hesab olunurdu. Mədrəsələrin hər sinfində qrup nümayəndəsi olurdu ki, ona “Xəlfə” deyilirdi.

Mədrəsələr iki dərəcədə olurdu: orta təhsil verən mədrəsələr və ali təhsil verən mədrəsələr. Ali təhsil verən mədrəsəni bitirənlər bir dini kitab yazaraq yüksək dini rütbə qazanır və bilikli, elmli adamlar kimi məzun olurdular.

Mədrəsələrdə konkret təhsil müddəti yox idi. Tələbələrin dərsi mənimsəmə səviyyəsindən asılı olaraq təhsil müddəti müxtəlif idi. Mədrəsələrdə tələbələrin fərdi qabiliyyəti, bilik və dünyagörüş səviyyəsi əsas götürülür və buna müvafiq də təlim metodu seçilirdi. Mədrəsələrdə tələbələrin sinifdən-sinfə keçməsi yerinə, fəndən-fənnə keçmə sistemi tətbiq olunurdu. Çalışqan, bilikli, fəal tələbələr mədrəsəni başqa həmyaşıdlarına nisbətən daha tez başa vura bilərdi. Tələbələrin tətili qış və yayda deyil, tələbənin çalışqanlığı, mate­ri­al­ları yerinə yetirməsi ilə bağlı həyata keçirilirdi. Mədrəsə siniflərində tələbələrin sayı 20-dən artıq ola bilməzdi. Bu da dərslərin daha yax­şı mənimsənilməsinə kömək edirdi. Mədrəsələrdə hər gün beş saat, həftədə 4 gün dərs keçilirdi. Dərslər sübh namazından sonra baş­lanır, günortaya qədər davam edirdi. Hansı dərsin nə vaxt öy­rə­dil­məsini müəllim özü tələbələrlə birlikdə müəyyənləşdirirdi. Gü­nor­tadan sonra tələbələr sərbəst idi, sevimli işləri ilə məşğul ola bi-lir­dilər. Həftənin cümə axşamı və cümə günləri tələbələrə istirahət verilirdi.

Orta təhsil verən mədrəsələrə əsasən 11-12, ali təhsil verən mədrəsələrə isə 16-17 yaşlarından qəbul edilirdilər. Təhsilin ilk mər­hələsində ərəb dilinin qrammatikası öyrədilirdi. Buna yiyələn­mək üçün azı 2-3 il vaxt ayrılırdı. Qədim Şərq ənənələrini özünə­məxsus şəkildə davam etdirən mədrəsələrdə humanitar və dəqiq elmlər öyrədilirdi. Burada tarix, məntiq, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, ədəbiyyat tarixi, ritorika, riyaziyyat, astronomiya kimi dünyəvi elmlər, daha sonra “Quran”, “Təfsir” (Quranm açıqlanması), “Hə­dis”, (Peyğəmbərin (s) sözləri və onunla bağlı hekayə və rəva­yət­lər), “Təcvid” (Quranın düzgün oxunması), “Təftil” (Quran məna­sı­nın başa düşülməsi), fiqh, ilahiyyat elmləri öyrədilirdi. Mədrə­sə­lərdə dərs kitabı kimi “Quran” və hədis kitablarından başqa ən çox istifadə edilən kitablar Biruninin, İbn Sinanın, İbn Rüşdün, Farabinin, Sədi Şirazinin, Şihabəddin Sührəverdinin daha sonralar, Ruminin “Məsnəvi”si, Füzulinin “Divan”ı,, Nizaminin “Xəmsə”si, “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi əxlaqi-mənəvi dəyərli əsər­lər olmuşdur. Mədrəsələrdə yalnız din və dünyəvi elmlər deyil, həm də bədən tərbiyəsi, incəsənət dərsləri də keçilirdi. Mədrəsədə üzmə, güləş, qaçış, ox atma, at çapma kimi idman növlərinə fikir verilir və öyrədilirdi. Bunlardan başqa, hüsnxət, xitabət (Gözəl danışıq), bədii estetik fəaliyyətlə bağlı dərslər öyrədilirdi.Tələbələrə imla yaz­dır­maq, onların mətni oxuyub şərhini və izahını vermək, elmi mü­ba­hi­sə və müzakirələr aparmaq tədrisdə geniş yayılmış öyrətmə me­tod­ları idi. Tələbələrin biliklərini yoxlamaq üçün imtahanlar keçirilirdi.

Orta əsrlər dövründə Şərqdə və o cümlədən Azərbaycanın müx­­­təlif yerlərində ixtisas təmayüllü mədrəsələr də açılmağa başladı.

Darül hədis mədrəsələri: Bu, hədisləri öyrənən, toplayan, təd­qiq edən bir mədrəsə idi. Belə bir mədrəsə Mosulda, daha sonralar Təbrizdə açılmışdır. Buranı bitirənlərə “mühəddis” deyilirdi.

Darül kurra mədrəsəsi. Bu mədrəsədə “Qurani-Kərim”lə bağlı elmlər öyrədilirdi. Bunlara “Darül hüffaz” da deyilirdi. Buranı bitirənlər “Hafiz”, “Xətib” “Müəzzin” kimi adlar verilir və məzun­lar məscid və camilərdə müxtəlif vəzifələrdə çalışa bilirdilər.

Darül tibb mədrəsələri. Bu, tibb mədrəsələri idi. Bunlara Darül-şəfa, Darül-sihha, Darül-mərza, Darül-afiyə, Maristan, Bima­ris­tan mədrəsələri də deyilmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Xa­qa­ninin əmisi Kafiəddin Omər İbn Osmanın rəhbərliyi ilə XII əsrdə Şamaxı yaxınlığında Məlhəm adlı bir yerdə “Mədreseyi –tibb” adlı mədrəsə fəaliyyət göstərmişdir
***