Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

4.2. İslamiyyətdə tərbiyə məsələlərinin qoyuluşu
Əhatə olunan məsələlər:

1. İslamiyyətdə tərbiyə məsələlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri

2. İslamda tərbiyə işinin prinsipləri

3. Qurani-kərimdə tərbiyə və öyrətmə, öyrənmə məsələləri

4. Təsəvvüfdə tərbiyə məsələləri

5. Mövləvilikdə tərbiyə

6. Bektaşilikdə tərbiyə

7. Hürufilikdə tərbiyə

8. Əxilikdə tərbiyə
İslamiyyətin meydana gəlməsi elmin, təhsilin, maarifin məz- mun və formasına öz təsirini göstərdi, belə ki, onun yenidən qurul- masına səbəb oldu, nəticədə yeni pedaqoji təfəkkür yarandı. İnsan- larda yeni düşüncə, əxlaq və mədəniyyət, habelə yeni həyat tərzi, yarandı. İslam prinsipləri əsasında yeni tərbiyə sistemi yarandı və inkişaf etdi.

İslamiyyətdən əvvəl ərəblərin yaşadığı yerlər çöl və səhralıq olmuşdur. Bu dövrdə onlar yalnız çöl həyat tərzinə alışdıqlarından elm və təhsildən uzaq olmuşdular. Məkkə şəhərində 11, Mədinədə isə 7 nəfər oxuyan və yaza bilən adam var idi. Məhəmməd Pey­ğəmbərin (ə.s) deyişi ilə, öz dövrünün ərəbləri “Oxuma və yazma bilməyən” savadsız, cahil bir tayfa idilər. Onların bildikləri yalnız hafizəyə əsaslanan və nəsildən-nəslə keçən təcrübi biliklər idi.

Qəbilə və tayfalar arasında tez-tez döyüşlər olduğundan onla­rın at, silah, dəvə kimi savaş vasitələri haqqında müəyyən bilikləri var idi. Bununla bərabər, onların əxlaqi və mənəvi keyfiy­yət­ləri çox aşağı idi. Xüsusilə də qızlar və qadınlar tam hüquqsuz idilər. Ailədə qız uşaqları olduqda kişilər utandıqlarından görünməz olur və yaxud da yenicə doğulan qız uşaqlarını diri-diri torpağa basdırırdılar. Qa­dın müti vəziyyətdə yaşayır, alınıb-satılırdı.

Belə bir zamanda cəmiyyəti islah etmək, onu doğru yola yö­nəltmək vəzifəsi Məhəmməd Peyğəmbərin (ə.s) (570-632) üzə­rinə düşürdü. Belə bir ülvi vəzifəni həyata keçirmək üçün yeni bir maarif, mükəmməl bir təhsil sistemi yaratmaq lazım idi.

Məhəmməd Peyğəmbərin (ə.s) əsas vəzifəsi insanları cahillik­dən uzaqlaşdırmaq, onları maarifləndirmək, gözəl əxlaqa yiyə­lən­dirmək, tərəqqi etdirmək idi. Özü deyirdi: “Rəbbim məni təhsil­lən­dirdi (əddəbə) və mənim təhsilimi (tədib) ən mükəmməl qıldı, mən bir müəllim olaraq göndərildim. Mən gözəl əxlaqı tamamlamaq üçün gəldim”.

Məhəmməd Peyğəmbər təhsillənmə sözünü “ədəb”, “əxlaq” kəlməsində işlətmişdir. Ədəb zehnin və ruhun tərbiyəsidir. Quranda Peyğəmbərimizin vəzifəsinin öyrədici, tərbiyəedici olduğu göstə­ril­məkdədir: “Ey Rəbbimiz! Onlara öz içlərindən özlərinə sənin ayə­lərini oxuyacaq, onlara kitab və hikməti öyrədəcək bir elçi göndər”.

İslam təlim və tərbiyəsinin əsas məqsədi kamil bir insan yetiş­dir­məkdir. Elə bir insan ki, təkcə vətənində deyil, dünyanın harasında olursa olsun, yüksək insani keyfiyyətlərə malik olsun. İslam insanı maddə və mənadan, bədən və ruhdan mütəşəkkil bir varlıq kimi, bütov şəkildə görür və insanı bütün təmayül və dav­ra­nışları ilə birlikdə öyrənir. İslam təlim və tərbiyəsinin əsas vəzifəsi insanı mükəmməlliyə, aliliyə, ən yaxşıya, ən gözələ çatdır­maqdır.

İslamda təlim və tərbiyə sahəsində ilk əməli işi başladan elə Mə­həmməd Peyğəmbərin (s) özü olmuşdur. O, yeni dinin təbliğat­çısı, insanlara mənəviyyatı, əxlaqı yayan bir müəllim, eləcə də el­min, biliyin müdafiəçisi olmuşdur.

Məhəmməd Peyğəmbər (s) elm və biliyi, mənəviyyatı geniş şə­kildə yayır, əhalinin savadlanmasına çalışırdı. O, Bədr savaşında əsir alınan Qüreyşlərdən bir qisminin həyatlarını pul qarşılığında ba­­­ğışlamış, pulu olmayanları, amma yazıb oxumağı bilənlərin hər birindən biliklərini digər müsəlmanlara öyrətməsini istəmişdir. Bu­na görə hər əsir həyatı qarşılığında on müsəlmana yazıb oxumaq öy­rə­dirdi.

Göründüyü kimi, Allahın Rəsulu peyğəmbərliyinin hər anını insanlara öyrətməklə dəyərləndirmişdir; həm özü öyrətmiş, həm də bilənlərin bilməyənlərə öyrətməsini əmr etmişdir. Buna görə də, “Sizin ən xeyirli­niz Quranı öyrənən və öyrədəndir”-sözüylə də elm öyrənməyə insanları təşviq etmiş, insanların gözünü açmışdır”.

Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı, maarifpərvər hökmdar, “Həqiqi” təxəllüsü ilə dəyərli qəzəllər, rübailər, tuyuqlar yazıb, böyük “Divan” yaradan Mirzə Cahan Şah Həqiqi öz “Di­van”ında Məhəmməd Peyğəmbərin (s) maarifpərvərliyini, tərəq­qi­pərvərliyini, biliksevərliyini belə misralarla tərif etmişdir: