Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________70________________________ 
 
 
Con fon Neyman 
 
Moris Vinsent Uilks 
 
QEYD:  Hamıya  məlumdur  ki,  yüz  illər  boyu 
hesablama  bir  problem  olaraq  riyaziyyatın  əsas 
problemlərindən biri kimi daima insanı düşündürmüşdür. 
Problemi  komput  (latınca  computare  –  hesablamaq), 
komput  ilə  məşğul  olan  insanları  isə  komputist 
adlandırmışlar.  Zaman  keçdikcə 
comput  kəlməsi 
dəyişikliyə  uğrayır,  latın  dilindən  digər  xalqların  dilinə, 
həmçinin ingilis dilinə də daxil olur. 1646-cı ildə məşhur 
ingilis həkimi və ensiklopediyaçısı Tomas Braun yazdığı 
“Pseudodoxia  epidemica”  əsərində 
computer  sözündən 
ilk dəfə olaraq pasxa günlərində hesablamalar ilə məşğul 
olan insanları adlandırmaq üçün istifadə edir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________71________________________ 
 
Dünyanın  müxtəlif  ölkələrində,  təxminən  200  il 
ərzində hesablama işlərini yerinə yetirmək üçün kollektiv 
şəkildə  insanlardan  istifadə  edilirdi.  Belə  insanları 
kompüter-insanlar  adlandırırdılar.  Kompüter-insanlar 
hesablamaları  kağız  üzərində,  sonralar  isə  (XIX  əsrdə) 
arifmometrdən  istifadə  etməklə  həyata  keçirirdilər.  Bu 
baxımdan,  hesablama  aparan  insanları  hesablama 
aparan  maşınlardan  fərqləndirmək  üçün  maşınları 
“
kalkulyator”  (calculator)  və  ya  hesablama  maşınları 
(
computihg machine) adlandırırdılar. 
1930-1940-cı  illərdə  kompüter  sənəti  daha  da 
inkişaf edir. Artıq riyaziyyatda, astronomiyada, ballastik 
raketlərin  üçüş  trayektoriyasının  hesablanmasında, 
gəmiçilikdə  və  digər  sahələrdə  müxtəlif  cədvəllərin 
hesablanmasına  tələbat  günü-gündən  artır.  Böyük 
həcmdə  olan  hesabatları  aparmaq  üçün  çoxlu  sayda, 
minlərlə  kompüter-insanlar  tələb  olunurdu.  Hətta 
müəssisələrdə 
“kiçik 
kompüter”, 
“kompüterin 
köməkçisi”, “kompüter” və “baş kompüter” vəzifələri də 
yaradılırdı.  Məsələn,  hesablama  texnikası  sahəsində 
tanınmış  alim  Qerbert  Qroş  əmək  fəaliyyətinə 
“kompüter”  vəzifəsindən  başlamışdı.  Ömrünün  son 
günlərində  alim  özünü  zarafatyana  “Dünyada  ən  yaşlı 
baş kompüter” adlandırırdı. 
1940-cı  illərin  ortalarında  ilk  Elektron  Hesablama 
Maşınları  yaranan  zaman,  onları  böyük  həcmdə 
hesablamalar  aparmaq  üçün  istifadə  olunan  böyük  və 
cəld  arifmometrlər  hesab  edirdilər.  Bu  maşınlar 
hesablamaların  aparılmasında  kompüter-insanları  əvəz 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________72________________________ 
 
etməli  idilər.  Bu  baxımdan  terminlərdə  qarışıqlıq 
yaratmamaq üçün Corc Stibis bu maşınları da kalkulyator 
və hesablama maşını adlandırmağı təklif edir. Kompüter 
isə  o  maşınlar  adlandırılır  ki,  onlar  avtomatik  olaraq 
hesablama aparır və alınmış nəticəni yadda saxlayır. Bu 
maşınlarda  işləyən  insanlar  isə 
opetrator  (operator) 
adlandırılır. 
 
 
Kompüter-insanlar hesablamalar aparan zaman 
 
Hesablayıcı 
maşınlar 
yarandığı 
gündən 
təkmilləşdirilir.  Kompüterlərin  təkamülü  də  nəsil  adlanır. 
Kompüter nəsli element bazasına görə fərqlənir. 1-ci nəsil 
(1947) elektron lampaları, 2-ci nəsil (1950-ci illərin sonu) 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________73________________________ 
 
yarımkeçirici  tranzistorlar,  3-cü  nəsil  (1964)  inteqral 
mikrosxemlər,  4-cü  nəsil  (1970-ci  illərin  sonu)  böyük 
inteqral sxemlər üzərində qurulmuşdur. 1981-ci ildə fərdi 
kompüter yaradıldi. 20-ci əsrin 90-cı illərindən coxböyük 
inteqral  sxemlərə  əsaslanan  5-ci  nəsil  maşınların 
yaradılması üzərində iş aparılır. Bu nəsil maşınlar neyron 
şəbəkələrinə  əsaslanan  çoxprosessorlu  hesablayıcı 
sistemlərdir. 
 
 
Birinci nəsil elektron hesablayıcı maşını 
 
 
İkinci nəsil EHM 
 
Üçüncü nəsil EHM
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________74________________________ 
 
KOMPÜTER TEXNOLOGİYALARININ 
TƏKAMÜLÜ 
 
20-ci əsrin ortalarınadək kompüter yalnız mürəkkəb 
elmi  və  mühəndis  hesablamaları  üçün  istifadə  edilirdi. 
1950-ci  illərdə  kompüter  ilk  dəfə  müxtəlif  kommersiya 
məsələlərinin həllinə cəlb edildi. 1960-cı illərdə kompüter 
idarəetmə  işinə  tətbiq  edildi.  1968-1972-ci  illərdə 
verilənlər bazası, terminallar, şəbəkələr və maqnit diskləri 
meydana  çıxdı  ki,  bu  da  prinsipcə  yeni  kompüter 
texnologiyasının əsasını təşkil etdi. 
80-ci illərdə informasiya texnologiyaları keyfiyyətcə 
dərin  dəyişikliyə  uğradı.  Belə  ki,  əvvəllər  əsas  fikir 
informasiyanın  cəld  işlənməsinə  yönəldilirdisə,  sonra 
peşəkar olmayan istifadəçi marağı ön plana çəkildi.  
1990-cı 
illərin 
əvvəlində 
telekommunikasiya 
sistemlərinin  biznesdə  istifadəsi  aktuallaşdı.  Fərdi 
kompüterlər müəssisədə idarə (ofis) maşınlarına çevrildi. 
 
 
KOMPÜTERİN İŞ PRİNSİPİ 
 
SAY SİSTEMLƏRİ 
 
Kompüter  müxtəlif  say  sistemlərindən  istifadə 
etməklə müəyyən əməliyyatları yerinə yetirir. 
 
QEYD: İlk olaraq rəqəmlərin onluq say sistemində 
yazılması Hindistanda baş vermişdir. Bu təxminən bizim 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________75________________________ 
 
eranın  beşinci  yuzilliyinə  təsadüf  edir.  O  dövrdə  hindli 
alim Ariabxata astronomiyada hesabatların aparılmasına 
həsr  etdiyi  “Ariabxatim”  adlı  elmi  əsərində  onluq  say 
sistemi nəzəriyyəsini verir və ondan istifadə yollarını şərh 
edir. Təxminən 100 il sonra digər hindli alim hesabatların 
aparılmasında  onluqlardan  və  yüzlüklərdən  istifadə 
olunması yollarını izah edir və ən əsası “sıfır” anlayışını 
verir.  
Maraqlıdır ki, istifadə edilən bütün rəqəmlər (1-dən 
9-a kimi) öz yazılış formalarını dəyişsələr də, dəyişməyən 
ancaq “sıfır” olmuşdur. 
Ərəblər Hindistanı zəbt etdikdən sonra rəqəmləri öz 
ölkələrinə  gətirirlər  və  həmin  vaxtdan  sonra  rəqəmlər 
bütün  dünyada  ərəb  rəqəmləri  kimi  tanınırlar.  Bu  işdə 
həlledici rolu böyük özbək alımı Məhəmməd ibn Musa əL-
Xorəzmi (IX əsrin başlanğıcı) oynayır. Rəqəmlərin yazılış 
qaydası  öncə  latın  dilində  Şərqi  Avropaya  (XII  əsr), 
oradan 
isə 
İtaliyaya 
daxil 
olur. 
Avropalılar 
hesablamaların  aparılmasında  istifadə  etdiyi  rəqəmləri 
“ərəb”  rəqəmləri  adlandırırdılar.  İndiki  zamanda  da 
rəqəmlər belə adlandırılır. 
Ərəb  rəqəmlərinin  Avropada  təbliği  italiyalı 
riyaziyyatçı Leonardo Fibonaççinin adı ilə bağlıdır. 1202-
ci  ildə  alımin  yazdığı  “Abak  haqqında  kitab”  əsərində 
doqquz  hind  işarəsinin  9,8,7,6,5,4,3,2,1  ardıcıllığı  ilə 
düzüldüyü  barədə  məlumat  verilir  və  qeyd  edilir  ki, 
ərəbcə 
zephirum adlanan işarənin köməyi ilə istənilən 
sayda  rəqəm  yazmaq  mümkündür.  Alimin  apardığı 
təbliğat  avropa  alımlərinə  (professorlar  heyyətinə)  o 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________76________________________ 
 
qədər  də  maraqlı  olmur  və  nəticədə  onlar  hesablama 
işlərində  ümumiyyətlə  şübhəli  rəqəm  sayılan  “0”-dan 
istifadə  etməməyi  məsləhət  görürlər  və  hesablama 
işlərini qədimdən qalma antiq sistemin köməyi ilə və ya 
abakdan  istifadə  etməklə  həyata  keçirməyə  üstünlük 
verirlər. O ərəfədə italiyalı riyaziyyatçı Ceronimo Kardan 
(1501-1576-cı illər) “0”-dan istifadə etmədən kvadrat və 
kub tənliklərinin həll edilməsini (hesablama son dərəcə 
çətin  həyata  keçirilsə  də  belə)  nümayiş  etdirir.  Buna 
baxmayaraq,  ərəb  hesablama  sistemindən  tacirlər  və 
bankirlər hesablama aparan zaman geniş istifadə edirlər 
və  bunun  ticarət  etmək  üçün  əvəzsiz  sistem  olduğunu 
yüksək  səviyyələrdə  dəfələrlə  qeyd  edirlər.  Ərəb 
hesablama  sisteminin  avropa  elmində  qəti  tətbiq 
olunması XVIII əsrin başlanğıcına təsadüf edir. 
Ərəb dilində “sıfır” sözü boşluğu ifadə edir (sanskrit 
sözü olan “sunya”da həmin mənanı verir). XV əsrdə latın 
termini “nul” meydana çıxır (nullum – heç bir şey, heç nə 
anlamını  verir)  və  buna  baxmayaraq  “sıfır”  sözü  XVII 
əsrə kimi öz mənasını itirməyir. 
Rusiyada  da  “nul”u  ifadə  etmək  üçün  “sıfır” 
sözündən  istifadə  edirdilər.  1703-cü  ildə  dövrünün 
sayılan alimlərindən olan Maqnitski yazdığı “Arifmetika” 
əsərində 
hesablama 
aparmaqdan 
ötrü 
1,2,3,4,5,6,7,8,9,0 rəqəmlərindən istifadə olunmasndan 
söhbət açırdı, amma sonuncu rəqəmin heç bir məna kəsb 
etmədiyini də qeyd edirdi. 
Vena şəhərində İstanbuldan gətirilmiş XV əsrə aid 
əlyazmada  yunan  rəqəmlərinin  (“sıfır”dan  istifadə 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________77________________________ 
 
olunmaqla) işarələri göstərilir. Ərəb traktaktlarının latın 
dilinə çevrilmiş yazılarında isə “0” işarəsi circulus (dairə) 
adlandırılır. 
 
 
 
 
Uzun illər ərzində dəyişikliyə məruz qalmış ərəb 
rəqəmlərinin yazılışı 
 
 Maya təqvimində ayın günlərinin sayılması sıfır ilə 
başlayırdı (onlar “sıfır”ı Axay adlandırırdılar). 
İndiki zamanda hamıya təəcüblü gələr ki, o dövrdə 
avropa riyaziyyatçıları “sıfır” haqqında heç bir məlumata 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________78________________________ 
 
malik  deyildilər.  Sıfır  haqqında  məlumatlandıqda  belə 
onlar  bu  rəqəmdən  istifadə  etməməyə  çalışırdılar. 
Avropalı  alimlərin  fikri  belə  idi  –  heç  bir  məna  kəsb 
etməyən  rəqəm  kimə  lazımdır,  çünki  ilk  avropa 
hesablama sistemi sıfır tələb etmirdi. Bununla yanaşı o 
dövrdə  istifadə  olunan  mövqesiz  say  sistemində 
“sıfır”dan  istifadəyə  ehtiyac  duyulmurdu  (məsələn,  20 
rəqəmi XX kimi, 30 rəqəmi XXX və s. göstərilirdi). 
 
 
 
Maya hesab sistemində “sıfır”ın (boş balıqqulağı) işarəsi 
 
Mövqeli say sistemindən ilk istifadə edənlər babililər 
olmuşdur.  Buna  əsas  səbəb  “sıfır”ın  onlar  tərəfindən 
“aralıq” kimi göstərilməsi idi. Babililər aralığı sıfır ilə əvəz 
etdikdən  sonra  ədəddə  hər  yeni  gələn  mərtəbənin 
öndəkindən on dəfə böyük olduğunu qeyd edirlər. 
Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda istifadə olunan 
mövqeli say sistemi bizə babililərdən miras qalmışdır. 
 
Kompüter  2-lik  say  sistemində  təsvir  edilən 
rəqəmlərlə işləyir. Bu da,  10-luq say sistemi kimi, mövqeli 
say sistemidir. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________79________________________ 
 
QEYD:  Mövqeli  say  sistemi  bizim  eradan  əvvəl 
təxminən  40  əsr  qabaq  qədim  Babilistanda  mövqeyə 
görə  nömrələmə  əsasında  yaranmışdır,  yəni  eyni  bir 
rəqəmin  tutduğu  yerdən  asılı  olaraq  həmin  rəqəm 
müxtəlif  ədədləri  ifadə  etmək  qabiliyyətinə  malikdir. 
Qədim  Babilistanda  onluq  say  sistemində  10  ədədinin 
oynadığı  rolu  mövqeyə  görə  nömrələmədə  60  ədədi 
oynayırdı,  ona  görə  də  bu  nömrələməni  60-lıq 
nömrələmə  adlandırırdılar.  Altımışlıq  nömrələmədən 
müasir  dövrdə  vaxt  hesablamalarında  istifadə  edilir. 
Məsələn, 60 saat, 60 dəqidə və s. 
Mövqeyə görə say sisteminin təkmilləşdirilməsi və 
sonrakı  inkişafı  hindlilərə  məxsusdur.  Say  sistemi 
hindlilərdə  meydana  gəlmişdir.  Ərəb  imperiyası 
Hindistanı işğal etdikdən sonra say sistemini Ərəbstana 
gətirmiş, oradan da Avropa ölkələrinə yaymışdır. Avropa 
böyük  səhvə  yol  vermiş  və  hindlilərə  məxsus  olan  say 
sistemini  “ərəb  rəqəmləri”  adlandirmışdır.  Bizim 
tərəflərdə isə say sistemi XVII əsrdən başlayarq istifadə 
olunmuşdur. Buna baxmayaraq bizdə onluq say sistemi 
ilə  yanaşı  uzun  illər  Rum  rəqəmlərindən  də  istifadə 
edilmişdir (indinin özündə də istifadə olunur).  
Hind pozission sistemində (latınca positio – mövqe, 
yer,  vəziyyət  anlamını  verir)  hər  bir  natural  ədəd  10 
rəqəmin  vasitəsi  ilə  ifadə  olunduğu  halda,  öndə  qeyd 
edildiyi  kimi  qədim  Babilistanda  60  rəqəmi  vasitəsi  ilə 
ifadə edilirdi. Belə yanaşmanın nəticəsidir ki, hesablama 
sistemlərində onluq say sisteminə üstünlük verilir.  

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________80________________________ 
 
Dövrünün  sayılan  alimlərindən  olan  Con  Vallis  (John 
Wallis (1616-1703 – ingilis riyaziyyatçısı, riyazi  analizin 
yaradıcılarından  biri)  yazdığı  “Universal  arifmetika” 
əsərində  ilk  dəfə  olaraq  müxtəlif  say  sistemlərini 
araşdırmış  və  ədədlərin  üçlük,  dördlük  və  s.  mövqeli 
sistemlərdə  göstərilməsinə  baxmışdır.  Alim  onluq  say 
sisteminin  digər  say  sistemlərindən  üstünlüyünü  də 
əsaslandırmışdır. Alimin məşhur 
 
 
 
 
 
formulundan indiki zamanda da riyaziyyat elmində 
geniş istifadə edilir. 
Zamanının  görkəmli  alimləri  digər  say  sistemləri 
haqqında araşdırmalar aparmışlar, çünki ikilik say sistemi 
də maraqlı olmaqla yanaşı diqqəti özünə cəlb edirdi. İkilik 
say sisteminin əlamətləri və yazılı göstərilməsi ilə bir çox 
riyaziyyatçılar,  o  cümlədən  fransız  alimi  Blez  Paskal, 
alman  riyaziyyatçısı  Q.F.Leybnis  və  isveç  riyaziyyatçısı 
İohan Bernulli də məşğul olmuşlar.   
 
Tam  ədədi  10-luqdan  2-liyə  keçirmək  üçün  ardıcıl 
bölmədən, kəsr ədədi – ardıcıl vurmadan istifadə edilir. 2-
lik  ədəd  sağdan-sola  üç-üç  qruplaşdırıldıqda  8-lik  say 
sisteminin ədədləri alınır. 2-lik rəqəm yaddaşda 1 bit yer 
tutur.  8  mərtəbəli 2-lik  ədəd 1  bayt  yaddaş  tutur. 1024 
bayt  1  Kilobayt,  1024  Kilobayt  1  Meqabayt,  1024 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________81________________________ 
 
Meqabayt  1  Qiqabayt,  1024  Qiqabayt  1  Terabayt  təşkil 
edir. 
Beləliklə: 
1 bayt   =    8 bit  
=  2
3
   bit 
1 Kbayt =    1024 bayt  
=  2
10
  bayt 
1 Mbayt = 
1024 Kilobayt   =  2
10
  Kbayt 
1 Qbayt = 
1024 Meqabayt    =  2
10
  Mbayt 
1 Tbayt = 
1024 Qiqabayt     =  2
10
  Qbayt 
1 Pbayt = 
1024 Terabayt     =  2
10
  Tbayt  
1 Ebayt = 
1024 Petabayt     =  2
10
  Pbayt 
1 Zbayt = 
1024 Ekzabayt     =  2
10
 Ebayt 
1 Ybayt = 
1024 Zettabayt    =  2
10
 Zbayt 
 
 
 
Maraqlı  faktdır  ki,  əgər  bir  vərəqdəki  işarələrin  sayı 
təxminən  2500-ə  bərabərdirsə,  onda  1  Mbayt-lıq 
informasiya  400  vərəq,  1  Qbayt-lıq  informasiya  400  000 
vərəq,  1  Tbayt  informasiya  isə  400 000 000  vərəq 
həcmində olacaqdır və s . 
 
 İNFORMASİYANIN KODLAŞDIRILMASI VƏ 
KOMPÜTER YADDAŞINDA TƏSVİRİ 
 
İnformasiya 
kompüter 
yaddaşında 
rəqəm 
formasında  saxlanır.  Yəni,  rəqəm  olmayan  informasiya 
(mətn, şəkil və s.) da rəqəmə çevrilir. Buna kodlaşdırma 
deyilir. 
Müasir fərdi kompüterlərdə operativ yaddaşın həcmi 
minlərlə meqabayt (və daha çox) təşkil edir.  
Kompüterdə  ədədi,  mətni  və  məntiqi  verilənlər 
fərqləndirilir.  Mətni  verilənlər  dedikdə,  simvolların  xətti 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________82________________________ 
 
ardıcıllığı  nəzərdə  tutulur.  Simvollar  nömrələnir 
(kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir. Hər 
simvol 1 bayt yer tutur.  
Hal-hazırda  128  simvolluq  (0-dan  127-dək) 
ASCII 
(American Standard Code for Informational Interchange) 
standart  kodundan  istifadə  edilir.  Milli  əlifbalar  128-255 
arasında  nömrələnir.  Mətni  düzgün  oxumaq  üçün  mətn 
drayverləri vardır.  
Məntiqi  verilən  2  qiymət  (0  və  1)  alır.  0-yalan,  1- 
gerçək. Məntiqi verilən 1 bit yer tutur. Şəkil və səs kimi 
mürəkkəb obyektlər də 2-lik rəqəmlərə çevrilib saxlanır. 
 
QEYD:  ASCII  (Amerikan  Standart  Code  for 
İnformation İnterchange –İnformasiya mübadiləsi üçün 
standart  Amerika  kodu)  genişləndirilmiş  kod 
cədvəlindən  nümunə-fraqment  (rus  əlifbasına  uyğun 
olan) verilmişdir (S – simvol sözünü əks etdirir). 
 
S 
İkilik 
kod 
S 
İkilik 
kod 
S 
İkilik 
kod 
S 
İkilik kod 
A 
10000000 
И 
10001000 
Р 
10010000 
Ш 
10011000 
Б 
10000001 
Й 
10001001 
С 
10010001 
Щ 
10011001 
В 
10000010 
К 
10001010 
Т 
10010010 
Ъ 
10011010 
Г 
10000011 
Л 
10001011 
У 
10010011 
Ы 
10011011 
Д 
10000100 
М 
10001100 
Ф 
10010100 
Ь 
10011100 
Е 
10000101 
Н 
10001101 
Х 
10010101 
Э 
10011101 
Ж 
10000110 
О 
10001110 
Ц 
10010110 
Ю 
10011110 
З 
10000111 
П 
10001111 
Ч 
10010111 
Я 
10011111 
 
Nümunə 
kimi 
KOMПЬЮТЕР 
sözünün 
kodlanmasını  şərh  edək.  Verilmiş  mətn  9  simvolun 
ardicilliğindan ibarətdir. Bu baxımdan mətnin yaddaşda 
saxlanması  üçün  9  bayt  yaddaş  sahəsi  tələb  olunur. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________83________________________ 
 
Cədvəldən  istifadə  etməklə  mətnin  maşın  kodunu 
almaq mümkündür.  
 
1 
2 
3 
4 
5 
К 
О 
М 
П 
Ь 
10001010 
10001110 
10001100 
10001111 
10011100 
 
6 
7 
8 
9 
Ю 
Т 
Е 
Р 
10011110 
10010010 
10000101 
10010000 
 
Beləliklə, 
КОМПЬЮТЕР 
sözü 
hesablama 
maşınında ikilik kodun köməyi ilə belə təqdim olunacaq: 
1000 1010 1000 1110 1000 1100 1000 1111 1001 1100 
1000 1110 1001 0010 1000 0101 1001 0000
2 
. 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  tetradlar  arasında 
buraxılmış probel yazılmış kodun rahat mənimsənməsi 
üçündür.  Buraxılmış  probellər  kompüterin  yaddaşına 
yazılmır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  əgər  öndə  göstərilmiş 
КОМПЬЮТЕР  sözünün  əvəzinə  компьютер  sözü 
yazilsaydı,  digər  kodlardan  istifadə  edilməli  idi.  Bu 
ASCII kodunun çatışmazlığıdır. 
 
PROQRAMIN KOMPÜTERDƏ İCRASI PROSESİ 
 
Kompüterdə  verilənlərin  saxlanması  və  emalı  ayrı-
ayrı qurğularda icra edilir. İnformasiya kompüterin yaddaş 
qurğusunda  saxlanır,  mərkəzi  prosessorda  emal  edilir. 
Kompüterin  işi  yaddaşındakı  informasiyadan  asılıdır. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________84________________________ 
 
Kompüterin yaddaşı 3 bölmədən ibarətdir: ünvanlaşdirilan 
yaddaş, prosessor registrləri kompüter portları tərəfindən 
istifadə  edilən  giriş-çıxış  yuvaları.  Kompüter  portları 
informasiya ötürülməsi qaydasına görə, ardıcıl və paralel 
olur.  Modem  ardıcıl  porta,  printer  paralel  porta  qoşulur. 
Ünvanlaşdirilan  yaddaş  məntiqi  cəhətdən  ardıcıl 
yuvalardan ibarətdir. Hər yuva 1 bayt saxlayır. Operativ 
yaddaşdakı  baytlar  nömrələnmiş  olur.  Baytın  nömrəsi 
onun ünvanıdır. 
Mərkəzi  prosessor  kompüterin  əsas  qurğusudur. 
Mərkəzi  prosessor  həm  bütün  hesablamaları  icra  edir, 
həm də kompüterin bütün hissələrinin işini idarə edir.  
Prosessor  registrləri  kompüter  yaddaşının  ən  cəld 
hissəsidir. Çoxsaylı registrlər müxtəlif funksiyalar icra edir. 
Kompüterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından 
ibarətdir.  Hər  bir  elementar  əməliyyat  müəyyən  maşın 
əmrinin nəticəsidir. Maşın əmrlərinin bütövlükdə bir neçə 
yüz  variantı  vardır.  Hər  maşın  əmrinin  icrası  üçün 
prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem 
nəzərdə  tutulmuşdur.  Maşın  əmrləri  əməl  tipləri  üzrə 
təsnifləşdirilir. Əməl tipləri üzrə icra edilən maşın əmrləri 
aşağıdakılardır: 
 İnformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor 
registrinə keçırır; 
 İnformasiya  blokunu  prosessor  registrindən 
operativ yaddaşa keçırır; 
 İnformasiya  blokunu  portdan  alıb  prosessor 
registrinə ötürür və s. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________85________________________ 
 
Prosessor  əməllərin  bir  çoxunu  paralel  icra  edir. 
Bunun üçün impuls taktları generatoru vardır. Bu,  əməli 
kvantlarla icra edir. 
Həm  verilən,  həm  də  proqram  ünvanlaşdırılmış 
yaddaşda saxlanır. Kompüter əmr deşifratorunun köməyi 
ilə  proqram  mətnini  veriləndən  ayırır.  Maşın  əmrlərinin 
bitkin çoxluğu maşın dilini yaradır. Maşın əmrinin icrası 3 
addımdan  ibarətdir:  əmrin  seçilməsi,  icrası  və  növbəti 
əmrin ünvanının hesablanması. Bunun üçün prosessorda 
2  registr  –  ünvan  və  əmr  registri  vardır.  Ünvan  registri 
əmr  baytının  nömrəsini,  əmr  registri  isə  əmrin 
məzmununu təyin edir.