13.1-Mavzu. Tashqi ta’sirlar va unga oid davlat siyosati.
Xususiy yechimlar nega har doim ham ishlamaydi? Kouz teoremasining mantiqiga qaramay, xususiy shaxslar ko`pincha tashqi
ta’sir muammolarni hal qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar. Kouz teoremasi
faqat manfaatdor tomonlar bitim tuzishi va amalga oshirishida hech qanday
muammo bo`lmaganda amal qiladi. Biroq real dunyoda, o`zaro manfaatli
shartnoma tuzish mumkin bo`lsa ham, savdolashish har doim ham ishlayvermaydi.
Ba'zan manfaatdor tomonlar operatsion harajatlar, ya’ni savdolashish
jarayonida tomonlar rozi bo`ladigan harajatlar, tufayli tashqi ta’sir muammosini
hal qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bizning misolda, tasavvur qiling,
Dilshod va Lola turli tillarda gapirishadi, shuning uchun, shartnomaga erishish
uchun ular tarjimon yollashi kerak. Agar huruvchi it muammosini hal qilish
foydasi tarjimon harajatidan kam bo`lsa, Dilshod va Lola masalasini yechilmagan
holatda tashlab qo`yishi mumkin. Yanada real misollarda, operatsion harajatlari
tarjimon harajati emas, balki shartnomalarni tayyorlash va amalga oshirish uchun
zarur bo`lgan huquqshunos harajatlari bo`ladi.
Boshqa vaqtlarda, savdolashish shunchaki buziladi. Urushlar va mehnat
to`qnashuvlari sodir bo`lishi kelishuvning qanchalik qiyin bo`lishi mumkinligini
ko`rsatadi va kelishuvga erishish juda qimmatga tushishi mumkin. Muammo
shundaki, har bir tomon odatda o`zi uchun yaxshiroq shartnoma uchun harakat
qiladi. Misol uchun, Dilshod itdan 500 so`mlik foyda oladi va Lola it hurishidan
800 so`mlik harajat sarflaydi deb tasavvur qilaylik. Lolaning itdan qutilish uchun
Dilshodga to`lashi samarali bo`lsa-da, bu natijaga olib kelishi mumkin bo`lgan
ko`plab narxlar bor. Dilshod 750 so`m talab qilishi mumkin, va Lola faqat 550
so`m taklif qilishi mumkin. Ular narxi ustida savdolashaversa, huradigan it bilan
samarasiz natija davom etaveradi.
Manfaatdor tomonlar soni ko`p bo`lganda samarali savdolashishga erishish,
ayniqsa, qiyin, chunki hammani muvofiqlashtirish qimmatga tushadi. Misol uchun,
yaqin ko`l suvini ifloslantiradigan bir zavodni olaylik. Ifloslanish mahalliy
baliqchilarga salbiy tashqi ta'sir ko`rsatmoqda. Kouz teoremasiga ko`ra, ifloslanish
samarasiz bo`lsa, unda baliqchilar ifloslantirmaslik uhchun zavodga haq to`lashi
orqali zavod va baliqchilar savdolashishga erishishi mumkin. Biroq, agarda
baliqchilar ko`p bo`lsa, zavod bilan savdolashishga ularning barchasini
294
muvofiqlashtirish uchun harakat deyarli ilojsiz bo`lishi mumkin.
Xususiy savdolashish ishlamaganda, ba'zan hukumat rol o`ynashi mumkin.
Hukumat ommaviy harakatlar uchun mo`ljallangan muassasa hisoblanadi. Bu
misolda, baliqchilar o`zlari uchun harakat qilishi ilojsiz bo`lsa ham, davlat
baliqchilar nomidan harakat qilishi mumkin.
