Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

30- Kim həddi aşaraq və zülm edərək bunu etsə, yaxın zamanda onu atəşdə yalvarıq; bu Allaha çox asandır.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz ayələrlə daha əvvəlki ayələr arasında az da olsa bir bənzərlik var. Çünki bu ayələrdə batil yollarla mal yemək qadağan edilərkən daha əvvəlki ayələrdə nəşr/təzyiq və qayda dişləyə yolu ilə qadınların mehirlerinin məğlub et/yeyilməsi qadağan edilirdi. Buna görə bu ayələrdə xüsusidən ümumiyə keçiş vardır.

"Ey inananlar!... aranızda mallarınızı batil (haqsız və haram yol) ilə yeməyin." Ayənin orijinalında keçən "təkili" hərəkətinin məsdəri olan "ekl=yemek" sözünün mənas(n)ı hər kəs tərəfindən bilinməkdə və məsələn qida maddələrini ağıza qoyub udmaq surətiylə istehlak etmək deməkdir. Sözdə ələ keçərib istehlak etmək mənas(n)ı olduğu üçün Ərəblər, "Ekeletin narı el-hatebe=ateş odunu yeddi." deyərlər. Bu ifadədə atəşin odunu yandıraraq yox etməsi, bir qida maddəsini ağızına qoyub udan kimsənin o maddəni istehlak etməsinə bənzədilir.

Bunun yanında yenə Ərəblər, "Ekele fulanun el-male=falanca bu malı yeddi." deyərlər. Yəni adam o malı ələ keçərərək onda qənaətdə ol/tapıldı. Bu ifadə ilə sözün lüğət mənas(n)ı arasındakı əlaqə budur: Obyektləri qənaət altına almanın təməl məqsədi onlarla bəslənməkdir. Çünki bəslənmə insanın varlığını davam etdirməsində ən böyük və imtina edilməz ehtiyacdır. Buna görə bir malda qənaətdə ol/tapılmaq hərəkəti "yemək" hərəkəti ilə ifadə edilmişdir. Tək hər qənaət bu mənanı verməz. Yalnız mülkiyyəti ələ keçərmə kimi yollarla başqasının əl qoymasına imkan buraxmayacaq şəkildə mala əl qoyma formasındakı qənaət bu mənanı verər. Sanki adam mala suveren olub onda qənaətdə ol/tapılmaqla eynilə qida maddəsini yeyənin bu maddəni istehlak etməsi kimi söz mövzusu malı istehlak edir.

Ayədə keçən "batil" sözü, doğru və ağla uyğun bir məqsədi ehtiva etməyən hərəkət deməkdir. Ayədə keçən "ticarət" sözü isə qar/qazanc məqsədi ilə sərmayə üzərində qənaət etmək deməkdir. Ragıp əl-İsfa-hani, əl-Tədris planı adlı əsərində sözün bu mənasına toxunduqdan sonra, "Ərəbcədə 'də' hərfindən sonra 'cim' hərfinin istifadə edildiyi bundan başqa bir söz yoxdur." deyir. Bu səbəbdən bu söz həm sat-mayı, həm də satın almağı ehtiva edən rəftar üçün istifadə edilər.

Oxuduğumuz ayələrin birincisində, "mallarınızı batil ilə yeməyin." ifadəsi, "aranızda" qeydi ilə qeydləndirilir. Adamların malın başında toplanmaları və onu aralarına al/götürmələri mənasını verən bu qeyd, qadağan edilən mal yemə hərəkətinin adamlar arasında dolaşdırılması və əl dəyişdirilməsi surətiylə birindən digərinə keçməsi vəziyyətində reallaşmasına işarə və ya dəlalət mənas(n)ı daşıyır. "Aranızda mallarınızı... yeməyin." ifadəsinin "batil" qeydi ilə qeydləndikdən sonrakı mənas(n)ı, cəmiyyətə xoşbəxtlik və müvəffəqiyyət təmin etməyən, tərsinə onu narahatlığa və həlaka sürüyən, mal ilə əlaqədar əl dəyişdirici əməliyyatları qadağan etməkdir. Bunlar dinin batil saydığı əməliyyatlardır; faizçilik, qumar; çaxıl daşları və xurma nüvələri ilə satmaq kimi hiyləçi satışlardır. [Satılan və ya qarşılığında veriləcək şey, iki tərəf və ya bir tərəf üçün müəyyən olmazsa, məsələn atılan çaxıl daşlar və xurma nüvələri hansı cinsin üzərinə düşsə, müəyyən miqdar pul qarşılığında alıcıya verilməsi kimi edilən rəftarlara "garari=aldatıcı rəftarlar" deyilir.]

Buna görə, "Qarşılıqlı razılıqla edilən ticarət müstəsna." ifadəsinin meydana gətirdiyi istisna, munkatı=kopuk istisnadır; yəni istisna edilən şey, özündən istisna edilənin cinsindən deyil. Bu istisnaya, meydana çıxan bir şübhəni aradan qaldırmaq məqsədi ilə yer verilir. Batil üsullarla mal yemə hərəkəti qadağan edilincə -ki, nizamı xarab cəmiyyətdə görülən və malların əldən ələ keçməsini təmin edən faizçilik, hiyləçi satışlar və qumar kimi əməliyyatlar şəriətə görə batildir- bu vəziyyətin cəmiyyətin təməllərini sarsıdacağı, onu parçalayacağı və buna görə insanların məhv olacağı sanıla bilər.

İşdə bu şübhəyə cavab olsun deyə cəmiyyətin birliyini gücləndirəcək, onurğasını tik tutacaq və istiqamətini qoruyacaq əməliyyat növünün nə olduğu bildirilir. Bu əməliyyat növü isə, qarşılıqlı razılığa söykən/dözən, cəmiyyətin ehtiyacını qarşılayıcı, sağlam bir əməliyyat növü olan ticarətdir.

Bu istisna, bu ayədəki istisnanın bir bənzəridir: "O gün nə mal fayda verər və nə də övlad. Təmiz bir ürəklə Allahın hüzur/dincliyinə gələn xaric." (Şuəra, 89) Bu ayədə qiyamət günü malın və övladların insana fayda verməyəcəkləri vurğulandığı üçün o gün müvəffəqiyyət və qurtuluşun əsla söz mövzusu ola bilməyəcəyi ağla gələ bilər. Çünki insana ən çox faydalı olan varlıqlar mal və övladlardır. Bunlar hesabdan düşüb təsirini itirincə, ortada ümidsizlikdən başqa bir şey qalmaz. İşdə buna görə bu şübhəyə cavab verilərək orada tam mənas(n)ı ilə faydalı olan başqa bir şeyin olduğu da bildirilir. Tək bu çox faydalı şey, mal və övlad cinsindən bir şey deyil; o şey təmiz bir ürəkdir.

İzah etdiyimiz şəkildə buradakı istisnanın munkatı=kopuk istisna növündən olması ayənin axışına və də "batil ilə" qeydinin əsl bir qeyd olmasına uyğun düşər. Eynilə bu ayədəki batil qeydi kimi: "Mallarınızı aranızda batillə (haqsızlıqla) yeməyin və bilə-bilə insanların mallarından bir hissəsini yeməniz üçün onları hakimlərə köçürməyin." (Bəqərə, 188) Buna görə bu ayəyə mülkiyyəti tələb edən və malda qənaət səlahiyyətini təmin edən ticarət xaricindəki məsələn hədiyyə, mehir vermə, sülh etmə (razılaşma), cüale (mükafat vədində ol/tapılaraq bir şey vermək) və miras kimi digər doğru əməliyyatlar və qanuni işlər vasitəsilə bir məhdudlaşdırma gətirilə bilməz.

Bəzilərinin dediyinə görə isə buradakı istisna, muttasıl istisnadır. Yəni istisna edilən şey, özündən istisna edilən şeyin cinsindəndir və "batil ilə" qeydi də şərh məqsədli bir qeyddir; özündən istisna edilən şeyin, istisnanın çıxışından və qadağanın qon/qoyulmasından sonrakı vəziyyətini ifadə etmək üçün gətirilmişdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Mallarınızı aranızda yalnız qarşılıqlı razılığa söykənən ticarət yolu ilə yeyin. Çünki əgər mallarınızı ticarət xarici bir üsulla yersinizsə, bu batil yoldan mal yemək olar ki, bu da qadağan edilmişdir. Bu ifadə eynilə, "Yetimi haqsız yerə döyməyin, yalnız tərbiyə etmək üçün döyün." demək kimidir. Bu ifadə tərzi, hər nə qədər dil alimləri tərəfindən bilinən və etibarlı sayılan bir ifadə tərzidir; ancaq daha əvvəl dediyimiz kimi istisnanın munkatı=kopuk istisna olması ayənin axışına daha uyğundur.

Bəzilərinə görə buradakı qadağan etmənin məqsədi, malın Allahın razılığına zidd şəkildə istifadə edilməsinin məhrum edilməsi və "ticarət"dən də məqsəd, malın Allahın razılığına uyğun tərzdə istifadə edilməsidir.

Bəzilərinə görə də bu ayə başqasının malının qarşılıqsız olaraq məğlub et/yeyilməsini mütləq mənada qadağan edir. Necə ki bu ayə endikdən sonra Müsəlmanlar bir başqasının evində yemək yeməkdən çəkinməyə başladıyarlar. Bunun üzərinə bu ayə Nur surəsindəki bu ayələ neshedildi: "Sizlər də övladlarınızın, atalarınızın... evlərində bir yerdə və ya ayrı-ayrı yemək yeyə bilərsiniz." (Nur, 61) Lakin yuxarıda izah edildiyi kimi bu ayə bu cür mənalara əlverişli deyil.

Bu ayə haqqında edilən bir qəribə təfsir daha vardır. Buna görə ayədəki istisna muttasıldır və "batil ilə" qeydi də ihtirazi (nəzərdə tutulmayan şeyləri çıxaran) bir qeyddir. Bu şərhin sahibi fikirini belə müdafiə edir: "Bu ayədəki batildən məqsəd, bir malı bərabər qarşılığını vermədən yeməkdir. Özündən istisna edilən cümlə, başqasının malını batil üsullarla və qarşılığını vermədən almanın qadağanlığına dəlalət edər. Sonra bu cümlədən ticarət istisna edilmişdir. Bu istisna, ticarət əhatəsinə girən əməliyyatların əksəriyyətinin batil ünsürlər ehtiva etmələrinə baxmayaraq edilmişdir. Çünki bir malın əvəzini o malın gerçək dəyərinə bərabər olacaq şəkildə doğru bir ölçü ilə təyin etmək, qeyri-mümkün deyilsə də son dərəcə çətindir.

Bu səbəbdən bu istisnadan məqsəd, alınıb verilən mallardan birinin digərindən daha böyük olduğu vəziyyətlərdə və yenə ümumiyyətlə tacirin satdığı malı allayıp pullamakta; aldatmağa, kandırmacaya və hiyləyə müraciət etmədən gözəl sözlərlə onu mənimsətmə xüsusundakı ustalığı, bacarıqlığı və bənzəri bəzi səbəblər nəticəs(n)i reallaşan dəyiş to-kuşlarda, şəriətin dözüm göstərməsi və bu cür ticarətləri etibarlı saymasıdır.

Bunların hamısı ticarətdəki batil üsullardır. Şəriət Müsəlmanlara dözümlü davranmaq və asanlıq göstərmək məqsədi ilə bunları mübah etdi. Əgər ayədəki istisna ilə bunlar caiz sayılmasaydı, heç bir Müsəlman ticarətə rəğbət etməz, o zaman da İslam cəmiyyətinin nizamı alt-üst olardı." Xülasəylə nəql edilən götürmə burada sona çatdı.

Daha əvvəl söylədiklərimiz, bu görüşün səhvini açıqca ortaya qoyar. Çünki "batil" lüğət mənas(n)ı ilə özündən gözlənilən nəticəs(n)i verə bilməyən şey deməkdir. Satışdan və ticarətdən gözlənilən nəticə isə; iki malı dəyişdirmək, onların mülkiyyətlərini başqalaşdırmaqdır. Bu əməliyyat, tərəflərin bir-birlərinin malına olan ehtiyacını qarşılaması və alış-veriş edərək hər iki tərəfin öz arzu etdiyinə qovuşması, istədiyini əldə etməsi məqsədiylə edilər. Bu məqsəd, hər iki malın dəyərində bərabərlik təmin etmək yolu ilə reallaşacağı kimi az malın çox olan malın qarşılığı sayılması ilə də reallaşa bilər. Çox olan malın az olan mala qarşılıq sayılması üçün də, az olan mala o mala talib olanın istəyi, rəğbəti və ya çox olan mala bərabər olmağı təmin edən başqa bir mənfəəti əlavə olunmalıdır. Bütün bunların göstəricisi isə tərəflərin razılığıdır. Qarşılıqlı razılıq meydana gəldiyi təqdirdə edilən mal dəyişməs(n)i qətiliklə batil sayıla bilməz.

Üstəlik Quranın üslubunu və şərhdəki üsullarını yaxşı bilənlər onun bir şeyi batil saydıqdan sonra dönüb onu əmr etməsinin, insanları ona istiqamətləndirməsinin qeyri-mümkün olduğunda şübhə etməzlər. Necə ki bu ayədə Quranın bu xüsusiyyəti belə vurğulanır: "(Quran, insanları) haqqa və doğru yola çatdırar." (Əhqaf, 30) İnsanları batilə yönəldən bir qaynaq, heç haqqa mesajçı ola bilərmi?

Ayrıca, bu təfsir tərzinin bir gərəyi olaraq belə demək lazımdır: İnsan fitrəti tərəfindən mallarda dəyişməyə möhtac olduğuna gerçək mənada istiqamətləndirilər; arxasından mallarda olacaq dəyişmənin balanslı olması lazım olduğuna yenə gerçək mənada istiqamətləndirilər və sonra da bu istiqamətləndirmələrin gerçək mənada ehtiyac aradan qaldırıcı olmaması səbəbi ilə ona bir miqdar qərblin əlavə olunmuş olması lazımdır. Halbuki fitrətin, öz ehtiyacını qarşılamaqda kafi olmayacaq, o ehtiyacın yalnız bəzi ünsürlərinə cavab verəcək bir şeyə yönəlməsi düşünülə bilərmi? İnsan fitrətinin batilə yönəlməsi mümkün ola bilərmi? Görəsən davranışlarda haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran meyar, fitrətin o davranışa yönəlib yönəlməməsi deyilmi? Buna görə, bu ayədəki istisnanı "muttasıl istisna" sayanların, "batil ilə" ifadəsini açıqlayıcı bir qeyd saymaları qaçınılmazdır.

Bundan da daha əcaib bir təfsir tərzi bəzi təfsirçilərdən nəql edilən bu görüşdür: Bu ayədə edilən munkatı=kopuk istisnanın nöqtəsi, dünyadakı bütün ticari fəaliyyətlərin və o xüsusiyyətdəki bütün işlərin batil əhatəsinə girməsinə işarə etməkdir. Çünki bunlar qalıcı olmayan, gəlib keçici fəaliyyətlərdir. Buna görə ağılı başında kəslərin daha xeyirli və qalıcı olan axirətə hazırlanmağı laqeydlik edərək bu cür fəaliyyətlərlə məşğul olmaları doğru deyil. Təfsirçinin fikiri xülasəylə budur.

Ancaq bu görüş də səhvdir. Çünki bu təfsir tərzinin doğruluğu fərz edilsə belə, toxunulan xüsus, munkatı istisnaya deyil, muttasıl istisnaya bağlı nöqtə olar. Üstəlik bu mənəvi gerçəklər ancaq bu növ ayələr haqqında deyilə bilərlər: "Bu dünya həyatı əyləncə və oyundan başqa bir şey deyil. Axirət yurdu, işdə əsl həyat odur." (Ənkəbut, 64) "Sizin yanınızda olan (dünya malı) tükənər. Allahın yanında olan isə qalıcıdır." (Nəhl, 96) "Da ki: Allahın yanında olan, əyləncədən də, ticarətdən də xeyirlidir." (Cümə, 11) Bu nöqtənin araşdırdığımız ayə üçün etibarlı sayılması qərblin qanuni edilmiş olmasını tələb edir. Halbuki nə şəkildə olursa olsun, Quran qərbli sərbəst buraxmış olmaqdan münəzzəhdir.

"Özünüzü öldürməyin..." Bu cümlənin ilk baxışda, insanın öz özünü öldürməsini qadağan etdiyi aydın olar. Lakin nə var ki, "Aranızda mallarınızı batil ilə yeməyin." cümləsinin arxasında iştirak etdiyini göz önünə al/götürmək lazımdır. Görüldüyü kimi bu ikinci cümlədən aydın olduğuna görə, bütün möminlər bir tək adam kimi qəbul edilmiş və bunların batil olmayan üsullarla məğlub et/yeyilməsi lazım olan malları vardır. Bu səbəbdən bu ifadə tərzi, ehtimalla buna işarə və ya dəlalət edər ki, buradakı insan birliyindən məqsəd İslam cəmiyyətinin fərdlərinin bütünüdür. Bu cəmiyyətin əhalisi bir tək adam kimi fərz edilmiş, hər tək adamın şəxsiyyəti digərinin şəxsiyyəti sayılmışdır. Belə bir cəmiyyətdə insanın öz şəxsiyyəti, öz şəxsiyyəti olduğu kimi başqasının şəxsiyyəti də insanın öz şəxsiyyəti olmuşdur. O zaman insan özünü də öldürsə və ya başqasını da öldürsə, əslində öz özünü öldürmüş olar. Bu dünyagörüşünə görə bu cümlə yəni, "Özünüzü öldürməyin." cümləsi, həm insanın öz özünü öldürməsi demək olan intihar etməyi, həm də başqa bir mömini öldürməyi əhatəsinə alan/sahə mütləq bir ifadədir.