Elşən Misir oğlu Nəsibov

 
İ
darəçilik hüququ insan hüquqlarının bölgüsü və  tərkibi kimi 
 
İ
darəçilik  sistemli  bir  proses  olaraq  elementlərin  müəyyən  istiqamətlərə 
yönləndirilməsidir.  Subyektlərin  obyektlərə  və  vasitələrə  alətlərlə  təsirləridir. 
Bu da tənzimləmədir. Hər bir elementin öz lazımi  məkanına gətirilməsidir və 
bu baxımdan   yeni  məkanlarla əvəz olunmasıdır. İdarəetmə prosesləri zamanı 
elementlərin  məkanlarda    sıralara  düzülməsi  halları  yaşanır.  Bu  proses  də 
tənzimləmə  hesab  olunur.  Norma  və  qaydalar  meydana  gəlir.  İdarəetmə 
mahiyyətcə  norma  və  qaydalara  salmaq  prosesidir.  Tənzimləmə  insanlar 

---

55 
 
tərəfindən həyata keçirlir. Buna görə də idarəetmə insan hüquqlarının tərkibinə 
aid olur.  
Hüququn  tərkibi  bir  mücərrəd  və  konkret,  eləcə  də    konseptual  anlayış 
kimi mövcudluqdan,  varlıqdan  meydana gəlir. Yəni, insan varsa, dövlətdə və 
cəmiyyətdə (ümumiyyətlə, məkanda)  mövcuddursa,  deməli, məkanda (dövlət 
və cəmiyyətdə) olan vasitələrdən istifadə haqqına malikdir. Eləcə də dövlət və 
cəmiyyətdə  yeni  resursları  yaratmaq  hüququna  sahibdir.  Dövlət  və  cəmiyyət 
özü  elə  insan  hüququnun  məhsuludur.      Bütün  hüquqlar  insanların  təbii 
hüquqlarına  aiddir;  çünki  insan  təbii  varlıqdır.  Onun  fəaliyyəti  də  təbiidir. 
İ
nsanın  quruculuğu  və  yaradıcılığı  da  onun  təbii  fəaliyyətinin,  əqli  və  fiziki 
təbii  fəaliyyətinin  məhsuludur.  İnsan  yaradırsa,  yaratdığı  vasitələr  üzərində 
hüquq  əldə  edir.  Bununla  da  yaratdığını  məxsusiləşdirir,  özününkü  edir.  
Yaratdığı vasitələrə hüquqi status əldə edir.   
Hüquq 
subyektin  obyekt  üzərində  təsir  qaydalarını  və  mexanizmlərini 
yaradan  vasitədir,  üsul  və  istiqamət  müəyyən  edən  bağlayıcı  kriteriyadır. 
Məsələn,  insanların  dövlət  və  hakimiyyət  hüquqları  elə  dövlətləri  və 
hakimiyyətləri  bir-birinə  bağlayır.    Hüquq  qaydalar  və  normalar  üçün  nəzəri 
ə
saslardır.    İnsan hüquqlarının tərkibini formalaşdıran amillər mövcuddur. Bu  
tərkib  vəzifələrdən  doğan    ixtiyar,  səlahiyyət,  səlahiyyətlərdən  irəli  gələrək, 
məxsusluq, mənsubluluq, aidiyyatlılıq, bunlardan irəli gələrək əşyadan istifadə 
haqqı,  icra  hüququ,  üzərində      inzibati  həbs  tətbiqi  hüququ,    əşyalardan 
istifadəni  məhdudlaşdırmaq  və  genişləndirmək  hüququ,  ümumən  aidiyyatlılıq 
vəziyyəti, bağlılıq, bağlayıcılıq, vasitələrin tərkibinin dəyişidirilməsinə yönəlik 
hallar,  vasitələrin  məhv  edilməsi,  iştirakçılıq,  müşahidə  və  nəzarət  və  digər 
vəziyyətlər    özlüyündə  hüququn  tərkibini  yaradır.  Hüquq  burada  hərəkətləri 
müəyyən  edir.  Sahələrdə  olan  vasitələr  üzərində  təsir  hüquqları  isə  bölgünü 
meydana  gətiririr.  Məsələn,  siyasi,  iqtisadi,  sosial,  mədəni,  texniki  və  digər 
hüquqlar  bölgüyə  aiddir.  Hər  bir  sahədə  hüquq  istifadəni  və  məsuliyyəti 
meydana  gətirir.    Hüququn  ümumi  tərkibi  universal  kriteriya  kimi  (məsələn, 
vəzifə  səlahiyyətlərindən  istifadə  hüququ)      məxsusi  sahələrdə  tətbiq  olunur. 
Hüquqların  birbaşa  və  dolayı  təsnifatı  da  vardır.  Təbii  ki,  bu,  vəzifə  və 
səlahiyyətlərdən  irəli  gəlir.  Dövlətdə  və  cəmiyyətdə  məkana  aid  vəzifələri  də 
elə  insanlar  özləri  yaradırlar.  Bu  üsullarla  insanlar    öz  hüquqlarını  vəzifələrlə 
təsdiq  edirlər.  Vəzifə  tutmaq,  iş  yeri  əldə  etmək  həmin  məkanda  hüquqları 
yaradır.    Hüquqlara  birbaaş  və  dolayı  yollarla  sahiblik  var.  Birbaşa  və  dolayı 
təsnifat vasitələrdən istifadənin, aidiyyatlılığın və mənsubluluğun dərəcəsindən 
asılıdır.  Bu  da  özlüyündə  hüquqi  məsuliyyət  və  vəzifə  öhdəliyinin  tərkib 
dərəcəsini meydana gətirir. Məsələn, müəyyən bir qurum tərkibində vəzifəsinə 
görə  birbaşa  məsuliyyət  daşıyan  və  dolayı  yolla  məsuliyyət  daşıyan  şəxslər 
işləyirlər.  Əşyalardan  birbaşa  və  dolayı  istifadə  etmək  halları  mövcud  olur. 
İ
nsanlar  cəmiyyətdə  mövcuddurlarsa  və  cəmiyyətin  sosial-mədəni  və  siyasi 

---

56 
 
ünsürləridirlərsə,  deməli,  kollektiv  olaraq  və  fərdi  əsaslarla  münasibətlər  və 
ə
laqələr qurmaq hüquqlarına malikdirlər.  
Hüquqları təsnif etsək və sahələrə ayırsaq, onda,  belə qərara gəlmək olar 
ki,  insanların  alidən  və  aşağıya  doğru  (burada  pilləli  idarəçilik,  onun  tərkibi 
olan  tabeçilik və məsuliyyət nəzərdə tutulur)  hüquqları mövcud olur. 
Dövlət və cəmiyyət elə  qurumlardır ki,  bu qurumlar həm birbaşa, həm də 
dolayı  hüquqlara  sahib  olan  məkanlardır.  Dövlətdə  və  cəmiyyətdə  mövcud 
olan  resurslar  birbaşa  və  dolayı  yolla  istifadə  olunmaqla  yanaşı,    insanları  da 
hüquq  və  vəzifələri,  öhdəlik  və  məsuliyyətləri  baxımından  bir-birilərinə 
bağlayır.  Resurslar  üzərində  olan  hüquqlar  resursların  tarazlı  paylanması  ilə 
meydana  gəlir.  Hər  bir  şəxs  öz  fəaliyyəti  ilə  hüquqlarını  formalaşdırır. 
Hüquqlar normalar və qaydalar şəkilində əvvəlcə də müəyyən edilmiş formada 
mövcud olmuş olur. Məsələn, insanlar qanunların  mövcud olduğu dövlətlərdə 
dünyaya gəlirlər. Müəyyən edilmiş norma və qayda tətbiq olunmağa başlayır.    
Dövlətdə  və  cəmiyyətdə  olan    resurslar  üzərində  həm  birbaşa  fərdi  və 
kollektiv,  həm  də  dolayı  yolla  fərdi  və  kollektiv  hüquqlar  mövcud  olur. 
Məsələn,  dövlət  hakimiyyəti  və  onun  strukturları  ümumilikdə  xalqa 
məxsusdur.  Burada  (hakimiyyət  strukturlarında)    işləyənlər  hakimiyyətdən, 
hakimiyyətdə  tutduqları  vəzifələrdən  (səlahiyyətləri  çərçivəsində)      birbaşa 
istifadə  edirlər.  Hakimiyyət  səlahiyyətlərinə  malikdirlər.  Digərləri  isə  dolayı   
yolla  istifadə  hüquqlarına  sahib  olurlar.  Hakimiyyət  üzərində  nəzarət 
hüquqlarına  malik  olurlar.  Resurslar  həm  fərdi  olaraq,  həm  də  kollektiv 
ə
saslarla istifadə edilir. 
Dövlətdə  yaşamaq,    hakimiyyətdə  təmsil  olunmaq  insanların  idarəetmə 
hüquqlarını reallaşdırır.