Əlyazması hüququnda
Torpaq resursları qiymətləndirilməsinin iqtisadi göstəriciləri
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Torpaq resursları qiymətləndirilməsinin iqtisadi göstəriciləri
Kənd təsərrüfatı torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini, torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməi ilə eyniləşdirmək olmaz. Digər halda bu fikir torpaqlardan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi və onun praktiki əhəmiyyəti barədə düzgün olmayan fikrin yaranmasına səbəb ola bilər. Vahid ərazidən götürülən məhsulu və onun maya dəyərini xarakterizə edən təsərrüfatın idarəolunma səviyyəsinə torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi deyilir. Və yaxud hər bir torpaq istifadəçisinin əsas məqsədi hər hektar sahədən minimum xərc çəkməklə, yüksək məhsul əldə etməkdən ibarətdir. Müxtəlif keyfiyyətə malik olan torpaqlarda da eyni səviyyədə uyğun təsərrüfat yaratmaq mümkündür. Ona görə də hər hansı bir təsərrüfatda, geniş bir regionda torpaqlarından istifadənin iqtisadi səmərəliliyini düzgün müəyyən etmək üçün iqtisadi qiymətləndirmənin məlumatlarından istifadə edilir. Torpaqdan istifadənin səmərəliliyi kənd təsərrüfatında iqtisadi göstəricilər sistemi ilə müəyyən edilir. Göstəricilərə uyğun bitkilərin məhsuldarlığı, torpaq sahəsinin hər vahidinə düşən heyvandarlıq məhsullarının istehsalı və s. aiddir[2,4,16 ]. Torpaqlardan istifadənin iqtisadi səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsində müxtəlif metodlardan və götəricilərdən istifadə olunur. Torpaqdan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsində əsas məqsəd artmaqda olan əhalinin əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarına olan ehtiyaclarının maksimum ödənilməsindən ibarət olduğu üçün, torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi də istehsal olunan ümumi məhsulun dəyərinin ona çəkilən xərclərə nisbəti ilə müəyyən edilməlidir. İqtisadçılar torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini vahid torpaq sahəsindən istehsal olunan məhsulun maya dəyərinə, rentabellik dərəcəsinə və əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə görə müəyyən edirlər. Aparılan tədqiqatlardan aydın olur ki, istər kənd təsərrüfatı istehsalının, istərsə də torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi müxtəlif göstəricilər əsasında və müxtəlif qaydalarla müəyyən edilir. Təbii ki, bu da ondan irəli gəlir ki, ayrı-ayrı və ya bir qrup təsərrüfatların həm iqtisadi göstəriciləri, həm də istehsal vasitəsi kimi torpaqların kadastr göstəriciləri müxtəlif olur. Bəzi təsərrufatlarda eyni keyfiyyətə malik olan torpaqda əmək məhsuldarlığı, hər hektardan əldə olunan ümumi və xalis gəlir artmış, məhsulun maya dəyəri yüksəlmiş, rentabellik səviyyəsi aşağı düşmüşdür. Başqa göstəricidə isə bütün iqtisadi göstəricilərin müsbət istiqamətdə dəyişməsinə də təsadüf edilir. Bir neçə iqtisadi göstəricilərin, məsələn əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi, vahid torpaq sahəsindən ümumi və xalis gəlirin artması iqtisadi səmərəliliyin yüksəlməsini göstərdiyi halda, məhsulun maya dəyərinin artması və rentabellik səviyyəsinin azalması əksinə, iqtisadi səmərəliliyin aşağı düşməsini göstərir. Ona görə də istər kənd təsərrüfatında istehsalın iqtisadi səmərəliliyini, istərsə də torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək üçün ümumilikdə təsərrüfat fəaliyyətini hərtərəfli əldə edən iqtisadi göstəricilər sistemindən istifadə etmək lazımdır. Kənd təsərrüfatında torpaq əsas istehsal vasitəsi olduğu üçün məhsul istehsalında istifadə edilən bütün vəsaitlər onun iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər sistemini səciyyələndirir. Bu göstəricilər sisteminə əsasən məhsuldarlıq, ümumi məhsul, əmək məsarifi, əmək məhsuldarlığı, material-pul məsarifləri, fond tutumu, maya dəyəri, ümumi gəlir, xalis gəlir, rentabellik dərəcəsi və s. daxildir. Hesab edirik ki, bu göstərilən sistemə torpağın potensial məhsuldarlıq imkanları da daxil edilməlidir. Qeyd edilən göstəricilər vasitəsi ilə torpaqlardan səmərəli istifadəyə təsir edən amilləri müəyyən etmək, yol verilən nöqsanları aradan qaldırmaq, bununla da kənd təsərrüfatında daha yüksək məhsul istehsalına nail olmaq mümkündür. Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən göstəricilər sırasında ümumi və əmtəəlik məhsul istehsalı başlıca yer tutur. Ümumi məhsul bütövlükdə hər hansı bir təsərrüfatda və ya onun ayrı-ayrı bölmələrində istehsal olunan məhsulun ümumi həcmini göstərir. Bura təsərrüfat üzrə əmtəəlik məhsul, həmçinin təsərrüfatın istehsalda istifadə edəcəyi məhsulların həcmi də daxildir. Bunlardan başqa bitməmiş istehsal, cari ildə növbəti illərin məhsulu üçün yerinə yetirilən işlər də ümumi məhsula daxildir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlıq səviyyəsinə bir çox coğrafi, təbii- ekoloji, iqtisadi və aqrotexniki amillər kompleksi təsir göstərir. Bitkinin faktiki məhsuldarlığı torpaqdan necə istifadə olunmasını qiymətləndirməyə imkan verməsə də potensial məhsuldarlıqla müqayisə etməklə bunu müəyyən etmək mümkündür.Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən göstəricilər sırasında əmək məhsuldarlığının rolu böyükdür. Çünki, hər bir sahibkarın və təsərrüfat başçısının başlıca məqsədi az əmək sərf etməklə daha çox məhsul istehsal etməkdən ibarətdir. Ona görə də əmək məhsuldarlığını yüksəldib, onun sabitliyini təmin etmək üçün ilk növbədə əmək məhsuldarlığına təsir edən konkret amilləri müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçüın əmək məhsuldarlığı təhlil edilməli, onun artırılmasını şərtləndirən ehtiyat mənbələri aşkarlanmalıdır. Təhlil aparmaq üçün isə əmək məhsuldarlığının həcmi və onun dinamikası öyrənilməlidir [2,16,17]. Əmək məhsuldarlığının artırılmasına təsir edən amilləri üç qrupa ayırmaq olar: 1-məhsul istehsalına sərf edilən əmək məsrəfinin azaldılması; 2-bitkiçilikdə və heyvandarlıqda məhsuldarlığın artırılması; 3-əmək məsrəfinin azaldılması və məhsuldarlığın artırılması. Bölgüdən görünür ki, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məsələsinə texnoloji və təşkilati-iqtisadi tədbirlər kompleks kimi baxılmalıdır. Əmək məhsuldarlığı məhsul vahidinə sərf edilən vaxt və ya vaxt vahidi ərzində istehsal edilən məhsulun həcmi ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığının həcmi natura və dəyər ifadəsində müəyyən edilir. Əmək məhsuldarlığının dinamikasını öyrənən zaman istehsal olunan məhsul vahidinə əmək məsrəflərinin azaldılmasına diqqət yetirilməlidir. Çünki əmək məhsuldarlığının artım tempi bir tərəfdən əmək məsrəflərinin azaldılmasından, digər tərəfdən isə məhsul istehsalının artırılmasından asılıdır [16,19]. Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmrəliliyini müəyyən edən göstəricilər sistemində fondverimi və fondtutumu da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında getdikcə daha çox əhəmiyyətə malik olan bu götəricinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, məhsul istehsalında əsas fondlardan məhsulun üzərinə ancaq aşınmış hissəsinin dəyəri daxil olunur. Buna görə də əsas istehal vasitələrindən istifadə edilməsinin səmərəliliyi məhsulun maya dəyəri səviyyəsində kifayət qədər əks olunmur. Dövriyyə fondlarının istifadə formasından asılı olmayaraq nəticə ilin yekununda məhsulun maya dəyərində tamamilə öz əksini tapır. Əsas fondlardan səmərəsiz istifadə olunduqda isə tez sıradan çıxmasına baxmayaraq onun ancaq amortizasiya olunmuş hissəsi maya dəyərinə daxil edilir. Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki texniki tərəqqi, yeni texnologiyanın tətbiqi kənd təsərrüfatında əsas fondların alınmasına yönəldilən vəsaitin artırılmasına səbəb olur. Odur ki, əsas fondlardan səmərəli istifadə olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fondverimi əas istehsal fondlarının hər manatı müqabilində ümum məhsul istehsalını bildirir. Fondtutumu istehsal edilən məhsulun bir manatına düşən əsas istehal fondlarının məbləğidir. Kənd təssərüfatı məhsulları istehsalında əsas fondlardan nə qədər az istifadə edilərsə və yaxud təsərrüfat eyni fondlarla nə qədər çox məhsul istehsal edirsə fondverimi o qədər yüksək olur. Əsas fondlarla təmin olunma kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin hər 100 hektarına düşən başlıca istehsal fondlarının həcmi ilə, fondla silahlanma isə bir təsərrüfata düşən kənd təsərrüfatı istiqamətli başlıca fondların orta illik dəyəri ilə ölçülür. Araşdırmalar göstərir ki, istər kənd təsərrüfatı təyinatlı əsas istehsal fondlarının dəyəri, istərsə orta illik dəyəri, istərsə də bir təsərrüfata düşən kənd təsərrüfatı təyinatlı əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri illər üzrə müxtəlif olmaqla, gah artıb, gah da azalmışdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, əsas istehsal fondlarından kənd təsərrüfatında ən çox istifadə olunan maşın-mexanizmlərin əksəriyyəti istismar müddətini başa vurduqları üçün yararsız hala düşmüşdür. Kənd təsərrüfatında torpaqlardan səmərəli istifadəni xarakterizə edən göstəricilər sisteminə daxil olan maya dəyəri öz əhatə dairəsinə görə daha aktualdır. Belə ki, əmək məhsuldarlığı, əmək məsrəfləri, əsas fondlardan istifadə vəziyyətinin əks etdirdiyi xərclərdən başqa, məhsul istehsalında edilən dövriyyə vəsaitlərinin xərcləri, idarəetmə xərcləri və digər xərclər vardır ki, bunlar yuxarıda göstərilən məsələlərdə öz əksini tapmır. Bütün bu məsrəfləri cəmləmək üçün onlar pulla ifadə olunur. Məhsulun istehsalı və satışının dəyəri formasında istifadə edilən bütün məsrəflər məhsulun maya dəyərini təşkil edir. Maya dəyəri məhsulun təsərrüfata neçəyə başa gəldiyini göstərir, eyni zamanda istehsal və tam maya dəyərindən ibarət olur. İstehsalın maya dəyəri məhsulun istehsalı və onun təsərürfatda saxlandığı yerə qədər daşınması ilə bağlı olan xərcləri əhatə edir. Tam maya dəyərinə isə məhsulun satışı, onun satış yerinə daşınması ilə bağlı bütün xərclər daxildir. Beləliklə, maya dəyəri məhsul istehsalının bütün məsrəflərini əks etdirir. Buna görə də maya dəyəri istehsalın səmərəliliyini əks etdirən mühüm ümumiləşdirici göstəricidir. Maya dəyərinin aşağı salınması təsərrüfat nəticələrinin mənfəətlə başa çatmasına səbəb olur. Bu isə torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən ən mühüm göstəricilərdən biridir. Maya dəyərinin aşağı salınması üçün onun strukturunun nədən ibarət olduğunu bilmək lazımdır. Maya dəyəri əmək haqqı məsrəflərindən, birdə maddi xərclərdən ibarət olur və istehsalda oynadıqları rola görə əsas və əlavə məsrəflərlə bölünür. Əsas məsrəflərə əmək haqqı, əsas vəsaitlərin amortizasiyası, cari təmiri, yanacaq, sürtkü materialları, gübrə, toxum, yemin dəyəri və digər xərclər daxildir. Əlavə məsrəflərə isə təsərrüfatın idarə edilməsi, ümumi təyinatlı binaların amortizasiyası xərcləri daxildir. Göstərilən məsrəflər təsərrüfatın maya dəyərinin strukturunu təşkil edir. Maya dəyərinin strukturu məhsul istehsalı xərclərinin ümumi məbləğində ayrı-ayrı xərc maddələrinin nisbətindən ibarətdir. Maya dəyərinin strukturu, onun ayrı-ayrı maddələrinin xüsusi çəkisi müxtəlif təsərrüfatlarda fərqli olur. Maya dəyəri təsərrüfat işinin mühüm tərəflərini əks etdirən kompleks göstəricidir. Buna görə kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyərinin azaldılması yolları da müxtəlifdir. Belə ki, istehsalın idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi kənd təsərrüfatında bitkiçilikdə və heyvandarlıqda məhsuldarlığtın artırılması, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi maya dəyərinin aşağı salınmasında başlıca yoldur. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi maya dəyərinin azalmasına müsbət təsir göstərsə də təkcə onu həlledici amil hesab etmək olmaz. Çünki maya dəyərinə təkcə canlı əmək məsrəfi deyil, eyni zamanda bütün maddi xərclər də daxildir. Buna görə də əmək məhsuldarlığı yüksəlmədən də maya dəyəri azala bilər. Məhsul istehsalına sərf edilən mal-materialların qiymətləri dəyişdiyi halda maya dəyəri artıb-azala bilər. İstehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi, əsas və dövriyyə fondlarından qənaətə istifadə edilməsi, idarəetmə xərclərinin azaldılması da maya dəyərinin aşağı salınmasında böyük ehtiyat mənbəyidir [2,4,16,17]. Göstəricilərin təhlilində aydın olur ki, kənd təsərrüfatı torpaqlarında istehsal olunan 1 sentner məhsulun maya dəyərinin illər üzrə müqayisəsində böyük fərq müşahidə edilir, bitkiçilikdən fərqli olaraq heyvandarlıq məhsullarının 1 sentnerinin maya dəyəri daha yüksəkdir. Güman ki, bu da heyvandarlığın yem bazasının zəif olması və cins tərkibinin pisləşməsi ilə əlaqədardır. Torpaq münasibətlərinin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən göstəricilərdən biri də mənfəətdir. Maya dəyəri məhsul istehalının bütün məsrəflərini əks etdirsə də onun səmrəliliyi haqqında tam təsəvvür yaratmır. İstehsalın səmərəliliy haqqında mühakimə yürütmək üçün təkcə məsrəfləri deyil, gəlirləri də təhlil etmək lazımdır. Yalnız xərclərin gəlirlərlə müqayisə edilməsi istehsalın səmərəliliyi haqqında nəticələr çıxarmağa imkan verir. İstehal edilmiş məhsuldan gəlir əldə edilməsi üçün bu məhsulların satılması problemləri araşdırılmalıdır. İstehsal ediləcək məhsulların vaxtında satıla bilməsi həmin məhsulların istehsalının artmasına səbəb olur. Buna baxmayaraq istehsal edilmiş məhsuldan mənfəət əldə etmək üçün onun vaxtında satışı həyata keçirilməlidir. Satışda əldə edilmiş gəlirdən məhsulun istehalına və satışına çəkilən bütün xərclər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan hissəsi mənfəət adlanır. Mənfəətdən büdcə ödəmləri, bank öhdəlikləri çıxıldıqdan sonra təərrüfatın xalis gəliri yaranır. Məhsulun satışından əldə edilən mənfəət onun istehalına və satışına çəkilən bütün xərclərə nisbətən çox olarsa onda təsərrüfat səmərəli fəaliyyət göstərmiş olur. Bundan sonra daha yaxşı olar ki, istehsal olunmuş məhsulun həcmi yox, ondan gələn gəlir əsas götürülsün [2,12]. Bu göstəricilər torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən göstəricilər sisteminə daxil olmaqla əas göstərici kimi torpaqlardan istifadənin yaxşılaşdırılmasına imkan verəcəkdir. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|