Эя я ч, fQ andaM,J

BU BABIN BAŞQA BİR NÖYÜ
O   1 1  a  n  d   ı:  o dlan d ı, 
at  o tlan d ı  =  a t  o d lan d ı  (çapar-
kən,  hikkəsindən)».
О   t  1  a  n  d  ı:  « ıs & j)   J   эг  otlan d ı  =  a d a m   qəzəbindən  od lan d ı, 
o d a d ö n d ü » , 
o tla n u r  -  otlan m ak).
iS&Jı)  A   z  1  a  n  d  ı:  az  saydı, 
^  Jf  0 1  bu  y arm ak ığ   azlandı
=o  bu  pulu  az  saydı».  Başqası  d a   b e b d ir, 
a zlan u r -  azlanm ak).
U  z  1  a  n  d  ı:  u stalaşdı, 
J   эг  uzlandı  =  a d a m   ustalaşdı»,
uzlan u r -  uzlanm ak).
<$д1Ц)1  İ  ş  1  э  n  d   i:  işb d i, 
эг
  işb n d i  =  ad am   ö zü n ü   işb y iin ıi;
kimi  göstərdi».
İ  ş  1 э  n  d  i:  hisləndi, 
əw
  işləndi  =  ev  h isb n d i» .  P altar
və  b u n a   bənzər  şe y b r  hisdən  q aralsa,  уепэ  bu  söz  işb d ilir. 
(j& uJ  -  ı_SLuL2u!  iş b n ü r -  işlənmək).
Divanü lüğat-it-türk
319
filial!  A  w  1  a  n  d  ı:  ovlandı,  «<^Jifitl  LSÜjjl  J   эг  özinqə  aw landı  =  ad am  
özü  üçü n   ov e b d i,  ovlandı», 
aw la n u r -  aw lan-
m ak).
Ö   к  1  э  n  d  i:  dincəldi, 
ji  J j i   a ru k   эг  ö k b n d i  =  y o rğ u n
a d am   dincəldi».  U şaq  böyüyəndə  də  b e b   deyilir, 
-
u iu a sji  ö k b n ü r  -  öklənm ək).
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ
A   d   h  u  1 1  a  d  ı:  ovucladı, 
d h jn   Л  ol  y arm ak   ad h u tlad ı
= o,  pul  ovucladı».  S uyu  o vuclayanda  d a  b e b   deyilir, 
(JiljJİ- 
j
UÜ
j j
I a d h u tla r -  a d h u tlam ak ).
Ü  z  ü  1 1  ə  d  i:  xəsis  saydı, 
xəsis  saydı», 
uSUsUjf ü z ü tb r   -  ü z ü tb m ə k ).
^jöüisl  Ö   g  ii  1 1  ə  d  i:  tövsiyə  verdi, 
ol  oğlın  ö g ü tb d i= o ,
o ğ lu n a  öyüd  verdi»,  ( j ^ L  
ö g ü tb r-ö g ü tləm ə k ).
0   g  э  1 1  э  d  i:  cariyə,  xidm ətçi  verdi, 
ö j £  J   ol  kızın  əgət-
b d i  =   o,  qızına  cariyə  verdi,  qızı  ib   эг evinə cariyə göndər- 
di»,  (jbüSUjLöljSI ə g ə tb r - əgətləm ək).
Ö   1  ü  1 1  э  d  i:  az  qala  ö ld ü rd ü ,  « l s ^ ^   J   эг  ö lü tb d i  =  ad am   dö- 
yüşdü,  a ra d a   az  qaldı  ölüm   düşə»,  ( j ^ f -   ı_SL£Lill  ö lü tb r   -  
ö lü tb m ə k ).
0   Ш  э  ç  1  э  d  i252:  nişan  aldı,  « ı$ £ M  
J   Ər  kuşuğ  əm oçbdi  = 
ad am   q uşu  nişan  aldı», 
<-SU5L»^i  om oçbr-əm əçlə-
mək).
:52  Bu  sözün  əsli  « ıi-йЬ-»'  amaçladı»  olmalıdır,  çünki  «£■*'  amaç»  -  nişan.  hədəf,  məqsəd 
deməkdir.  Hüseyn  D üzgün 
J   J  s.212)  və  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər 
(DLT-2005,  s.141)  «amaçladı» şəklində oxumuşlar.

320
M ah m u d K aşğari
с$ЛЬ31  Е  n  ü  ç  1  э  d  i: 
^ l j f   otaçı  közüg  e n ü ç b d i  =  həkim
gözə епэп  pərdəyə dərm an   qoydu»,  ( jö b ji-  <-SU5t^  enüçlər 
-en üçb m ək ).
Ə  d  h  ə  r  1  э  d  i:  yəhərlədi, 
CiI  J   ər  at  əd h ərləd i= ad am   at
y əh ərb d i» ,  (jV jil-tiU V jJİ ədhərlər-ədhərləm ək). 
j JVjçi  A  ğ  ı  r  1  a  d  ı:  əzizlədi,  « j f i j ?  1 
tən q ri  m əni  ağırladı  =
ta n rı  т э п э   кэгэш   qıldı».  B aşqasına  iltifat  edən  h ər  adam  
üçü n  belə deyilir,  (
j
V
jş
H-JUV
j
&İ ağırlar -  ağırlam ak ).
О ğ u  r  1  a  d  ı:  v ax tm d a g ö rd ü , 
<>LI  J   эг  ışın  o ğ u rlad ı  =
ad am   işini  vax tın da  g ö rd ü » 253, 
oğurlar-
o ğ u rlam aq )
О ğ u  r 1  a  d  ı:  b u ra d a n   a lın a raq   «ts-fifj&i 
J  эг  ta w a r  oğurla- 
dı»  deyilir  ki,  «adam   m al  oğurladı»  dem ək d ir,  çü n k i  oğru 
vaxtı  və  fü rsəti  fövtə  verm əz.  Bu  sözdə  b a ş q a   bir  m ən a  da 
v ard ır  ki,  о  d a   budur:  « j j z l   oğrı»  sözü  «oğru»  m ənasında 
bir  isim dir.  «O ğurladı»  fe’li  bu  isim dən  y aran m ışd ır,  qısa 
o lsun   deyə  so n u n d ak ı  j   i  atılm ışdır.  Bu  m ə n a  m ənim   çox 
xo şum a gəlir,  ikisi  də gözəldir254.  Bu şeirdə də  işbnm işdir:
ıS-Nj----ef ö j j ' ?Ş-İ
«■(
tS-iVj----£1 
jli
• i 
u  ••  +  * 
*r
JÜLIıJJJ UUİ
«Bəgim  özin  oğurladı,
Y arağ   bilip  oğurladı,
251  S.Ərdi 
ilə S.T.Yurtsevər həm  «Oğurladı»,  həm  də «Uğurladı»  kimi  verdikbri  bu
maddəni  b ir a z   fərqli  şəkildə  mənalandırmışlar:  «adarn  işini ertələdi, təxirə saldı, dərhal
icra etməyib gözlədi  və sonra  ta m   zamanında  gerçəkləşdirdi» (DLT-2005,  s.617).
254  Bu cümləni iso belə vermişbr:  «Mən  ikinci  açıqlamanı  tərcih edirəm,  amrna  ikisi də
gözəldir»  (DLT-2005,  s.  617).
Divanü lüğat-it-türk
321
U luğ  tənqri  ağırladı,
A nınq  kut  kıw  türi  toğdı»
Bəyim  özünü  gizbdi,
Bunu  silah  bilib gözlədi,
Ulu  tanrı  əzizbdi,
O nun  q u tu ,  d ö v b ti  d o ğ d u 255.
(D üşm ənə  q arşı  p u sq u y a  yatm ış  ta n q u t  bəyindən  bəhs  edərək  deyir: 
bəyim   özünü  q o şu n d an   g iz b td i,  bu  gizlənm əni  yaraq, 
fürsət  bilib  g ö zbdi,  ulu  ta n rı  ona  iltifat  etdi,  b u n a  görə  də 
d övləti  və  bəxti  yüksəldi». 
j
A  t  ı  z  1  a  d  ı: 
O
jh
J   эг  yerin  atızladı  =  ad am   əkin  üçün
to rp ağ ı  hissəb rə  böldü,  arx   açdı,  sədd  çəkdi»,  (jVj3i  -  
j u v  jjl atızlar -  atızlam ak).
U   ç  u  z  1  a  d  ı:  təhqir etdi,  «csJVj*.i 
uSo bəg  anı  uçuzladı  =  bəy
o n u   tə h q ir  etdi,  xorladı», 
jjbVjkf  uçuzlar  -   uçuzla-
m ak).
U d h u z l a d ı :   q o tu r  dərm an ı  v u rd u , 
J(  ol  anı  ud-
huzladı  =  о  ona  q o tu r d ərm an ı  vurdu», 
(jVjif 
-  
ud-
h u zlar -  udhuzlam ak).
L?JVjc-i  A  ğ  ı  z  1  a  d  ı:  «  ts-Wjpl 
Jf  ol  arık n ı  ağızladı  =  o,  arx a  ağız 
açdı».
j  JVJtl A  ğ  ı  z  1 a d  ı: 
vurdu», 
- j u v j p l   ağızlar -  ağızlam ak).
2,5  Scçkin  Ərdi  i b  Sorap Tuğba  Yurtscvor  bu  şerin  son  misrasındakı  «türi»  sözünii  «to- 
zı»  şəklindo oxumuş,  bəndin  özünü  də  bir qədər  fəıqli  şəkildo  tərcümə ctmişbr.  Homin 
tarcüməni  müqayiso  üçün aşağıda  vcririk:
«Bəyim  düşmən  osgərindən  sossizcə qaçdı,
Pusquya  yatıb doğru  zamanı gözbdi,
C o n a b i- H a q q   o n u   z ə f ə r lə  ş ə r ə flə n d ir d i,
Onun  qutu  və sərvoti  bebcə yüksəlir»  (DLT-2005,  s.617).

322
M ah m u d K aşğari
ts-ЛГjef  О  ğ  u  z  1  a  d  ı:  oğuz  saydı, 
^
  Jf  ol  m əni  oğuzladı  =  о
m əni  oğ u z  saydı,  oğuza  nisbət  qıldı»,  (jVjc-f  - j U i j e f  
oğuzlar - oğuzlam ak).
j  JU-jŞf  О  к 
1
1  s  a  d  ı:  ox utm aq   istədi,  «^jU -äf 
j Jf ol  bitik  o k ıtsad ı= o  
m ək tu b   o x utm aq  istədi»,(jl—^Şf—^JbeU-uSf  o k ıtsa r-o k ıtsa - 
m ak).
(.
5
jluijşf  Ü g i  t  s  э d  i:  ü y ütm ək istədi, 
£ j j  Jf ol  ta rığ   ügitsədi  =  o,
buğ d a  ü yütm ək  istədi»,  (jLuüşf-<-SUUuSf ügitsər-ügitsəm ək).
^jLjjŞİ  Ə  g  i  r  s  э  d  i:  «tiJb-jŞİ  J   эг  əgirsədi  =  эг  əgir  [ürək  ağrısı  dər- 
m anı]  q əb u l etm ək istədi».
^
j
U-
j
Şİ  0   g  j  r  s  ə  d  i: 
uy 
u ra ğ u t  yıp  əgirsədi  =  q adm   ip
əyirm ək istədi».
tsJUıjtf  Ə  g  i  r  s  э  d  i:  « ıs - A * - a S  
bəg  kənd  əgirsədi  =  bəy  şəhəri 
m ühasirə  etm ək  istədi»,  ( J —>j$  -   <-£UL«jŞİ  əgirsər  -   əgirsə- 
m ək).
^jL-İaİ  A ç ı ğ s a d ı :   k önlü  tu rşu   istədi,  «^jU-İaI  J   эг  açığsadı  =  ada- 
m ın  ürəyi  turşu  istədi»,  (jU ^ İ-jU lu ia .1   açığsar-açığsa- 
m ak).
^jLuäJ)  U l u ğ s a d ı :   böyüyünü  istədi, 
üi  J   эг  a tta   uluğsadı  =
эг  atın  irisini  istədi».  H ər  şeyin  b ö y ü y ü n ü   istəm ək  də  b e b ­
dir,  (jb-iif -JULuiif u lu ğ sar - u luğ sam ak).
Ə r ü k s ə d i :   ərik  istədi,  «tsJbjSji  J   Ər ərüksədi  =  ad am ın   ürəyi 
ərik  istədi».  Başqası  d a  belədir, 
ərüksər  -
ərüksəm ək).
^jLuı^Jf  Ö  1  ü  g  s  э  d  i:  ölm ək  istədi,  «^jU-^lf  J   эг  ölügsədi  =  ad am   öl- 
m ək  istədi»,  (jU-iJf _ ı_£ULu*süf  ölügsər-ölügsəm ək).
Divanü töğat-it-tü rk
323
^jbLisf  Ö   к  ü  ş  1  э  d  i:  çox  saydı,  «<.#4öL*isf 
öjjh
 
J  
эг 
tav arın   ö k ü şb d i  = 
a d am   m alını  çox  saydı,  çox  hesab  etdi», 
-^U5L2&f
ö k ü ş b r   -  öküşləm ək). 
j
&
ğ
J  A  r ı  ğ  1  a  d  ı:  axtaladı,  « j £ & J  
Jf  oi  kuzı  arığladı  =  o,  qoçu 
ax talad ı» .  Başqası  d a  b eb d ir. 
ı s i ü ' j  A   r  ı  ğ  1  a  d   ı: 
Jf ol  y arm akığ  arığ lad ı= o ,  pulun  эп
yaxşısını  seçdi».  Bir  şeyin  içindən  эп  yaxşısını  seçmək  də 
b e b d ir,  ( J & J  -JbbL cjl a rığ lar -  arığlam ak). 
j £ & j  U   r u  ğ  1 a d   ı:  çəkirdəyini çıxartdı,  «ts-ö^jf  jbS Jf  ol  kəpəz uruğ- 
la d ı= o ,  pam bığın  çəkirdəyini  çıxartdı».  Н эг  hansı  meyvə- 
nin  tu m u n u   çıxartm aq  d a  belədir,  ( j t e ’J  -   jU blcjf  uruğlar 
-u ru ğ lam ak ).
A   z  ı  ğ  1  a  d   ı:  azı  dişi  ilə  d işb d i, 
to n q u z  atığ
azığladı  =  do n u z atı  azıladı,  azı  dişi  ilə yaraladı».
J  A z ı  ğ 1  a d  ı  m:  «pÄlĞji 
ı>   m ən  to n quznı  azığladım   =  шэп 
d o n u z u n   azısına  vurdum ».  İki  y an d an   azı  d iş b ri  olan  hər 
yırtıcı  heyvan  üçün  b e b   deyilir,  ( J ^ J  
azığlar  -
azığlam ak).
t^J5U3f  U  1  u  ğ  1  a  d  ı:  ulu  etdi,  «  cs-£>l*Jf 
j j S J i   tənqri  rnəni  uluğladı  = 
tan rı  m əni  ucaltdı»,  «t^-ölxlf JL* <_So bəg  moni  uluğladı  =  Ьэу 
m əni  u lu   saydı».  Bu  m əsəldə  d ə  işb n m işd ir:  «  Ь-  5l*l(  y£İ( 
j j İ j   tjä  uluğnı  uluğlasa,  kut  b u lu r  =  kim   öz  ulusunu  ulu 
saysa,  q u t  tapar»,  ( j ^ f  -  JU5l*lf  uluğlar -uluğlam ak).
A d h a k l a d ı :   ayağına  v u rdu,  «ıs-£^j' 
Jf  ol  anı  ad h ak lad ı  = 
о  o n u n   ay ağ ın a  vurdu»,  (j5üsj|-jU5läji  a d h a k la r  -   adhak- 
lam ak).

3 2 4
M ah m u d K aşğari
A  d  h  u  к  1  a  d  ı:  qərib  saydı,  « 
Jf  ol  anı  ad h u k lad ı  =  о
onu  tanım adığı  ü çü n   qərib  saydı»,  (J5ÜİI  - jL ö ü ii  a d h u k lar
-  adh uklam ak).
А  r  u  к  1  a  d  ı:  dincəldi, 
bəg aru k la d ı  =  bəy  dincəldi»,
( j& ’J  -JU5läj1 a ru k la r -  aru k lam ak ).  Bu,  xaqan iy y ə  dilində 
«yatm aq»dır.  Əsil  m ənası  «yo rğu nlu ğ u n u   alm aq»dır. 
tjjblSİil  A 
ş  u  к  1  a  d  ı:  aşığına  v urd u , 
J( ol anı aşu k ladı  =  о
o n u n   aşığına,  aşıq  süm üy ü n ə  vurdu», jLCAİii  aşuk-
la r -  aşuklam ak).
A  ş  а к  1 a  d  ı:  aşağriadı,  tə h q ir etdi, 
J( ol  arıı  aşakladı
= o  o n u   aşağıladı».  Bu  söz  bu   a ta la r  sözün d ə  də  işbnm iş- 
dir:  «j&>  &&  WjIİuiI  и Ф
4  yağını  aşak lasa,  b aşk a  çıkar  = 
düşm ən  aşağı  görünsə,  başa  çıxar»,  (əgər  d ü şm əni  kiçik, 
zəif  saysan,  so nd a  о  sənin  b aşına  çıxar,  yəni  sanin  başın 
gedər,  yaxşı  fikirləş,  düşm əni  aşağı,  həq ir  görm ə),  (J5&M -  
jU S lü l aşak la r -  aşaklam ak ).
^
ä
ULİİ  U 
ş
  а  к  1  a  d  ı:  qovdu,  heçə  saydı,  «csJbULif 
Ji  ol  шэ-
ninq  sözüm ni  u şak lad ı  =  о  m ənim   sö züm ü  heç.ı  saydı»,
( j Ä i f  -jböULii u şa k la r -  uşaklam ak).
A n u k l a d ı :   hazırladı,  «ц&Ш j  
J  ol  a n u k lad ı  nənqni  =  o, 
nəsnəni  hazırladı», 
- j t ö S İ i  anu k lar-  an u k lam ak ).
İ  ç  ii  к  1  э  d  i:  a sta r  saldı, 
Jf  ol  to n u ğ   iç ü k b d i  =  o,
p a lta ra   a s ta r  saldı,  sam u r,  p orsu q  və  sa ir  k ü rk ü   ib   içini 
q ap latd ı» ,  ( j b ^ !   -<-SU51^a)  iç ü k b r -  iç ü k b m ək ). 
isSte’J  Ə  r  ü  к  1  э d  i:  aşıladı, 
сs jj Jf  ol  təri  ərü k ləd i  =  o,  dəri  aşı-
ladı»,  ( j t e ’J   -  <-SU5lSji  ərüklər  -  ə rü k b m ə k ).
Ö  z  э  к  1  э d  i:  şah  d am arın ı  kəsdi, 
Jf  ol  koyuğ  özək-
b d i  =  o,  q o y u n u n   şah  d am arm ı  kəsdi».  Bu  söz  şah  danıa-
Divanü lüğat-it-türk
325
ra  v u rn ıaq   m onasında  da  işb n ir.  ( j ^ j f   -  
ö z ə k b r  -
ö zək b m ək ).
j
İ  s  i  g  1 ə  d  i:  istidə  yola  çıxdı, 
ər  isiglədi= adam   istidə,
b iirk ü d ə yola  çıxdı»,  (jbL£-uıi -  tiL&S-uı) is ig b r -isigləm ək).
Ü   s  ü  g  1  э  d  i:  h iy b   i b   açdı,  «ıs-Ö-S^t 
Jİ  ol  kiritlig  ü sü g b d i
- o ,   kilidi  h iy b   ilo  açdı»,  ( J ^ J  ~ dL£lSLU  üsüglər -  üsüglə- 
m ək).
Ə  s  i  r  g  э  d   i:  əsirgədi, 
nəsnənin  itm əsinə  acıdı,  tə əssü f etdi», 
əsir-
gər -  əsirgəm ək).
ts-OLS-*if  Ü  ş  i  к  1  э  d   i:  ü şüm üşkən  y ax aladı,  «tsS^sM   LfiSuS J(  ol  keyikni 
üşiklədi  =  o,  geyiki  tələdə  üşüm üşkən  yaxaladı», 
-
ü ş ik b r -  ü şik b m ə k ).
0   к  э  к  I  э  d  i:  söydü, 
J   ər  u rağ u tn ı  əkəklədi  =
ad am   a rv ad ın ı  söydü,  tə h q ir etdi», 
-  uSUiSLSl  эк эк Ь г
-  əkəkləm ək).
Ü   к  ə  к  1  э  d   i:  bürc  tikdi,  « c s - ü ^   ^
 Jf  ol  tam ığ  ü k ə k b d i  =  o, 
q ala  ü stü n ə  bürc  tikdirdi».  Н эг  hansı  b ir  şey  üçün  sandıq 
d ü zəltm ək   do  b e b d ir,  ( j ^ f  —
ü k ə k b r - ü k ə k b mə k ) .
^jbLSJI  0   1  i  к  1  э  d  i:  ələ  saldı,  istehza  etdi, 
Ji\  J( 0 1 anı  əlik b d i  =
о  o n u   ə b   s a ld ı> > ,( j^ '- ,-sböLSJI  əlik b r-əlik b m ək ).  Bu  bond- 
də də işb n m işd ir: 
j
j  &
-S J j  
(j.
— jI  j j l
j
 J İ J  
UİİJJ
  ü — İJ
« T an q u t  susin  ü şik b d i,
K işi  ışın  əliklədi,

326
M ahm ud K aşğari
Ərin,  atın  bəliklədi,
Bulun  bolıp  başı  tığ d ı256».
T an q u t  q o şu n u n u  üşüm ü şk ən   vurdu,
О  kişilərin işini  ələ saldı,
Əsgərlərini,  atların ı  hədiyyə etdi,
Əsir olub,  boy un  əydi.
(Ç inə  yaxın  bir  vilayət  olan  ta n q u t  elinin  əsgərlərinə  şaxtalı  bir  gecədə 
basqın  etdi,  b u n a  g ö rə  də  qələbə  q aza n a  bilm ədi,  ta n q u t­
la r  düşm ənin  ü stü n ə  güldülər,  ad am ların ı  əsir,  atların ı  qə- 
nim ət,  aldılar,  dü şm ən əsir o ld u   və  bo y u n  əydi)257.
Ə m i k l ə d i :   m əm əsinə  vu rd u , 
j(  J   ər  u rağ u tm
əm iklədi  =  ad am   arv ad ın ın   m əm əsinə  vurdu»,  (
j
51M  -  
əm iklər -  əm ikləm ək).
J.Ü S J  0   n  ü  к  1  э d  i:  ən ik b d i,  b alalad ı,  « j JbLSui 
ıt  ə n ü k b d i  =   it  ənik- 
b d i,  k ü ç ü k b d i» .  A sian   b alalay a n d a 
arslan
ənüklədi» deyilir, 
-  uSUbliol ənüklər -  ənükləm ək).
0   s  э  n  1  э  d  i:  salam   verdi,  hal-əhval  tu td u , 
\SJZ»
 
J(  0 1
m a n q a əsənlədi  =  о  m əni  salam ladı», 
əsən-
b r  - əsənbm ək).
BU BABIN BAŞQA BİR NÖVÜ
j JVjjf  U   d  h  u  1  a  d  ı:  uydu, 
Jf  ol  anı  u d h u lad ı  =  о  ona  uy-
du», 
u d h u la r-u d h u lam a k ).
256  Bu  söz 
hər  iki  nüsxədo  hərəkəsizdir.  Bosim  Atalay  «tığdı»  şəklindo
oxunuşu  münasib  bilmişdir  (DLT,  I,  s.  308).  Seçkin  Ərdi  ilə Sorap Tuğba  Yurtsevər do 
«tığdı»  oxumuşlar  (DLT-2005,  s.255),  ancaq  «oliklədi»  sözünü  «əlükbdi»  şəklində 
vermişlər.  Hüseyn  Düzgün  isə  «əliklədi»  vo  «tığdı»  kimi  oxum uşdur ( ^  J
j
  s.205).
257  Filoloji  tərcüməni  Seçkin  Ərdi  vo  Sarap  Tuğba  Yurtsevərin  tərcümasindən  (DLT- 
2005,  s.255)  istifadə edərək  gerçəkləşdirdik.
Divanü lüğat-it-türk
3 2 7
j
W J   A  г  a  1  a  d  ı:  a ralad ı,  b arışdırdı,  « j № J  
J^\  Jf  ol  ikki  kişi
o tra   a r a l a d ı- o   iki  nəfəri  aralad ı,  barışdırdı».  İki  adam   və 
ya  n əsnə  arasın d a n   keçm ək  də  b e b d ir,  «barış»  üçün  bəzən 
arıladı»  d a  deyilir,  lakin  bu,  xalq  ağzıdır,  əvvəlki 
d a h a   d ü zg ü n d ü r,  (jV lji-jU V lJ aralar-a rala m ak ).
J   U   r 
1
1  a  d  ı:  qışqırdı,  səsini  q ald ırd ı,  « j ^ J   J   эг  urıladı  =  ad am  
q ışq ırd ı,  səsini q ald ırd ı» ,  (jb b J  -  jb ö b jf u rılar -  urılam ak). 
j £ L j   U   r  ı  1  a  d  ı:  ö y ü n d ü   və  b u n d a  ağ  eb d i, 
J   эг  u rıladı=
ad a m   ö zü n ü   öy d ü   və  b u n d a   ağ e b d i» ,  ( S h J -  
J  urılar
- u rılam ak ).  Bu  şeir p a rç a sın d a  d a  işlənm işdir: 
j
£ L J
  u ıi-S I 

J
jj
tJ-ÖbJ 
uu
İ
a
S j?!
fj 
IJJJ L_lJ  Ljäf
«Ö zin  ö g n ü p   urıladı,
Y ırak   yerig k arılad ı,
A tığ kəm şip  urıladı,
U fu t  b o lu p   tü p ü   ağdı».
Ö zünü  о  ki  var ö y dü,
U zaq  yeri  arşınladı,
A tını  çap ıb   hay q ırd ı,
U ta n a ra q   təpəni  aşdı.
(Ü stünə  gələn  b ir  igiddən  bəhs  edərək  deyir:  о  özü n ü   yam an ca  öydü, 
uzaq  yeri  arşın lay araq   gəldi,  h ay q ıra raq   atla  hücum a  keç- 
di,  m əğlub  olub  u tan d ı,  təpəni  aşaraq   qaçdı). 
j f i j J   Ö   r  ü  1  э  d  i:  ay aq d a  soydu,  « ı s f t ’j J   fijjS  J   ol  konuğ  ö rü b d i= o , 
q o y u n u   ay aq d a soydu»,  ( J t j J  - 
ö r ü b r  -  ö rü b m ək ).

328
Mahmud Kaşğari
j t l  A  ğ u  1  a d  ı:  ağıladı,«t$JVjc4 
jf  ol  aşın  ağ u lad ı= o ,  aşını  ağıla- 
dı».  B aşqası  da b e b d ir,  (jV jtl -JU V jc l  ağ u lar-ağ u lam ak ).
A 
w  
a  1  a  d  ı:  toplandı, 
« t s J V l i i  
I a n ı n q   təgrə  kişi 
aw alad ı= x alq   o n u n   ətra fın d a  dövrələm ə  to p lan d ı,  onu 
halqaya  aldı».  Bu  söz  an caq   qarışıqlıq  o lan   zam an  söy- 
b n ir,  b aşq a  h allard a  «<*■$ aw dı» deyilir, 
-jYläl - ju y ia l 
aw dı-aw alar-aw alam ak).
j
£L
ä
\ А  к 
1
1  a  d  ı:  co m ərd  saydı,  « j& Ä ı J** Jİ  ol  m əni  ak ıladı  =  о  məni 
com ərd  saydı»,  (Jbbäi -  jU5bai  akılar-akılam ak).
Ə к  э 1  э  d i:  a b la  dedi,  «cs-tftsi 
bacı,  ab la  dedi»,  (
j
VUU
l
İUYISİ эк эЬ г-эк эЬ ш эк ).
Ö  g э 1  э d i:  ögə dedi, 
-WUf 
J(  ol  anı  ö g ə b d i  =   о  o n a  ögə de­
di,  ögə  ad ı  verdi».  Ö gə  -  b o y u n   b ö y ü y ü d ü r,  (jVlSİ  -ciUVLSİ 
ögələr- ö gələm ək).
^
j
VUİ  A  n  a  1  a  d  ı:  a n a   dedi,  an a  saydı,  «^JVUI 
Jİ  0 1  anı  an alad ı  =  о 
o n a  an a  dedi,  özünə  a n a  e b d i» ,  (jVUI  -  jUYUI  an alar-an a- 
lam ak).
BU BABIN ĞÜNNƏLİ OLANI
A  n  q  d  l  d 
i
:  h iy b   etdi, 
awçı  keyikni  anqdıdı
= ovçu  geyikə  h iy b   etdi,  onu  y ax alam aq   üçün  gizlənərək 
g ö zb d i» ,  «
cs
J
j
-
i
SJ  уЛ  Ji  ol  anı  a n q d ıd ı= o   o n u   tu tm a q   üçün 
h iy b  etdi», 
-  jjUjjSüf an q d ır-a n q d ım a k ).
B U N U N  BAŞQA BİR NÖVÜ
A n q ı l a d ı :   an q ırd ı,  « j£ L S 3   u^Luil eşyək  an q ılad ı  =  eşşək  an- 
q ırdı», 
-jU ü b iü i an q ılar-an q ılam a k ).
Divanü lüğat-it-türk
329
BUNUN DIGƏR BIR NOVU
О   n  q  ı  к  1  a  n  d  ı:  p arik   q o y d u ,  « 
o c i j   u rağ u t  onqık-
landı  =  qadın  b aşın a  p arik ,  keçi  q ılm d an   düzəlm ə süni  saç 
q o y d u » , 
-  JbülSLSüf o n q ık lan u r-o n q ık la n m ak ).
BU BABIN BEŞ HƏRFLİ SÖZLƏRİ
A ğ r ı k a n d ı :   a ğ rıd a n   şikayət  etdi, 
Jjäjcl  J   эг  ağrıkandı  = 
ad a m   ağ rıd an   şikayət  etdi»,  ( J *
-   JU S jp İ  ağrıkanur-ağ- 
rık an m ak ).
BU BABIN İKİ SÜKUNLUSU
(.jjclii  A  n  d  ğ  a  r  d  ı  m: 
ü-4  mən  anı  an d ğ a rd ım = o n a   an d
içd irdim > > ,(^jl£^f-Jbj& .ıjf an d ğ aru rm ən -  an d ğ arm ak ).
BU BABIN ALTIHƏFLİLƏRİ
yığaç  arm u tlan d ı  =
ağac  arın u d lan d ı» ,  ( j S ^ J   -  
a rm u tla n u r  -   a rm u t-
lanm ak).
jSA bj j A r t u ç l a n d ı :   ardıclandı,  « j- i ib jJ  
tağ  artu çlan d ı  =  da-
ğın  ardıcı  çoxaldı,  ardıclandı, 
artu çlan u r-
artu çlan m ak ).
ts ü b ijl  Ö r k ü ç l ə n d i :   dalğalandı, 
<-
j
>* suw  ö rk ü ç b n d i  =
su  dalğalandı>> ,(jjbiJ--(-SbJAİj[ ö rküçlənür-örküçlənm ək).

3 3 0
Mahmud Kaşğari
Ö  r  g  ü  ç  1  ə  n  d  i:  lıörük  sahibi  oldu, 
kız  örgüç-
b n d i  =  qız  höriik  sahibi  oldu», 
--  <-SUil>Sj(  örgüç-
b n ıır  -  örgüçlənm ək). 
ts-iibijf Ö r k ü ç l ə n d i :   ayaq  düzəldildi, 
aşıç  ö rk ü ç b n d i
^ q a z a n a   sacayağı  düzəldildi», 
ö rk ü ç b n ü r
-örküçlənm ək).
A d h ğ ı r l a n d ı :   ayğırlaşdı, 
tay  adhğırlandı  =
day  ayğır  o ld u,  ayğırlaşdı».  Q ısraq  özünə  ayğır  ta p a n   za­
m an  d a  belə  deyilir,  ( jä j p i'  -  
a d h ğ ırla n u r  -   adh-
ğırlanm ak).
^AİBujf  U   d  h  m   а  к  1  a  n  d  ı:  uşaq  sahibi  oldu, 
J   эг  udhm ak-
lan d ı  =  a d a m   uşaq  sahibi  oldu»,  (
udh ma k -  
la n u r -  u d h m a k lan m a k ). 
ts 
j
US
j
J   A r t u k l a n d ı :   ifrata  vardı,  « 
эг  artu k lan d ı  =  adam
b ir  az  ifra ta   vardı»,  ( j ^ > J   -   Jb u fijJ   a rtu k la n u r-a rtu k la n - 
m ak).
I j m a k l a n d ı :   keçəlliyi  artd ı,  « Ailte Ji 
taz  başı  ıjmak-
la n d ı^ d a z ın   başının  keçəlliyi  artdı».
I j m a k l a n d ı :  
yer  ıjm aklandı  =  yerdə  zəy  çoxal-
dı,  artd ı,  şoranlaşdı».  Başqası  d a  b eb d ir, 
ıjm ak lan u r-ıjm ak lan m ak ).
A ğ r u k l a n d ı :   ağır saydı,  «
t
j j
 Jf  ol  bu  ışığ  ağruk- 
landı  =  о  bu  işi  ağır  saydı».  Bir  yükü  ağır  saym aq  da  be­
b d ir, 
- j u i ü j t i  ağ ru k la n u r-ağ ru k lan m ak ).
Ifijcf O ğ r a k l a n d ı :   oğraklaşdı, 
J   эг o ğ rak lan d ı  =  adam
o ğ rak   o ld u ,  oğraklaşdı», 
jUlfij&l  oğ rak lan u r-oğ -
rak la n m ak ).  O ğ rak lar  bir  türk  boyudur.
Divanü lüğat-it-türk