Fяxrяddиn mustafayev

Tomas Gent Morqan
(1861– 1945) 
Müasir biologiya elminin banilərindən biri, dünya 
şöhrətli məşhur Amerika bioloqu, Nobel Mükafatı 
Laureatı Tomas Gent Morqan 1886-cı ildə Kentikk, 
1891-ci ildə isə Baltimoredəki Cons Xorkins 
universitetini bitirmişdir. O, irsiyyətin xromosom 
nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş, ayrı-ayrı əlamətlərin 
və 
onların 
kombinasiyasının 
növbələşməsinin 
öyrənilməsi üçün genetika elminin tarixində ilk
dəfə ən əlverişli bioloji model olaraq meyvə (drozofil) 
milçəyindən təcrübə obyekti kimi istifadə etmişdir. Bu üsula sonralar da genetik 
tədqiqatların aparılmasında çox istinad olunmuşdur. T.C.Morqan drozofıl 
milçəyi üzərində fundamental elmi-tədqiqat işləri apararaq (1910) müəyyən 
etmişdir ki, irsiyyətin maddi əsasını təşkil edən genlər məhz xromosomlarda 
yerləşir. İrsi əlamətlərin nəsildən-nəsilə keçməsində xromosomların rolunu ilk 
dəfə olaraq T.Morqan sübut etmiş, bununla da genetikanın ikinci mərhələsi 
başlanmışdır. Alim üç şagirdi (A.Stertevant, K. Bridces və Q. Müller) ilə 
birlikdə sübut etmişdir ki, irsiyyətin əlamətlərinin təminatçısı olan irsi amillər – 
genlər hüceyrə nüvəsinin xromosomlarında yerləşir və cəmləşir, irsi əlamətlərin 
nəsildən nəsilə ötürülməsi Q.Mendelin qanunları çərçivəsindən çıxaraq, ona tabe 
olmayaraq, cinsiyyət hüceyrələrinin yetişməsi və mayalanma zamanı 
xromosomların taleyi ilə müəyyən olunur. Həmin nəticələr bir-birindən asılı 

---

31 
olmayan iki üsulla-hibridoloji və sitoloji– aparılan eksperimental təcrübələr 
nəticəsində aşkar edilmişdir. Q.Morqan və şagirdləri ilk dəfə olaraq genetik 
xəritənin tərtib edilməsi üsulunu müəyyən etmiş və cinsiyyətin təyin olunma-
sında xromosom mexanizmini aşkar etmişlər. Genetika elminin sonrakı 
nailiyyətlərinin hamısı və bu elmin inkişafı məhz Q.Morqanın irsiyyətin 
xromosom nəzəriyyəsi ilə əlaqədar olmuş və təşəkkül tapmışdır. Alimin bu nəzə-
riyyəsi sitologiya, embriologiya, biokimya, təkamül təlimi və biologiyanın ən 
yeni sahələri olan molekulyar biologiya, molekulyar genetika, genetika 
mühəndisliyi və biotexnologiyanın dinamik və sürətli inkişafı üçün müstəsna rol 
oynamışdır. Ümumilikdə Q.Morqanın xromosom nəzəriyyəsi bütün biologiya 
elimlərinin dinamik yüksələn düz xətlə inkişafı üçün çox mühüm zəmin 
yaratmışdır.