Fяxrяddиn mustafayev

«Tariximizin hər 
səhifəsi bizim üçün əzizdir. Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və 
qiymətləndirmək lazımdır». «Tariximiz bizim üçün dərs olmalıdır. Tarix heç 
nəyi silmir. Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın». (Heydər Əliyev) 
 
 
 
Johann Qreqor Mendel
(1822-1884) 
 
Genetika elminin banisi, Çexiya təbiətşünas 
alimi Johann Qreqor
 
Mendel 1843-cü ildə 
Olmyutsa Universitetinin nəzdində fəlsəfə sinfini 
bitirib, həmin il Bryunna kilsəsinin dinləyicisi 
olub. O, 1849-1868-ci illərdə orta məktəbdə 
təbiətşünaslıq müəllimi işləyib; 1851-1853-cü 
illərdə Vyana Universitetində fızika, riyaziyyat, 
zoologiya, fıtopatologiya, ümumi paleontologiya 
və entomologiya elmlərinin öyrənilməsi ilə 
məşğul olub. Q.Mendel 10 il müddətində (1853-1863) 27.225 noxud bitkisi 
(Pisum sativum) üzərində analiz aparmış, 1865-ci ildə Brunna təbiətşünaslıq 
cəmiyyətində aldığı nəticələr haqqında məruzə etmiş və 1866-ci ildə 
"Təbiətşünaslar cəmiyyətinin əsərləri" jurnalında "Bitkilərin hibridləri üzərində 
təcrübələr" adlı ilk elmi məqalələrini dərc etdirmişdir. Genetikanın 3 əsas 
qanununu (1-ci qanun – dominamlıq – nəslin eyniliyi, 2-ci qanun – əlamətlərin 

---

30 
parçalanması, 3-cü qanun – sərbəst kombinasiya olunma) kəşf etməklə 
genetikanın inkişafında misilsiz xidmət göstərmişdir. O, toxumları sarı və yaşıl 
rəngli olan noxud bitkilərini çarpazlaşdırmış (monohibrid çarpazlaşdırma) və F
1
nəslində bütün bitkilərin rəngi sarı olduğundan, yəni sarı rəng yaşıl rəng 
üzərində dominantlıq (ağalıq) etdiyi üçün bu hadisəni dominantlıq (latınca 
«domine»-«ağa»), alternativ əlaməti isə resessivlik (latınca «recessus»-
«uzaqlaşma», «kənarlaşma») adlandırmışdır (1-ci qanun). Sonra alim 1-ci 
nəsildə alınan bitkiləri öz aralarında çarpazlaşdırdıqda 1-ci nəsildə gizli qalan 
yaşıl rəng 2-ci nəsildə parçalanma nəticəsində üzə çıxmış və üstünlük təşkil 
etmişdir (2-ci qanun). 2-ci nəsildə (F
2
) dihibrid çarpazlaşma nəticəsində 
əlamətlər (genlər) bir-birindən asılı olmayaraq sərbəst paylanır (3-cü qanun). 
Onun yaratdığı mendelizm təliminin əsas mahiyyəti orqanizmlərin əlamətlərinin 
inkişafını və onlarin gələcək nəsillərə verilməsini təmin edən irsiyyət amillərinin 
diskretliyindən bəhs edir. Q.Mendelin kəşf etdiyi qanunlar yalnız 35 ildən sonra 
(1900) Q.de Friz (Hollandiya), K.Korrens (Almaniya) və E.Çermak (Avstriya) 
tərəfindən bir-birindən xəbərsiz müxtəlif bitkilər (lalə, qarğıdalı, noxud) 
üzərində sübut olunmuşdur. Məhz bundan sonra mendelizm genetika və 
biologiya elminin aparıcı nəzəriyyəsi kimi tanındı və məşhurlaşdı.