I fəSİL. Müasir şəraitdə əmək potensialının formalaşmasının nəzəri metodoloji əsasları

 
 
 
 
 
 
 
Cədvəl 5 
2010-2015-ci illərdə Azərbaycanda əhalinin əsas demoqrafik göstəricilər  
İllər 
Nəfər 
əhalinin hər 1000 nəfərinə 
doğulanlar ölənlər təbii 
artım 
doğulanlar ölənlər təbii 
artım 

---

35 
2010 
165643 
53580 
112063 18,5 
6,0 
12,5 
2011 
176072 
53762 
122310 19,4 
5,9 
13,5 
2012 
174469 
55017 
119452 19,0 
6,0 
13,0 
2013 
172671 
25383 
118288 18,6 
5,8 
12,8 
2014 
170503 
55648 
114855 18,1 
5,9 
12,2 
2015 
166210 
54697 
111513 17,4 
5,7 
11,7 
Azərbaycan rəqəmlərdə 2016, DSK, Bakı-2016 səh.22 
Belə ki, 2011- ci ildə əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğulanların sayı 
19,4 nəfər, ölənlər 5,9 nəfər, təbii artım 13,5 nəfər olmuşdursa, 2013-cü ildə bu 
rəqəmlər müvafiq olaraq 19,0 nəfər, 6,0 nəfər və 13 nəfər, 2015-ci ildə bu 
göstəricilər bir qədər də aşağı enmiş və müvafiq olaraq 17,4 nəfər, 5,7 nəfər və 
11,7 nəfər təşkil etmişdir (cədvəl1). Azərbaycan Respublikasının əhalisinin sayı 
2016-cı il yanvarın 1 vəziyyətinə 9 milyon 705 min 600 nəfər olmuşdur. 
Əsas demoqrafik proseslər ailədə baş verir. Odur ki, sosial amillərin 
demoqrafik proseslərə təsiri məhz ailə vasitəsilə həyata keçirilir. Belə demək 
mümkündürsə ailə əhalinin təkrar istehsalının özəyini təşkil edir, yəni ailə 
cəmiyyətin, dövlətin əsasına təşkil etməklə bərabər iqtisadi, sosial, mədəni, 
uşaq doğub tərbiyyə edilməsi və s. Funksiyaları yerinə yetirikməklə ölkənin 
sosial – iqtisadi tərəqqisində mühüm rol oynayır. 
Dövlətin məşğulluq siyasətinin səmərəliliyi onun cəmiyyətin əmək 
potensialından tam istifadəyə, əmək qabiliyyətli əhalinin işgüzar fəallığını 
yüksəldilməsinə yaratdığı şəraitin olmasında özünü təsdiq edir. Bu ölkə 
vətəndaşlarının yoxsullaşmasının qarşısını ala, kütləvi işsizlik hallarını aradan 
qaldırır, rəqabət mühitində işçilərin məhsuldar davranışını stimullaşdırır. Qısa və 
orta dövrlər üçün nəzərdə tutulan sosial – iqtisadi inkişaf planlarında artıq 
ehtiyatda işçi qüvvəsinin yüksəlməsinə qarşı məhsuldar məşğulluğun təmin 
edilməsi üzrə tədbirlər işlənib hazırlanmalıdır. 

---

36 
Prof. M.X.Meybullayev “İqtisadi təhlükəsizlik nəzəriyyəsi” kitabında 
yazır “Məşğulluq siyasəti əmək potensialından tam istifadəyə və əmək 
qabiliyyətli əhalinin işgüzar fəallığına şəraitin təmin edilməsi istiqamətinə 
yönəlməlidir”. Bu, əhalinin yoxsullaşmasının və kütləvi işsizliyin baş alıb 
getməsinin qarşısını alır, rəqabət mühitində vətəndaşın məhsuldar davranışını 
stimullaşdırır”
7
(21,səh.242). Ümumilikdə götürdükdə, orta müddət üçün 
nəzərdə tutulan sosial- iqtisadi inkişaf proqramında müəssisələrdə artıq ehtiyac 
olmadıqda artıq işçi qüvvəsi saxlanması və gizli işsizlik səviyyəsinin artmasına 
qarşı məhsuldar məşğulluğun təmin edilməsi üzrə tədbirlər sistemi nəzərdə 
tutulmalıdır. Söz yoxdur ki, bu problemlər makro, mezo və mikro səviyyələrdə 
həll edilməlidir. 
İqtisadi təhlükəsizlik məşğulluğun səmərəliliyi, məşğul olan əhalinin 
əməyinin nəticələri, cəmiyyətin bütün üzvləri, o cümlədən uşaqlar, təqaüdçülər 
əmək qabiliyyətini itirmişlərin, müvəqqəti işləməyənlərin və digərlərinin normal 
həyat səviyyəsini təmin edə bilmək qabiliyyətindən asılıdır. Məşğulluq 
makroiqtisadi tənzimlənmənin inteqral hissəsi, regionlarda və bütövlükdə ölkədə 
sosial- iqtisadi problemlərin fəal və effektiv həlli vasitəsidir. Məşğulluğun təmin 
edilməsində qeyri- dövlət sektorunun inkişafı genişlənməsi də müsbət rol 
oynayır. Əmək bazarında mühüm sabitləşdirici amil olan yeni iş yerlərinin 
yaradılmasında müxtəlif investisiya lahiyələrinə qeyri – ciddi münasibət ölkənin 
iqtisadi təhlükəsizliyinə qarşı ciddi təhdid, təhlükə yarada bilər. 
Əhalinin məşğulluq səviyyəsinin və insan resurslarından səmərəli 
istifadənin yüksəldilməsi iqtisadi artımın və əhalinin maddi rifahının təmin 
edilməsinin əsas amilləridir. İşçi qüvvəsinin rəqabət qabiliyyətinin güclənməsi 
bu məqsədlərə nail olmağın ən şərti kimi çıxış edir. Bazar iqtisadiyyatı öz – 
özlüyündə obyektiv şəkildə işçi qüvvəsini rəqabət qabiliyyətinin daima 
yüksəldilməsini zəruri edir. Bazar iqtisadi münasibətlərinin müasir vəziyyət 
sürətli iqtisadi artıma nail olmuş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, rəqabətin 
potensialindan istifadə əmək bazarı subyektlərinin məşğulluğun təmin 

---

37 
edilməsinin həllinədə əmək sferasında bazar mexanizmi imkanlarının tam 
şəkildə həyata keçirilməsində mühüm şərtdir.
Rəqabət qabiliyyətlilik probleminin tədqiqi və öyrənilməsi bir sıra 
beynəlxalq təşkilatların Beynəlxalq Menecment və inkişaf İnstitutu, Dünya
Bankı, Ümumdünya İqtisadi Forumun (ÜİF) və s. Tədqiqatlarının əsas 
istiqamətlərindən biridir. Beynəlxalq Menecment və İnkişaf İnstitutu praktiki 
olaraq, bütün dünyanın məlumatlarını təhlil edərək, rəqabət qabiliyyətlilik 
sahəsində 
tədqiqatlar 
aparır. Azərbaycanda işçi qüvvəsinin rəqabət 
qabiliyyətinin tədqiqində analoji, dəqiq elmi üsullar hələlik yoxdur. Bu 
problemin işlənib hazırlanması tədqiqatların perspektiv istiqaməti olaraq qalır. 
“İşçiqüvvəsinin rəqabət qabiliyyəti” anlayışının birmənalı izahı malik 
olmaması və konkret fəaliyyət proqramlarının yaradılması üçün əsaslar 
yaratmadan əsasən ümumi nəzəri kontekstdə istifadə edilməkdə davam etməsi 
işçi qüvvəsinin rəqabət qabiliyyətinə fəal idarəetmə təsirinə mane olur. 
Əmək bazarında rəqabət münasibətlərinin inkişafı məsələlərinin işçi 
qüvvəsinin yenilənməsi və məşğulluq ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilməsi 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumilikdə milli iqtisadiyyatın və işçi qüvvəsinin 
rəqabət qabiliyyətinin qarşılıqlı asılılığını qeyd etmək lazımdır. Xaricdə 
istiqamətdə böyük elmi tədqiqatlar aparılır. Bununla bağlı iqtisadi, elmi 
ədəbiyyatda və beynəlxalq praktikada yaranmış “rəqabət qabiliyyətlilik” anlayış 
əsas metodoloji yanaşmalar diqqət yetirək.