İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ


ِباَتِكْلا  ُتاَيآ  ifadesinin   َكْلِتʼnin  naʽtı



Yüklə 3,47 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/36
tarix21.04.2017
ölçüsü3,47 Mb.
#15086
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36

 ِباَتِكْلا  ُتاَيآ  ifadesinin   َكْلِتʼnin  naʽtı 

olmasının câiz olmadığını ve  َكْلِت ve كلذ gibi ifadelerden sonra gelen isimlerde,  اذه

ةأرملا  كلت  ,لجرلا  örneklerinde  olduğu  gibi  mutlaka  elif  ve  lâm  harfleri  bulunan 

kelimelerin gelmesinin zaruri olduğunu söylemiştir.

26

  

                                                 

21

 Şems, 9-10. 



22

 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, II/978. 

23

 Ahzâb, 18; İbnuʼl-Enbârî, ez-Zâhir, I/485-486. 



24

  Asıl  ismi  Sehl  b.  Muhammed  b.  Osmân  es-Sicistânîʼdir.  Fars  asıllı  ve  İsfahan  şehrinden 

olduğu,  Nişapurʼda  ikâmet  ettiği  rivâyet  edilmektedir.  İlim  tahsili  için  Bağdatʼa  seferler 

yapmıştır. Meşhur öğrencileri arasında el-Muberred, Ebû Bekr b. ed-Dureyd, İbn Ḳuteybe ve 

başkaları  zikredilmektedir.  Otuz  küsür  eseri  olduğu  rivâyet  edilmektedir.  H.  248/862 

senesinde  vefât  etmiştir.  Bkz.  ez-Ziriklî,  el-Aʽlâm,  III/143;  Kehhâle,  Muʽcemuʼl-Muellifîn

IV/285. 

25

 Bakara, 2.  



26

 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, I/485-486. 



Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 

265 


Yine es-Sicistânî,  

ِةَنَمْیَمْلا  ُباَح ْصَأ اَم ِةَنَمْیَمْلا  ُباَح ْصَأَف (İyi işler işlediklerini belirtmek 

için, amel defterleri sağdan verilenler; ne mutlu o sağcılara!)

27

 âyetindeki ام lafzının 



sıla  olabileceğini  ve  anlamın 

 ْصَأ  ِةَنَمْیَمْلا  ُباَحْصَأَف

 ِةَنَمْیَمْلا  ُباَح

  (amel  defterleri  sağdan 

verilenler, o sağcılar) şeklinde olmasının câiz olduğunu iddia etmiştir. İbnuʼl-Enbârî 

bu  görüşün  hatalı  olduğunu  şöyle  dile  getirmektedir;  Sağ  ehlinin  (sağcıların)  sol 

ehlinin zıddı olduğu bilinmektedir. Burada (sıla gibi görülmesinde) bir fayda yoktur. 

Kurânʼda  ise  faydası  olmayan  bir  şeyin  olması  imkânsızdır.  Şayet   َنوُقِباَّسلا  َنوُقِباَّسلَا 

(İyilik  işlemekte  önde  olanlar,  karşılıklarını  almakta  da  önde  olanlardır)

28

  âyetinde 



neden câiz oluyor da, diğer âyette olmuyor denilse şöyle cevap verilir; Bu âyette hz. 

Peygamberʼe koşmada önde olanlar, cennete koşmada önde olanlardır anlamı vardır. 

Ama diğer âyette bunun gibi bir fâide yoktur.

29

  



2.5.2.

 

el-Aḫfeş 

İbnuʼl-Enbârî,  el-Aḫfeş  el-Evsaṭʼın

30

 

Maʽâniʼl-Kurân  adlı  eserinde    ْتَّقَشنا  ءاَمَّسلا  اَذِإ



 ْتَّقُحَو  اَه بَرِل  ْتَنِذَأَو  (Gök  yarılıp  Rabbine  boyun  eğdiği  zaman,  ki  gök  boyun  eğecektir)

31

 



âyetlerinde  ikinci  âyetin,  birinci  âyetin  cevâbı  olduğunu  ve  âyetteki  vâvʼın  vâv-ı 

muḳaḥḥam  (vâv-ı  zâide)  olduğunu  söylemiştir.  İbnuʼl-Enbârî  bu  görüşün  yanlış  oldu-

ğunu ve Arapların vâv harfini yalnız اذإ يتح ve امل ile beraber geldiği zaman vâv-ı muḳaḥ-

ḥam  yaptıklarını  söylemiştir.  İbnuʼl-Enbârî,  اَهُباَوْبَأ  ْتَحِتُفَو  اَهوُءاَج  اَذِإ  ىَّتَح  (Oraya  varıp  da 

kapıları açıldığında),

32

 ve  



ِنیِبَجْلِل ُهَّلَتَو اَمَلْسَأ اَّمَلَف (Böylece ikisi de Allahʼa teslimiyet gösterip, 

babası oğlunu alnı üzerine yatırınca)

33

 âyetlerini bu görüşüne delîl olarak zikretmiştir.



34

 

2.5.3.



 

Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ 

İbnuʼl-Enbârî,  Kûfe  ekolüne  mensûb  olan  el-Ferrâʼnın  da  bazı  görüşlerine 

eleştiriler  yöneltmiştir.

35

 



ىَرْك ذلا  ِتَعَفَّن  نِإ  ْر كَذَف 

(

Faydalı  olacaksa  insanlara  öğüt  ver)



36

 

                                                 



27

 Vâkıa, 8. 

28

 Vâkıa, 10. 



29

 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, II/919. 

30

  Tam  ismi  Ebu’l-Hasen  Saîd  b.  Mes‘ade  el-Mucâşiî  el-Belhîʼdir.  el-Aḫfeş  el-Evsaṭ 



lakabıyla meşhûr olmuştur. el-Halîl b. Ahmed ve Sîbeveyhʼin öğrencilerindendir. el-Halîl b. 

Ahmedʼin tesbît ettiği on beş aruz bahrine el-Ḫabeb bahrini ekleyerek on altıya çıkarmıştır. 



Maʽâniʼl-Kurân,  Kitâbuʼl-Mulûk,  el-İştiḳâḳ  gibi  eserlerin  müellifidir.  H.  215/830  yılında 

vefât etmiştir. Bkz. el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât, II/36-38; ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, III/101-102.  

31

 İnşikâk, 1-2. 



32

 Zumer, 73. 

33

 Sâffât, 104. 



34

 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, II/971. 

35

  Tam  ismi  Yahyâ  b.  Ziyâd  b.  Abdillâh  b.  Manẓûr  ed-Deylemîʼdir.  Lakabı  Ebû 



Zekeriyyâdır.  el-Ferrâ  ismi  ile  meşhûr  olmuştur.  Kûfe  dil  ekolünün  kurucularından 

 


 Kamran Abdullayev 

 

266 


âyeti  hakkında  el-Ferrâ,  نِإ  ifadesinin  دق  anlamında  olamayacağını,  bunun  için  lâm 

harfinin veya لأ ifadesinin gelmesi gerektiğini bildirmiştir. Ona göre الله دبع ماق ن

ِإ لأ, 

Abdullah kalkmıştır anlamındadır. İbnuʼl-Enbârî, el-Ferrâʼnın bu yorumunun yanlış 



olduğunu ve âyette geçen نِإ lafzının şart manası taşıdğını ve âyetin anlamının ʽöğüt 

vermen insanlara faydalı olacaksa öğüt verʼ şeklinde olduğunu ifade etmiştir.

37

 

2.5.4.



 

Ebû Ali Ḳuṭrub 

İbnuʼl-Enbârîʼnin eleştirdiği bir diğer âlim de Basra dil ekolünün önderlerinden 

olan  Ebû  Ali  Ḳuṭrubʼdur.

38

  ا


َهَق ْوَف  اَمَف   ةَضوُعَب  اَّم   لاَثَم  َبِرْضَی  نَأ  يِی ْحَتْسَی  َل  َ َّالله  َّنِإ  (Allah 

sivrisineği  ve  onun  üstününü  misal  olarak  vermekten  çekinmez)



39

  âyetinin 

açıklamasında  Ḳuṭrub,  قوف  ifadesinin  bir  vasıfla  beraber  kullanıldığı  zaman  نود 

anlamı kazandığını bildirmiştir. Buna örnek olarak  ِلیِلَقْلا َقْوَفَو  لیِلَقَل ُهانإ (o azdır, azın da 

azıdır) deyimini zikretmiştir. Ancak قوف ifadesi, isimlerle beraber kullanıldığı zaman 

نود  anlamında  kullanılamayacağını  söylemiştir.  Örnek  olarak   ِراَمِحْلا  َقْوَفَو   راَمِح  اَذَه 

ifadesinde  قوفʼnın  نود  anlamında  kullanılamayacağını  iddia  etmiştir.  İbnuʼl-Enbârî, 

Ḳuṭrubʼun bu iddiâsına şöyle cevap vermiştir; Bu görüş bana göre hatalıdır. Çünkü 

âyette  geçen  ةَضوُعَب ismi, لثم ifadesinin vasfıdır.  ام tevkîd içindir, takdîri ise   اَم َلاَثَم

 َهَنوُد اَمَف  ةَضوُعَب ifadesidir.



40

 

2.6.



 

Kûfe Dil Ekolüne Getirilen Eleştiriler ve İbnuʼl-Enbârîʼnin 

Bunlara Cevabı 

Kûfe dil ekolü kurulduğu günden itibaren çeşitli eleştirilere mâruz kalmıştır. Bu 

eleştirilerin başında Kûfeli âlimlerin şâz rivâyetleri esas aldıkları, sadece bir rivâyete 

dayanarak  kural  koydukları,  yalnız  bedevî  kabîlelerden  değil  de,  dilleri  bozulmuş 

şehirli kabîlelere dayanarak karar verdikleri iddiâları öne sürülmüştür. Bu eleştirilere 

                                                                                                                              

sayılmaktadır.  Nahiv  ilminde  Emîruʼl-Muʼminîn  lakabıyla  anılmaktadır.  Kûfeʼde  doğmuş, 

ömrünün  çoğunu  Bağdatʼda  geçirmiştir.  Ömrünün  sonuna  doğru  tekrar  Kûfeʼye  geri 

dönmüştür.  el-Maʽânî,  el-Maḳṣûr  veʼl-Memdûd,  el-Eyyâm  veʼl-Leyâlî,  el-Ḥudûd  gibi 

eserlerin  müellifidir.  207/822  senesinde  Mekkeʼye  giderken  vefât  etmiştir.  Bkz.  el-Ḳıfṭî, 



İnbâhuʼr-Ruvât, IV/7-11; ez-Ẕehebî, Târihuʼl-İslâm, V/141; ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, VIII/145.  

36

 Aʽlâ, 9. 



37

 İbnuʼl-Enbârî, el-Ezdâd, s. 190. 

38

  İsmi  Ebû  Ali  Ḳuṭrub  Muhammed  b.  el-Mustenîr  b.  Ahmedʼdir.  Basraʼda  doğmuştur. 



Kendisine  Ḳuṭrub  (gece  böceği)  lakabını  hocası  Sîbeveyh  vermiştir.  Muʽtezile  mezhebine 

mensûb  olduğu  için  eleştirilmiştir.  Meʽâniʼl-Kurân,  en-Nevâdir,  Kitâbuʼl-Farḳ,  Kitâbuʼl-



Eṣvât gibi eserlerin müellifidir. 206/821 senesinde vefât etmiştir. Bkz. Ali b. Enceb es-Sâʽî, 

ed-Durruʼs-S̱emîn, I/138; el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât, III/219; ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, V/95. 

39

 Bakara 26. 



40

 İbnuʼl-Enbârî, el-Ezdâd, s. 250-251. 



Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 

267 


rağmen Kûfe dil ekolünün, Basralılar gibi felsefe ve mantığa boyun eğmedikleri ve 

Arap  dilinin  ruhuna  daha  yakın  oldukları  bazı  araştırmacılar  tarafından  dile 

getirilmiştir.  Bazı  araştırmacılara  göre  Kûfe  ekolüne  yöneltilen  bu  eleştirilerin 

sebebi,  bu  ekole  ait  yazarların  en  önemli  eserlerinin  bir  çoğunun  günümüze  kadar 

ulaşmamasıdır.

 41

  

Kûfe  dil  ekolünün  ileri  gelen  âlimlerinden  olan  İbnuʼl-Enbârîʼnin  eserlerinde 



tâkip  ettiği  metod,  bu  eleştirilerin  ne  kadar  doğru  olup  olmadığını  görmemiz 

açısından faydalı olacaktır. 



2.6.1.

 

Şâz  ifâdelerin  kullanılması,  bunların  asıl  haline  getirilmesi  ve 

kıyâs yapılması. 

İbnuʼl-Enbârî  el-Ezdâd  eserinde   ُّد ضلَا  kelimesinin  açıklaması  zamanı,  bazı 

dilcilerin  kelimenin  zıt  ve  benzer  (لثم)  anlamlarının  bulunduğunu  iddiâ  ettiklerini 

zikretmiştir.İbnuʼl-Enbârî  bu  iddiâya  şöyle  cevap  vermektedir;  Bu  görüş  benim 

nezdimde  şâz  bir  görüştür  ve  buna  itimat  edilmez.  Çünkü  Arap  dilinde  yaygın 

anlam, aklın ahmaklığın, küfrün de îmânın zıttı olduğudur. Zıt kelimesinin ʽbenzerʼ 

anlamında olduğunu iddiâ edenler, bu görüşlerine bir delîl göstermemişlerdir.

42

  



Yine  İbnuʼl-Enbârî,  Ḳuṭrubʼun    ج ْوَز  kelimesinin  zıt  anlamlı  kelimelerden 

olduğunu  ve  kelimenin  hem  tek,  hem  de  iki  anlamında  olduğunu  iddiâ  ettiğini 

söylemiştir.  Müellif  جوز  kelimesinin  iki  kişi  hakkında  kullanıldığı  hakkında  ne 

Kurânʼda ne de Arap şiirlerinde bir delîl bulunmadığını söylemiş ve   ِنْیَجْوَّزلا َقَلَخ ُهَّنَأَو

 ىَثْنُلأاَو َرَكَّذلا (erkek ve dişiyi, iki çifti yaratan Oʼdur)

43

 âyetini bu görüşüne delîl olarak 

zikretmiştir.

44

 

2.6.2.



 

Kûfe Ekolünün Bir Görüşe Dayanarak Karar Vermeleri 

İbnuʼl-Enbârî  el-Müzekker  veʼl-Müennes  adlı  eserinde  sadece    ناَسِل  (dil) 

kelimesinin  müzekker  veya  müennes  olmasıyla  ilgili  ondan  fazla  görüş 

zikretmektedir.  Müellif  lisân  kelimesi  ile  mektub  veya  şiir  kasîdesi  kastedildiği 

zaman  müennes  olabileceğini  söylemekte  ve    رِماَع  يِنَب  ُناَسِل  يِنْتَتَأ  (ʽÂmir  oğullarının 

mektubu bana ulaştı) ifâdesini bu görüşe delîl olarak zikretmiştir.



45

 

                                                 



41

 Şevki Ḍayf, el-Medârisuʼn-Naḥviyye, s. 165; Muhammed ʽAṭâ Mevʽad, Muhammed b. el-



Ḳâsım  b.  el-Enbârî  ve  Cuhuduhu  fî’n-Naḥv  ve’s-Ṣarf ve’l-Lûġa,  Dâruʼl-Fikr,  Dimaşk, 

1421/2000, s. 74-76. 

42

 İbnuʼl-Enbârî, el-Ezdâd, s. 27. 



43

 Necm, 45. 

44

 İbnuʼl-Enbârî, , el-Ezdâd, s. 373-374. 



45

 İbnuʼl-Enbârî, el-Muẕekker veʼl-Muennes, I/387-388.  



 Kamran Abdullayev 

 

268 


İbnuʼl-Enbârî,  kelimenin  müzekker  ve  müennes  olabileceği  ile  ilgili  İbnuʼs-

Sikkîtʼin  şu  sözünü  rivâyet  etmektedir;  Lisân  kelimesi  hem  müzekker,  hemde 

müennes  olarak  kullanılmaktadır.  Müennes  olarak  kullananlara  göre  kelimenin 

çoğulu   نُسْلَأ şeklinde, müzekker olarak kullananlara göre çoğulu   ةَنِسْلَأ şeklindedir.



46

 

2.6.3.



 

Kûfe  Ekolünün  Bedevî  ve  Dilleri  Değişmiş  Şehirli  Arapların 

Görüşlerini Kabul Etmesi 

Kûfe dil âimlerine yöneltilen eleştirilerin birisi de, onların fasîh Arapça konuşan 

bedevîlerin  değil,  dilleri  bozulmuş  (Kûfeye  yerleşmiş)  Yemenli  kabîlelerin  ve 

diğerlerinin görüşlerini esas almalarıdır. 

İbnuʼl-Enbârî,   ايِبَن  (Peygamber)  sözünü  şerhederken,  Ebû  Saîd  Osmân  b.  Saîd 

Nâfiʽin  ايِبَن kelimesinin Kurânʼda geçtiği her yerde hemzeli olarak okuduğunu rivâet 

etmektedir.  Çünkü  Nâfiʽe  göre  kelime,  haber  anlamına  gelen    أَبَن  kelimesinden 

alınmıştır.  İbnuʼl-Enbârî,  kendi  tercîhinin  hemzenin  terki  olduğunu  ve  bunun  da 

(kelimenin  hemzesiz  olarak  okunmasının)  Kureyş  ve  Hicâz  bölgesinin,  dolayısıyla 

Hz. Peygamberʼin  (s.a.v) dili  olduğunu belirtmiştir.  Müellif  bu görüşüne aşağıdaki 

hadîsi delîl göstermiştir; 

   لُجَر ُهَل  َلاَق

 َِّالله  ُّيبن ي نكلو ِ َّالله  ِءيِبَنِب  ُتسل  َلاَقَف ،ِ َّالله َءيِبَن اَی

 (Bir kişi Hz. 

Peygamberʼe,  Ya  Nebîallâh  deyince,  Hz.  Peygamber;  Ben  Nebîallâh  değilim,  ben 

Nebiyyullâhʼım buyurdu).

47

 

Yine İbnuʼl-Enbârî, emir kipi olarak لجر ای ءاه, iki kişi için نلاجر ای امؤاه, çoğul 



için  ise  لاجر  ای  مؤاه  ifadesinin  kullanıldığını  ve  bunun  en  fasîh  dil  olduğunu 

belirtmiştir.  Müellif  bu  görüşüne   ْهَیِباَتِك  اوُءَرْقا   ُمُؤاَه   ُلوُقَیَف   ِهِنیِمَیِب   ُهَباَتِك   َيِتوُأ   ْنَم  اَّمَأَف  (Kitabı 

sağından verilen; Alın, kitabımı okuyun)

48

 âyetini delîl göstermiştir.



49

 

2.6.4.



 

Kûfe Ekolünün Nahiv Kurallarını Şâz Kırâatlere Dayandırması  

İbnuʼl-Enbârî, kırâat yönüyle de bilinen bir âlimdir. Şâz kırâatlarla ilgili olarak 



er-Red ʽalâ men Ḫâlefe Muṣḥafe Osmân isimli bir eser yazmışsa da, eser tam olarak 

günümüze ulaşmamıştır.  

İbnuʼl-Enbârî,    لاَمِب  ِنَنوُّدِمُتَأ  (Bana  mal  ile  yardım  etmek  mi  istiyorsunuz?)

50

 



âyetinin  okunuşu  hakkında  Nâfiʽin    لاَمِب  يِنَنوُّدِمُتَأ,  ʽAsım  ve  el-Kisâîʼnin    لاَمِب  ِنَنوُّدِمُتَأ, 

diğerlerinin   لاَمِب ي نوُّدِمُتَأ görüşünde olduğunu zikretmektedir. Ebû ʽUbeyd ve İbnuʼl-

                                                 

46

 İbnuʼl-Enbârî, el-Müzekker veʼl-Muennes, I/389. 



47

 Benzer bir hadîs için bkz. İbnuʼl-Es̱îr, en-Nihâye fî Ğarîbiʼl-Hadîs, V/3; İbnuʼl-Enbârî, ez-



Zâhir, II/126. 

48

 Hâkkâ, 19. 



49

 İbnuʼl-Enbârî, el-Müzekker veʼl-Müennes, II/333. 

50

 Neml, 36. 



Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 

269 


Enbârîʼye  göre  bu  görüşlerden  en  uygun  olan  kırâat,  ʽAsım  ve  el-Kisâîʼnin 

kırâatidir.

51

  

Yine  Yûsuf  sûresinde  geçen   ِتَبَأ  اَی(Yusuf  babasına:  Babacığım)



52

  âyetinin 

okunuşu hakkında İbnuʼl-Enbârî, kırâat âlimlerinden Nâfîʽ, ʽAsım, el-Aʽmeş ve el-

Kisâîʼnin   ِتَبَأ  اَی  şeklinde,  sonu  kesreli  olarak  okuduklarını,  Abdullâh  b.  ʽÂmir  el-

Yaḥṣubî  ve  Ebû  Cafer  Yezîd  b.  el-Ḳaʽḳâʽın   َتَبَأ  اَی  şeklinde,  sonu  fethalı  olarak 

okuduklarını, diğer âlimlerin ise   ُتَبَأ اَی

 

olarak, sonu merfû olarak okuduklarını rivâyet 



etmiştir.  Görüldüğü  gibi  İbnuʼl-Enbârî,  bir  âyet  hakkında  altıdan  fazla  kırâat 

âliminin görüşüne başvurmaktadır.

53

 

 



 

KAYNAKLAR 

 

Cârullâh  ez-Zemaḫşerî,  el-Fâiḳ  fî  Ğarîbiʼl-Hadîs,  thk.  Ali  Muhammed  el-

Bicâvî/Muhammed Ebuʼl-Faḍl İbrâhîm, Dâruʼl-Marife, Lübnan, 2004. 

Celâleddîn es-Suyûṭî, Buğyetuʼl-Vuʽât fî Ṭabaḳâtiʼl-Luğaviyyîn veʼn-Nuḥât, thk. 

Muhammed Ebuʼl-Fazl İbrâhîm, el-Mektebetuʼl-ʽAsriyye, Lübnan, tsz.  

Cemâluddîn Ebuʼl-Hasan Ali b. Yûsuf el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât ʽalâ Enbâhiʼn-



Nuḥât,  thk.  Muhammed  Ebuʼl-Fazl  İbrahim,  Dâruʼl-Fikriʼl-Arabî,  Kahire, 

1406/1982 

Cerîr b. ʽAṭiyye, Dîvân, thk. Nuʽmân Muhammed Emîn Ṭâhâ, Dâruʼl-Maʽârif, 

Mısır, tsz.  

Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen ez-Zebîdî el-Endelûsî, Ṭabaḳâtuʼn-Naḥviyyîn 

veʼl-Luğaviyyîn, thk. Muhammed Ebuʼl-Fazl İbrâhîm, Dâruʼl-Maʽârif, Beyrut, 1984, 

Ebû Bekr İbnuʼl-Enbârî, ez-Zâhir fî Maânî Kelimâtiʼn-Nâs, thk. Hâtim Sâlih ed-

Dâmin, Dâruʼl-Beşâir, BAE, 1424/2004. 

İbnuʼl-Enbârî,  Kitâbu  Îḍâḥi’l-Vaḳf  ve’l-İbtidâ  fi  Kitâbillah  Azze  ve  Celle,  thk. 

Muḥyiddîn  Abdurrahman  Ramazan,  Matbûʽâtu  Mecmaʽi’l-Lûğati’l-Arabiyye, 

Dımaşk, 1391/1971. 

İbnuʼl-Enbârî,  Kitâbu’l-Ezdâd,  thk.  Muhammed  Ebu’l-Faḍl  İbrâhîm,  el-

Mektebetu’l-ʽAsriyye, Beyrut, 1407/1987. 

                                                 

51

 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, I/267. 



52

 Yûsuf, 4.  

53

 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, I/296-297. 



 Kamran Abdullayev 

 

270 


Ebu’l-Faḍl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-

Ruveyfiʽî ,  Lisânu’l-Arab,  thk.  Abdullah  Ali  el-Kebîr,  Muhammed  Ahmed 

Ḥasbellah, Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, Dâru’l-Maârif, Kahire, tsz, 

Ebuʼl-Berekât  İbnuʼl-Enbârî,  Nuzhetuʼl-Elibbâ  fî  Ṭabaḳâtiʼl-Udebâ,  thk. 

İbrâhîm es-Sâmerrâî, Mektebetuʼl-Menâr, 1405/1985. 

Ebuʼl-Ferac Muhammed b. İsḥâḳ b. en-Nedîm, el-Fihrist, thk. Rıza Teceddüd, 

Tahran, tsz.  

Ebuʼl-Hüseyn  b.  Ebî  Yaʽlâ,  Ṭabaḳâtuʼl-Ḥanâbile,  thk.  Muhammed  Ḥâmid  el-

Faḳî, Dâruʼl-Maʽrife, Beyrut, tsz, 

Emin Işık, “İbnüʼl-Enbârî”, DİA, XXI/24-25. 

 Ḫaṭîb  el-Bağdâdî,  Târîhu  Bağdad,  thk.  Beşşâr  ʽAvâḍ  Maʽrûf,  Dâruʼl-Ğarbiʼl-

İslâmî, Beyrut, 1422/2002, 

Ḥâtim Ṣâliḥ ed-Ḍâmin, İbnu’l-Enbârî sîratuhû ve muellefâtuhû, Dâru’l-Beşâir, 

Birleşik Arap Emirlikleri, 1425/2004 

Keḥḥâle, Ömer Rızâ, Muʻcemu’l-Muellifîn, Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-Arabî, Beyrut, 

tsz. 


Muhammed  ʽAṭâ  Mevʽad,  Muhammed  b.  el-Ḳâsım  b.  el-Enbârî  ve  Cuhuduhu 

fî’n-Naḥv ve’s-Ṣarf ve’l-Lûġa, Dâruʼl-Fikr, Dimaşk, 1421/2000. 

Şemsuddîn  Ebi’l-Ḫayr  Muhammed  b.  Muhammed  b.  Muhammed  b.  Ali  el-

Cezeri,  en-Nihâye  fî  Ğarîbiʼl-Hadîs  veʼl-Es̱er,  thk.  Ṭâhir  Ahmed  ez-Zâvî-Mahmûd 

Muhammed et-Ṭanâḥî, el-Mektebetuʼl-İmiyye, Beyrut, 1399/1979. 

Şemsuddîn  ez-Zehebî,  Maʽrifetu  Kurrâiʼl-Kibâr  ʽaleʼ-Ṭabaḳât  veʼl-Aʽs̱âr,  thk. 

Ebû  Abdillah  İsmâîl  eş-Şâfiîʽ/Muhammed  Fâris,  Dâruʼl-Kutubiʼl-İlmiyye,  Beyrut, 

1417/1997 

--- 


Târîhuʼl-İslâm  ve  Vefeyâtuʼl-Meşâhîr  veʼl-Aʽlâm,  thk.  Beşşâr  ʽAvvâd 

Maʽrûf, Dâruʼl-Ğarbiʼl-İslâmî, 2003, 

Şevkî Ḍayf, el-Medârisuʼn-Naḥviyye, Dâruʼl-Maʽârif, Kahire, tsz. 

Yakut el- Ḥamevi, 



Muʽcemu`l-Udebâ, thk. İhsan Abbas, Dâru`l-Ğarbi`l-İslâmî, 

Beyrut, Lübnan, 1993, 

Ziriklî, el-Aʽlâm, Dâruʼl-İlm liʼl-Melâyîn, Beyrut, 2002. 

 

 



Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 

271 


 

ÖZET 

 

Kufə dil məktəbi alimlərindən olan Әbu Bəkr İbnuʼl-Әnbari, Әrəb dilinin fərqli 



sahələrində  çox  sayda  əsər  qələmə  almıştır.  Müəllif  əsərlərində  özünəməxsus  bir 

metod  təqib  etmiş  və  lazım  gördüyü  yerlərdə  tənqidlər  yönəltməkdən  çəkinmə-

mişdir. İbnuʼl-Әnbarinin əsərlərində izlədiyi metod, bizə Kufə alimlərinin dilçiliklə 

əlaqədar düşüncələri haqqında fikir verməkdədir. 

 

XÜLASӘ 

 

Kûfe  dil  ekolü  âlimlerinden  olan  Ebû  Bekr  İbnuʼl-Enbârî,  Arap  dilinin  farklı 



alanlarında  çok  sayıda  eser  kaleme  almıştır.  Müellif  eserlerinde  kendisine  mahsus 

bir  metot  kullanmış  ve  gerekli  yerlerde  eleştiri  yapmaktan  çekinmemiştir.  İbnuʼl-

Enbârîʼnin  eserlerinde  takip  ettiği  metod,  bize  Kûfe  âlimlerinin  dilcilikle  ilgili 

düşünceleri hakkında fikir vermektedir.  

 

РЕЗЮМЕ 

 

Абу Бакр ибн аль- Анбари один из ученных языковой школы Куфе, имеет 



большое  количество работ  в  разных  областях  арабского  языка.  В  своих 

работах, автор использовал свой метод и в необходимых местах не колеблился 

от  критики. Метод  который  следовал  в  своих  работах  ибн  аль-  Анбари  даёт 

нам представление об идеях ученных Куфе связанных с лингвистикой. 

 

SUMMARY 

 

One of the Kufa scholars Ebû Bekr  İbnuʼl-Enbârî, had written many works in 



different  fields  of  Arabic  language.  He  used  his  own  methods  in  works  and  had 

criticised necessary points. The methods which İbnuʼl-Enbârî followed in his works 

gives us ideas of Kufa scholars relating phology. 

 

 



Qədim Türklərdə Tək Tanrıçılıq İnancı 

273 


 

 

QӘDİM TÜRKLӘRDӘ TӘK TANRIÇILIQ İNANCI 

 

Elvin Əliyar oğlu Babayev 

AMEA-nın M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı 

BDU-nun İlahiyyat fakultəsinin İslam ETM-nin kiçik elmi işçisi 

 

 

Açar sözlər: Tarix, Tanrı, qədim türklər, din, mifologiya. 

Key words: History, God, the ancient Turks, religion, mythology. 

Kлючевые слова: История, Бог, древние тюрки, религия, мифология. 

 

Türklər tarixən böyük coğrafi ərazilərə yayılmış, fərqli mədəniyyət və dinlərlə 



qarşılaşmışdılar. Lakin, öz adət-ənənələrinə sıx bağlı olduqlarından sonradan qəbul 

etdikləri  bütün  yad  dinlərdə  özlərinin  Tək  Tanrı  inanclarının  rüşeym  və  izlərini 

qoruyub  saxlaya  bilmişlər.  Hər  hansı  bir  mədəniyyət  Türk  mədəniyyətinə  çox 

çətinliklə təsir edə bilmişdir. Bunun səbəbi isə Türk mədəniyyətinin daha qədim və 

daha dərin köklərə bağlı olması idi. Yeni araşdırmalar bəşərin məlum ilk mədəniy-

yətinin, ilk yazısının qurucusu sayılan şumerlərin də əslində türk olduqları qənaətini 

artırmışdır. İlk öncə kimlikləri bəlli olmadığı üçün, yazılana görə isə, gil yazılardan 

oxunan  mətnə  istinadən,  onlara  Şumer  adı  verilmişdir.  Hazırda  ABŞ-da  yaşayan 

azərbaycanlı alim Tariyel Azərtürk mixi yazılarını tədqiq etmiş və bir çox qaranlıq 

məqamlara  işıq  saçmışdır.  /  [8,s.6].  Onun  təsdiq  etdiyinə  görə,  dünyanın  qədim 

yazılı və şifahi ədəbiyyatının heç birində bu adda xalqa rast gəlinmir. Bəşər tarixində 

bu  qədər  aparıcı  rol  oynamış  bir  xalqın  adının  qədim  mənbələrdə  qəti  olmaması 

doğrudan da təəccüb doğuracaq dərəcədə qəribədir. 

Şübhə  yoxdur  ki,  Tanrı  məfhumu  bütün  dinlərdə  var.  Lakin,  hər  dində  Tanrı 

anlayışı  fərqlidir.  Türklər  tarix  boyu  Tək  olan  Tanrıya  inanmışlar.  Türk  xaqanının 

istəyi  ilə  921-ci  ildə  Abbasi  sülaləsinin  xəlifəsi  Müqtədir  tərəfindən  İslam  dinini 

təbliğ  etmək  üçün  Volqa-Bolqar  (islam coğrafiyası xaricində  islamı qəbul edən  ilk 

türk  dövləti  /  920-ci  ildə)  ölkəsinə  göndərilmiş  ərəb  səyyahı  İbn  Fazlan  oğuzların 

Tək  Tanrıya  inandıqlarını  öyrəndikdə,  çox  heyrətlənmişdi.  Çünki  o,  türklərin 

bütpərəst olduğunu güman edirdi / [4,s.33]  



 Elvin Əliyar oğlu Babayev 

 

274 


1893-cü  ildə  Vilhelm  Tomson  və  sonrakı  illərdə  alman  mənşəli  rus  alimi 

Vilhelm (Vasili) Radlov tərəfindən ayrı-ayrılıqda oxunan Orxon-Yenisey yazıları isə 

Türk tarixinə türkün sahib çıxmasına və onu daha ətraflı şəkildə öyrənməyə imkan 

verdi və bununla çox qaranlıqlar aydınlanmış oldu. Daş kitabələrdə rast gəlinən ilk 

kəlmənin  “Tenqri”  olması  da,  xalq  arasında  məhz  onun  daha  çox  işlənmiş  olduğu 

anlamına gəlir ki, bu da türklərin Tanrıya müqəddəs varlıq kimi tapındıqlarını və ona 

nə  qədər  yaxından  bağlı  olduqlarını  göstərir.  Türklər  öz  gündəlik  həyatlarında, 

tutduqları  hər  işdə,  hər  amal  və  bütün  əməllərində  ilkin  olaraq  həmən  Tanrıya 

müraciət  etmiş,  onun  razılığını  üstün  tutmuşlar.  Bunu,  BDU-nun  professoru,  tür-

koloq  alim  Ramiz  Әskərin  ərsəyə  gətirdiyi  “Orxon  Abidələri”  əsərindən  görmək 

olur.  Kitabələrdə  tez-tez  keçən  “Tanrının  buyruğu  ilə”,  “Tanrı  yar  olduğu  üçün”, 

“Tanrının  inayəti  ilə”  kəlmələri  türklərin  Tanrıya  bəslədikləri  güclü  inamın,  ağır 

tapınmanın  əyani  sübutudur  /  [7,s.80-103].  Bu  kəlmələr  İslam  dinindəki  “Allahın 

köməyi  ilə”,  “Allah  rızası  üçün”  ,“Barı,  Pərvərdigara,  sən  özün  kömək  ol!” 

anlamlarını eynilə ehtiva edir. 

Deyildiyi  kimi,  qədim  Türk  inanc  sistemi  yaradıcı  vahid  “Tanrı”nın  adıyla 

bağlıdır. Bu kəlmə “Göy”, “Yaradıcı güc”, “Qüdrət sahibi” mənalarında qədim türk 

şüurundan qədim türk dilinə Tenqri şəklində keçir. Çin mənbələri arasında yer alan 

hun  dilinə  aid  ən  qədim  çoxsaylı  türkcə  sözlərdən  biri  də  “Tenqri”  kəlməsidir. 

Göytürklərdə  bu  kəlmə  “Göy”  Tenqri”  şəklində  işlədilib  /  [3,s.307].  Bu  sözün 

yayılma arealı da çox genişdir. Çinə ilk dəfə “Göy Tanrı” inancını gətirənlər də Çu 

türkləri olmuşlar / [4,s.34].  

Digər  ortodokslardan  fərqli  olaraq  yad  tayfalara  isti  münasibəti  ilə  seçilən 

eramızın 6-cı əsrində yaşamış Bizans tarixçisi Menandr “Tarix” əsərində türkə real 

qiymət  verərək  yazırdı:  “Torpağa,  suya,  oda  böyük  hörmət  göstərmələrinə  baxma-

yaraq,  türklər,  yenə  də  kainatın  yaradıcısı  tək  Tanrıya  inanırdılar”  /  [5,s.13-14]. 

İmperator  İrakli  dövründə  sarayda  katib  işləmiş  və  Menandrın  fikirlərini  davam 

etdirmiş digər bizanslı tarixçi  Teofilakt Simokattaya görə, “Türklər ancaq  göyü və 

yeri yaradanın qarşısında baş əyir və ona Tanrı deyirlər” / [4,s.34]. 

Burada Tariyel Azərtürkə istinadən, mixi yazılarının ilkin deşifrəçisi Ser Henri 

Raulinosun,  “Mixi  yazılarının  dili  qədim  skif  dilindədir”  iddiasını  da  xatırlatmaq 

yerinə düşərdi. Altı min il tarixi olan “skif çivi yazılarıyla”, eramızın 6-cı əsrindəki 

“skif yazıları” arasında tarixi bağlılıq olmaya bilməzdi.  

Qədim  türk  inancı  sistemində  Tanrının  qüdrəti  özünü,  hər  şeydən  əvvəl,  onun 

səmavi gücündə və yaratdıqlarında büruzə verirdi. Bu mənada günəş, ay və ulduzlar 


Qədim Türklərdə Tək Tanrıçılıq İnancı 

275 


bu  inanc  sistemində  Tanrı  qüdrətinin  ən  bariz  nümunələridir.  Göylər  aləminin 

möcüzəsi  sayılan  günəş  və  ay  yer  səyyarəsində  əsas  həyati  rol  oynayırlar.  Bu 

anlamda,  türkün  Günəşə  münasibəti  ən  qədim  zamanlardan  müqəddəs  varlığa 

münasibəti səviyyəsində idi. Türkcə “günəş”- kün/gün olaraq ifadə edilir ki, bu söz 

Türklərdə xalq və dövlət mənasında “Hun” deməkdir. Ay isə qədim türkcədə də ay 

adlanırdı / [3,s.308].  

Yuxarıda  bir  işinə  istinad  etdiyimiz  doktor  Tariyel  Azərtürkün  yeni  tərcümə-

sində  6500  il  bundan  öncə  Babildə  yazıb  yaratmış  ulu  astronomumuz  Enlil  İsmə 

özünün  şeirlə  yazılmış  astronomik  əsərində  Şəməşin  (Günəşin,  Günün)  qarşısına 

keçən Yer kürəsinin Ay tutulması yaratması hadisəsinı belə təsvir edir: 

 

Ye[r], Ay yannıtu Şəməşü, çığrı it damı ana, libb  



ışı. 

(Yer və Ay günəşə yannıtu (birgə yan alcaq), çığrı (göy qübbəsi) Ayı it damına 

(tələyə) salır. [Ona görə] ışı (parıltısı, işığı) kəsilir (libb).  

Və  yaxud  Bida  Həmmədani  adlı  şairənin  dörd  min  il  bundan  qabaq  yazdığı 

“Həmmədan kuku” adlı şeirində yenə də Ay sözünə birbaşa rast gəlirik: 

 

“Sazı şama dutağun ki, bihama çiçi, 



Amma dutsaq, Aya dutağun ki, behama çıçı”. 

 

Sazın ay işığında çalınmasına üstünlük verən həmədanlı türk şairəsinin işlətdiyi 



Ay sözü Sibir-Altay türklərinə transfer etməyə bilməzdi. 

 

2750-2800  il  bundan  qabaq  Luristanın  (indiki  İran)  Kəbir  Kuh  dağında  qaya 



səthinə qazılmış türkcə mətndə isə yerli Turukki tayfasının lideri, Hindistandan təzə 

köçüb gəlmiş və türklərin yaxınlığında - Parsumaş adlandırdıqları ərazidə “çivlərini 

çalmış”  (məskən  salmış)  farsların  lideri  dinsiz-imansız  Haxameneşin  (yazıda 

Haxameneş  -  Әhəməni  şah  sülaləsinin  ilk  əcdadı)  yerə-göyə  sığmayan  ədasına 

işarədən deyir: 

 

“Qərib tahaz (taazzum - təkəbbürlə) sərir ədasun, [az qalır] özi Aya cuma! 



(Siz  bir  buna  baxın,  gör  ədasın  necə  təkəbbürlə  sərir  (nümayiş  etdirir)  ki, 

(ambisiyaları) ilə az qalır Aya cuma!). 

 


 Elvin Əliyar oğlu Babayev 

 

276 


Göründüyü kimi, Ay sözü hələ altı-yeddi min il bundan əvvəl də türkə məxsus 

idi və elə bu yazıların gil lövhələrə qazıldığı vaxtlar, türk, Rəbb adlandırdığı vahid 

Allaha - Tanrıya inam bəsləyirdi. / (9, s.215,422,704). 

 

Türklər  daima  yerdəyişkən,  at  belində,  keçəylə  örtülmüş  arabalarda  zamanları 



adlayan  olduqlarından,  yəqin  ki,  həmişə  də  təbiətlə  çox  sıx  bağlı  olmuşlar.  Qədim 

Türklər özlərini yerin, göyün və təbiətin bir parçası sayırdılar / [4,s.33]. Türküstünda 



(Orta  Asiya  və  Uyğurustanda  )  dövlət  qurmuş  bütün  türk  qövmlərində  Göy  Tanrı 

inancının olduğunu Çin mənbələri sübut etmişlər. Miladdan öncə 2-ci əsrdə böyük 

imperatorluq  qurmuş  Hun  türklərinin  Göy  Tanrıya  inandıqlarına  dair  Çin 

qaynaqlarında bilgilər vardır / [1,s.16]. Türk tarixi haqda ən çox bilgilər məhz Çin 

məxəzləri  sayəsində  öyrənilmişdir.  Türklər  uzun  illər  Çinlə  qonşu  olmuş  və  eyni 

tarixi  yaşamışlar.  Beləki,  5  min  illik  Çin  tarixinin  3  min  ili  türklərin  hakimiyyəti 

altında keçdi / [4,s.52]. 

Göy  Tanrı  türklərdə  tək  yaradıcı  olaraq  qəbul  edilmiş  və  inanc  sisteminin 

mərkəzində  yer  almışdır.  Onun  bütün  müqəddəs  varlıqların  fövqündə  dayandığına 

və  hamısından  üstün  olduğuna,  səmavi  mahiyyət  daşıdığına  inanılmışdır.  Xüsusilə 

də Göytürk inanclarında Göy Tanrının tək yaradıcı varlıq olduğu, od və su kimi bəzi 

ünsürlərin də müqəddəs sayılmasıyla yanaşı, sadəcə, yerin və göyün yaradıcısı olan 

Tanrıya  inanıldığı  qeyd  edilir  /  [6,s.24].  Maraqlı  nüansdır  ki,  buddizm,  şamanizm, 

maniheizm,  xristianlıq  və  yəhudiliklə  maraqlanıb,  az  da  olsa  bir  qisim  türk  etnosu 

hətta  bu  dinləri  qəbul  etsə  də  belə,  Tanrı  kəlməsindən  əl  çəkməmişdir  /  [5,s.108]. 

Yəni, türklər sonralar mühitin şərtləri altında digər səmavi və ya paqanist (bütpərəst) 

dinlərin  bayrağı  altına  gəlsələr  də,  əcdadlarının  inam  bəslədikləri  ilkin  tanrılarını, 

qəbul  etdikləri  yeni  dinin  tanrılarıyla  uyğunlaşdırmışlar.  Tanrı  kəlməsini  yeni 

dinlərinin  mövcud  tanrıları  əvəzində  istifadə  etmişlər.  Bütün  bunlar  isə  Türk  Tan-

rısının  universallığının  göstəricisi,  türk  vahid  inamının,  kökə  bağlılığının,  dini  dü-

şüncə tərzinin konstantıdır sanki. / [2,s.163] Orxon - Yenisey abidələrində də bunu 

görmək olur. Mövlanə Cəlaləddin də türklərin Allaha “Tanrı” adını verdiklərini və 

bununla “tək və vahid Allahı” zikr etdiklərinə işarə edir. / [4,s.34-35]. 

Qədim Türk inanc sistemində Tanrı yaradıcı gücdür və hər şeyin mənbəyi odur. 

Xalqı,  dövləti,  hökmdarı  O,  təyin  edir  və  O  da  səadətə  qovuşdurur.  Türk 

kitabələrində bu, açıq şəkildə ifadə edilir. Xalqı və eli bəxş edən Tanrıdır. Xaqanları 

taxta oturdan da Odur / [3,s.307].  


Qədim Türklərdə Tək Tanrıçılıq İnancı 

277 


Məhz elə bu səbəblərdəndir ki, Türklər İslamı asanlıqla və zor tətbiq edilmədən 

qəbul etdilər. Zatən onlar əsrlər boyu vahid yaradıcı Rəbbə, Tenqriyə, Tanrıya səcdə 

qılırdılar, onlar üçün təkallahlıq, çoxları kimi, necə deyərlər, göydəndüşmə deyildi. 

Bu mənada islamın yaydığı təkallahlıq ideyası türkün qanında, əriş-arğacında idi. O 

hələ  islamdan  min  illər  qabaq  vahid  Tanrıya  (Rəbbə)  inamı  İkiçayarasından 

(Babildən)  və  Aralıq  dənizi  sahillərindən  alıb  da,  Türküstana,  Sibirə,  Altaya,  Çin 

səddlərinə  köç  edirdi.  Әlbəttə,  Avrasiya  boyu  səpələnmiş,  etnoərazi  baxımından 

müxtəlif  areallarda  yaşayan  çoxşaxəli  türk  budun  və  etnosları  üçün  bu  inam  təbii 

olsa  da,  əfsus  ki,  sistemsiz  şəkildə  idi.  Bununla  belə,  islamı  qəbul  etməklə  yanaşı, 

uzun illər dünyada islamın ən gözəl təbliğatçısı da elə daima özünə sadiq qalan Türk 

olmuşdur. “Türk İslamı” anlayışı da uzun illər türklərin dünyada islamın təbliğində 

və gözəl nümunə olmasında seçilmələrindən doğmuşdur.  

 

 


Yüklə 3,47 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin