İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
ِباَتِكْلا ُتاَيآ ifadesinin َكْلِتʼnin naʽtı
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.5.2. el-Aḫfeş
- 2.5.3. Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ
- 2.5.4. Ebû Ali Ḳuṭrub
- 2.6.1. Şâz ifâdelerin kullanılması, bunların asıl haline getirilmesi ve kıyâs yapılması.
- 2.6.4. Kûfe Ekolünün Nahiv Kurallarını Şâz Kırâatlere Dayandırması
- KAYNAKLAR
- QӘDİM TÜRKLӘRDӘ TӘK TANRIÇILIQ İNANCI
|
ِباَتِكْلا ُتاَيآ ifadesinin َكْلِتʼnin naʽtı olmasının câiz olmadığını ve َكْلِت ve كلذ gibi ifadelerden sonra gelen isimlerde, اذه ةأرملا كلت ,لجرلا örneklerinde olduğu gibi mutlaka elif ve lâm harfleri bulunan kelimelerin gelmesinin zaruri olduğunu söylemiştir. 26
21 Şems, 9-10. 22 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, II/978. 23 Ahzâb, 18; İbnuʼl-Enbârî, ez-Zâhir, I/485-486. 24 Asıl ismi Sehl b. Muhammed b. Osmân es-Sicistânîʼdir. Fars asıllı ve İsfahan şehrinden olduğu, Nişapurʼda ikâmet ettiği rivâyet edilmektedir. İlim tahsili için Bağdatʼa seferler yapmıştır. Meşhur öğrencileri arasında el-Muberred, Ebû Bekr b. ed-Dureyd, İbn Ḳuteybe ve başkaları zikredilmektedir. Otuz küsür eseri olduğu rivâyet edilmektedir. H. 248/862 senesinde vefât etmiştir. Bkz. ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, III/143; Kehhâle, Muʽcemuʼl-Muellifîn, IV/285. 25 Bakara, 2. 26 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, I/485-486. Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 265
Yine es-Sicistânî, ِةَنَمْیَمْلا ُباَح ْصَأ اَم ِةَنَمْیَمْلا ُباَح ْصَأَف (İyi işler işlediklerini belirtmek için, amel defterleri sağdan verilenler; ne mutlu o sağcılara!) 27 âyetindeki ام lafzının sıla olabileceğini ve anlamın ْصَأ ِةَنَمْیَمْلا ُباَحْصَأَف ِةَنَمْیَمْلا ُباَح (amel defterleri sağdan verilenler, o sağcılar) şeklinde olmasının câiz olduğunu iddia etmiştir. İbnuʼl-Enbârî bu görüşün hatalı olduğunu şöyle dile getirmektedir; Sağ ehlinin (sağcıların) sol ehlinin zıddı olduğu bilinmektedir. Burada (sıla gibi görülmesinde) bir fayda yoktur. Kurânʼda ise faydası olmayan bir şeyin olması imkânsızdır. Şayet َنوُقِباَّسلا َنوُقِباَّسلَا (İyilik işlemekte önde olanlar, karşılıklarını almakta da önde olanlardır) 28 âyetinde neden câiz oluyor da, diğer âyette olmuyor denilse şöyle cevap verilir; Bu âyette hz. Peygamberʼe koşmada önde olanlar, cennete koşmada önde olanlardır anlamı vardır. Ama diğer âyette bunun gibi bir fâide yoktur. 29
2.5.2. el-Aḫfeş İbnuʼl-Enbârî, el-Aḫfeş el-Evsaṭʼın 30
ْتَّقُحَو اَه بَرِل ْتَنِذَأَو (Gök yarılıp Rabbine boyun eğdiği zaman, ki gök boyun eğecektir) 31
âyetlerinde ikinci âyetin, birinci âyetin cevâbı olduğunu ve âyetteki vâvʼın vâv-ı muḳaḥḥam (vâv-ı zâide) olduğunu söylemiştir. İbnuʼl-Enbârî bu görüşün yanlış oldu- ğunu ve Arapların vâv harfini yalnız اذإ يتح ve امل ile beraber geldiği zaman vâv-ı muḳaḥ- ḥam yaptıklarını söylemiştir. İbnuʼl-Enbârî, اَهُباَوْبَأ ْتَحِتُفَو اَهوُءاَج اَذِإ ىَّتَح (Oraya varıp da kapıları açıldığında), 32 ve ِنیِبَجْلِل ُهَّلَتَو اَمَلْسَأ اَّمَلَف (Böylece ikisi de Allahʼa teslimiyet gösterip, babası oğlunu alnı üzerine yatırınca) 33 âyetlerini bu görüşüne delîl olarak zikretmiştir. 34
Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ İbnuʼl-Enbârî, Kûfe ekolüne mensûb olan el-Ferrâʼnın da bazı görüşlerine eleştiriler yöneltmiştir. 35
ىَرْك ذلا ِتَعَفَّن نِإ ْر كَذَف ( Faydalı olacaksa insanlara öğüt ver) 36
27 Vâkıa, 8. 28 Vâkıa, 10. 29 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, II/919. 30 Tam ismi Ebu’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mucâşiî el-Belhîʼdir. el-Aḫfeş el-Evsaṭ lakabıyla meşhûr olmuştur. el-Halîl b. Ahmed ve Sîbeveyhʼin öğrencilerindendir. el-Halîl b. Ahmedʼin tesbît ettiği on beş aruz bahrine el-Ḫabeb bahrini ekleyerek on altıya çıkarmıştır. Maʽâniʼl-Kurân, Kitâbuʼl-Mulûk, el-İştiḳâḳ gibi eserlerin müellifidir. H. 215/830 yılında vefât etmiştir. Bkz. el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât, II/36-38; ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, III/101-102. 31 İnşikâk, 1-2. 32 Zumer, 73. 33 Sâffât, 104. 34 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, II/971. 35 Tam ismi Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh b. Manẓûr ed-Deylemîʼdir. Lakabı Ebû Zekeriyyâdır. el-Ferrâ ismi ile meşhûr olmuştur. Kûfe dil ekolünün kurucularından
Kamran Abdullayev 266
âyeti hakkında el-Ferrâ, نِإ ifadesinin دق anlamında olamayacağını, bunun için lâm harfinin veya لأ ifadesinin gelmesi gerektiğini bildirmiştir. Ona göre الله دبع ماق ن ِإ لأ, Abdullah kalkmıştır anlamındadır. İbnuʼl-Enbârî, el-Ferrâʼnın bu yorumunun yanlış olduğunu ve âyette geçen نِإ lafzının şart manası taşıdğını ve âyetin anlamının ʽöğüt vermen insanlara faydalı olacaksa öğüt verʼ şeklinde olduğunu ifade etmiştir. 37
Ebû Ali Ḳuṭrub İbnuʼl-Enbârîʼnin eleştirdiği bir diğer âlim de Basra dil ekolünün önderlerinden olan Ebû Ali Ḳuṭrubʼdur.
ا
َهَق ْوَف اَمَف ةَضوُعَب اَّم لاَثَم َبِرْضَی نَأ يِی ْحَتْسَی َل َ َّالله َّنِإ (Allah sivrisineği ve onun üstününü misal olarak vermekten çekinmez) 39 âyetinin açıklamasında Ḳuṭrub, قوف ifadesinin bir vasıfla beraber kullanıldığı zaman نود anlamı kazandığını bildirmiştir. Buna örnek olarak ِلیِلَقْلا َقْوَفَو لیِلَقَل ُهانإ (o azdır, azın da azıdır) deyimini zikretmiştir. Ancak قوف ifadesi, isimlerle beraber kullanıldığı zaman نود anlamında kullanılamayacağını söylemiştir. Örnek olarak ِراَمِحْلا َقْوَفَو راَمِح اَذَه ifadesinde قوفʼnın نود anlamında kullanılamayacağını iddia etmiştir. İbnuʼl-Enbârî, Ḳuṭrubʼun bu iddiâsına şöyle cevap vermiştir; Bu görüş bana göre hatalıdır. Çünkü âyette geçen ةَضوُعَب ismi, لثم ifadesinin vasfıdır. ام tevkîd içindir, takdîri ise اَم َلاَثَم َهَنوُد اَمَف ةَضوُعَب ifadesidir. 40
Kûfe Dil Ekolüne Getirilen Eleştiriler ve İbnuʼl-Enbârîʼnin Bunlara Cevabı Kûfe dil ekolü kurulduğu günden itibaren çeşitli eleştirilere mâruz kalmıştır. Bu eleştirilerin başında Kûfeli âlimlerin şâz rivâyetleri esas aldıkları, sadece bir rivâyete dayanarak kural koydukları, yalnız bedevî kabîlelerden değil de, dilleri bozulmuş şehirli kabîlelere dayanarak karar verdikleri iddiâları öne sürülmüştür. Bu eleştirilere
sayılmaktadır. Nahiv ilminde Emîruʼl-Muʼminîn lakabıyla anılmaktadır. Kûfeʼde doğmuş, ömrünün çoğunu Bağdatʼda geçirmiştir. Ömrünün sonuna doğru tekrar Kûfeʼye geri dönmüştür. el-Maʽânî, el-Maḳṣûr veʼl-Memdûd, el-Eyyâm veʼl-Leyâlî, el-Ḥudûd gibi eserlerin müellifidir. 207/822 senesinde Mekkeʼye giderken vefât etmiştir. Bkz. el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât, IV/7-11; ez-Ẕehebî, Târihuʼl-İslâm, V/141; ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, VIII/145. 36 Aʽlâ, 9. 37 İbnuʼl-Enbârî, el-Ezdâd, s. 190. 38 İsmi Ebû Ali Ḳuṭrub Muhammed b. el-Mustenîr b. Ahmedʼdir. Basraʼda doğmuştur. Kendisine Ḳuṭrub (gece böceği) lakabını hocası Sîbeveyh vermiştir. Muʽtezile mezhebine mensûb olduğu için eleştirilmiştir. Meʽâniʼl-Kurân, en-Nevâdir, Kitâbuʼl-Farḳ, Kitâbuʼl- Eṣvât gibi eserlerin müellifidir. 206/821 senesinde vefât etmiştir. Bkz. Ali b. Enceb es-Sâʽî, ed-Durruʼs-S̱emîn, I/138; el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât, III/219; ez-Ziriklî, el-Aʽlâm, V/95. 39 Bakara 26. 40 İbnuʼl-Enbârî, el-Ezdâd, s. 250-251. Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 267
rağmen Kûfe dil ekolünün, Basralılar gibi felsefe ve mantığa boyun eğmedikleri ve Arap dilinin ruhuna daha yakın oldukları bazı araştırmacılar tarafından dile getirilmiştir. Bazı araştırmacılara göre Kûfe ekolüne yöneltilen bu eleştirilerin sebebi, bu ekole ait yazarların en önemli eserlerinin bir çoğunun günümüze kadar ulaşmamasıdır.
Kûfe dil ekolünün ileri gelen âlimlerinden olan İbnuʼl-Enbârîʼnin eserlerinde tâkip ettiği metod, bu eleştirilerin ne kadar doğru olup olmadığını görmemiz açısından faydalı olacaktır. 2.6.1. Şâz ifâdelerin kullanılması, bunların asıl haline getirilmesi ve kıyâs yapılması. İbnuʼl-Enbârî el-Ezdâd eserinde ُّد ضلَا kelimesinin açıklaması zamanı, bazı dilcilerin kelimenin zıt ve benzer (لثم) anlamlarının bulunduğunu iddiâ ettiklerini zikretmiştir.İbnuʼl-Enbârî bu iddiâya şöyle cevap vermektedir; Bu görüş benim nezdimde şâz bir görüştür ve buna itimat edilmez. Çünkü Arap dilinde yaygın anlam, aklın ahmaklığın, küfrün de îmânın zıttı olduğudur. Zıt kelimesinin ʽbenzerʼ anlamında olduğunu iddiâ edenler, bu görüşlerine bir delîl göstermemişlerdir. 42
Yine İbnuʼl-Enbârî, Ḳuṭrubʼun ج ْوَز kelimesinin zıt anlamlı kelimelerden olduğunu ve kelimenin hem tek, hem de iki anlamında olduğunu iddiâ ettiğini söylemiştir. Müellif جوز kelimesinin iki kişi hakkında kullanıldığı hakkında ne Kurânʼda ne de Arap şiirlerinde bir delîl bulunmadığını söylemiş ve ِنْیَجْوَّزلا َقَلَخ ُهَّنَأَو ىَثْنُلأاَو َرَكَّذلا (erkek ve dişiyi, iki çifti yaratan Oʼdur)
âyetini bu görüşüne delîl olarak zikretmiştir.
Kûfe Ekolünün Bir Görüşe Dayanarak Karar Vermeleri İbnuʼl-Enbârî el-Müzekker veʼl-Müennes adlı eserinde sadece ناَسِل (dil) kelimesinin müzekker veya müennes olmasıyla ilgili ondan fazla görüş zikretmektedir. Müellif lisân kelimesi ile mektub veya şiir kasîdesi kastedildiği zaman müennes olabileceğini söylemekte ve رِماَع يِنَب ُناَسِل يِنْتَتَأ (ʽÂmir oğullarının mektubu bana ulaştı) ifâdesini bu görüşe delîl olarak zikretmiştir. 45
41 Şevki Ḍayf, el-Medârisuʼn-Naḥviyye, s. 165; Muhammed ʽAṭâ Mevʽad, Muhammed b. el- Ḳâsım b. el-Enbârî ve Cuhuduhu fî’n-Naḥv ve’s-Ṣarf ve’l-Lûġa, Dâruʼl-Fikr, Dimaşk, 1421/2000, s. 74-76. 42 İbnuʼl-Enbârî, el-Ezdâd, s. 27. 43 Necm, 45. 44 İbnuʼl-Enbârî, , el-Ezdâd, s. 373-374. 45 İbnuʼl-Enbârî, el-Muẕekker veʼl-Muennes, I/387-388. Kamran Abdullayev 268
İbnuʼl-Enbârî, kelimenin müzekker ve müennes olabileceği ile ilgili İbnuʼs- Sikkîtʼin şu sözünü rivâyet etmektedir; Lisân kelimesi hem müzekker, hemde müennes olarak kullanılmaktadır. Müennes olarak kullananlara göre kelimenin çoğulu نُسْلَأ şeklinde, müzekker olarak kullananlara göre çoğulu ةَنِسْلَأ şeklindedir. 46
Kûfe Ekolünün Bedevî ve Dilleri Değişmiş Şehirli Arapların Görüşlerini Kabul Etmesi Kûfe dil âimlerine yöneltilen eleştirilerin birisi de, onların fasîh Arapça konuşan bedevîlerin değil, dilleri bozulmuş (Kûfeye yerleşmiş) Yemenli kabîlelerin ve diğerlerinin görüşlerini esas almalarıdır. İbnuʼl-Enbârî, ايِبَن (Peygamber) sözünü şerhederken, Ebû Saîd Osmân b. Saîd Nâfiʽin ايِبَن kelimesinin Kurânʼda geçtiği her yerde hemzeli olarak okuduğunu rivâet etmektedir. Çünkü Nâfiʽe göre kelime, haber anlamına gelen أَبَن kelimesinden alınmıştır. İbnuʼl-Enbârî, kendi tercîhinin hemzenin terki olduğunu ve bunun da (kelimenin hemzesiz olarak okunmasının) Kureyş ve Hicâz bölgesinin, dolayısıyla Hz. Peygamberʼin (s.a.v) dili olduğunu belirtmiştir. Müellif bu görüşüne aşağıdaki hadîsi delîl göstermiştir; لُجَر ُهَل َلاَق َِّالله ُّيبن ي نكلو ِ َّالله ِءيِبَنِب ُتسل َلاَقَف ،ِ َّالله َءيِبَن اَی (Bir kişi Hz. Peygamberʼe, Ya Nebîallâh deyince, Hz. Peygamber; Ben Nebîallâh değilim, ben Nebiyyullâhʼım buyurdu). 47
için ise لاجر ای مؤاه ifadesinin kullanıldığını ve bunun en fasîh dil olduğunu belirtmiştir. Müellif bu görüşüne ْهَیِباَتِك اوُءَرْقا ُمُؤاَه ُلوُقَیَف ِهِنیِمَیِب ُهَباَتِك َيِتوُأ ْنَم اَّمَأَف (Kitabı sağından verilen; Alın, kitabımı okuyun) 48 âyetini delîl göstermiştir. 49
Kûfe Ekolünün Nahiv Kurallarını Şâz Kırâatlere Dayandırması İbnuʼl-Enbârî, kırâat yönüyle de bilinen bir âlimdir. Şâz kırâatlarla ilgili olarak er-Red ʽalâ men Ḫâlefe Muṣḥafe Osmân isimli bir eser yazmışsa da, eser tam olarak günümüze ulaşmamıştır. İbnuʼl-Enbârî, لاَمِب ِنَنوُّدِمُتَأ (Bana mal ile yardım etmek mi istiyorsunuz?) 50
âyetinin okunuşu hakkında Nâfiʽin لاَمِب يِنَنوُّدِمُتَأ, ʽAsım ve el-Kisâîʼnin لاَمِب ِنَنوُّدِمُتَأ, diğerlerinin لاَمِب ي نوُّدِمُتَأ görüşünde olduğunu zikretmektedir. Ebû ʽUbeyd ve İbnuʼl-
46 İbnuʼl-Enbârî, el-Müzekker veʼl-Muennes, I/389. 47 Benzer bir hadîs için bkz. İbnuʼl-Es̱îr, en-Nihâye fî Ğarîbiʼl-Hadîs, V/3; İbnuʼl-Enbârî, ez- Zâhir, II/126. 48 Hâkkâ, 19. 49 İbnuʼl-Enbârî, el-Müzekker veʼl-Müennes, II/333. 50 Neml, 36. Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 269
Enbârîʼye göre bu görüşlerden en uygun olan kırâat, ʽAsım ve el-Kisâîʼnin kırâatidir. 51
52 âyetinin okunuşu hakkında İbnuʼl-Enbârî, kırâat âlimlerinden Nâfîʽ, ʽAsım, el-Aʽmeş ve el- Kisâîʼnin ِتَبَأ اَی şeklinde, sonu kesreli olarak okuduklarını, Abdullâh b. ʽÂmir el- Yaḥṣubî ve Ebû Cafer Yezîd b. el-Ḳaʽḳâʽın َتَبَأ اَی şeklinde, sonu fethalı olarak okuduklarını, diğer âlimlerin ise ُتَبَأ اَی
olarak, sonu merfû olarak okuduklarını rivâyet etmiştir. Görüldüğü gibi İbnuʼl-Enbârî, bir âyet hakkında altıdan fazla kırâat âliminin görüşüne başvurmaktadır. 53
KAYNAKLAR Cârullâh ez-Zemaḫşerî, el-Fâiḳ fî Ğarîbiʼl-Hadîs, thk. Ali Muhammed el- Bicâvî/Muhammed Ebuʼl-Faḍl İbrâhîm, Dâruʼl-Marife, Lübnan, 2004. Celâleddîn es-Suyûṭî, Buğyetuʼl-Vuʽât fî Ṭabaḳâtiʼl-Luğaviyyîn veʼn-Nuḥât, thk. Muhammed Ebuʼl-Fazl İbrâhîm, el-Mektebetuʼl-ʽAsriyye, Lübnan, tsz. Cemâluddîn Ebuʼl-Hasan Ali b. Yûsuf el-Ḳıfṭî, İnbâhuʼr-Ruvât ʽalâ Enbâhiʼn- Nuḥât, thk. Muhammed Ebuʼl-Fazl İbrahim, Dâruʼl-Fikriʼl-Arabî, Kahire, 1406/1982 Cerîr b. ʽAṭiyye, Dîvân, thk. Nuʽmân Muhammed Emîn Ṭâhâ, Dâruʼl-Maʽârif, Mısır, tsz. Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen ez-Zebîdî el-Endelûsî, Ṭabaḳâtuʼn-Naḥviyyîn
Ebû Bekr İbnuʼl-Enbârî, ez-Zâhir fî Maânî Kelimâtiʼn-Nâs, thk. Hâtim Sâlih ed- Dâmin, Dâruʼl-Beşâir, BAE, 1424/2004. İbnuʼl-Enbârî, Kitâbu Îḍâḥi’l-Vaḳf ve’l-İbtidâ fi Kitâbillah Azze ve Celle, thk. Muḥyiddîn Abdurrahman Ramazan, Matbûʽâtu Mecmaʽi’l-Lûğati’l-Arabiyye, Dımaşk, 1391/1971. İbnuʼl-Enbârî, Kitâbu’l-Ezdâd, thk. Muhammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm, el- Mektebetu’l-ʽAsriyye, Beyrut, 1407/1987.
51 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, I/267. 52 Yûsuf, 4. 53 İbnuʼl-Enbârî, Îḍâḥuʼl-Vaḳf veʼl-İbtidâ, I/296-297. Kamran Abdullayev 270
Ebu’l-Faḍl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er- Ruveyfiʽî , Lisânu’l-Arab, thk. Abdullah Ali el-Kebîr, Muhammed Ahmed Ḥasbellah, Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, Dâru’l-Maârif, Kahire, tsz, Ebuʼl-Berekât İbnuʼl-Enbârî, Nuzhetuʼl-Elibbâ fî Ṭabaḳâtiʼl-Udebâ, thk. İbrâhîm es-Sâmerrâî, Mektebetuʼl-Menâr, 1405/1985. Ebuʼl-Ferac Muhammed b. İsḥâḳ b. en-Nedîm, el-Fihrist, thk. Rıza Teceddüd, Tahran, tsz. Ebuʼl-Hüseyn b. Ebî Yaʽlâ, Ṭabaḳâtuʼl-Ḥanâbile, thk. Muhammed Ḥâmid el- Faḳî, Dâruʼl-Maʽrife, Beyrut, tsz, Emin Işık, “İbnüʼl-Enbârî”, DİA, XXI/24-25. Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdad, thk. Beşşâr ʽAvâḍ Maʽrûf, Dâruʼl-Ğarbiʼl- İslâmî, Beyrut, 1422/2002, Ḥâtim Ṣâliḥ ed-Ḍâmin, İbnu’l-Enbârî sîratuhû ve muellefâtuhû, Dâru’l-Beşâir, Birleşik Arap Emirlikleri, 1425/2004 Keḥḥâle, Ömer Rızâ, Muʻcemu’l-Muellifîn, Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-Arabî, Beyrut, tsz.
Muhammed ʽAṭâ Mevʽad, Muhammed b. el-Ḳâsım b. el-Enbârî ve Cuhuduhu fî’n-Naḥv ve’s-Ṣarf ve’l-Lûġa, Dâruʼl-Fikr, Dimaşk, 1421/2000. Şemsuddîn Ebi’l-Ḫayr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali el- Cezeri, en-Nihâye fî Ğarîbiʼl-Hadîs veʼl-Es̱er, thk. Ṭâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Ṭanâḥî, el-Mektebetuʼl-İmiyye, Beyrut, 1399/1979. Şemsuddîn ez-Zehebî, Maʽrifetu Kurrâiʼl-Kibâr ʽaleʼ-Ṭabaḳât veʼl-Aʽs̱âr, thk. Ebû Abdillah İsmâîl eş-Şâfiîʽ/Muhammed Fâris, Dâruʼl-Kutubiʼl-İlmiyye, Beyrut, 1417/1997 ---
Târîhuʼl-İslâm ve Vefeyâtuʼl-Meşâhîr veʼl-Aʽlâm, thk. Beşşâr ʽAvvâd Maʽrûf, Dâruʼl-Ğarbiʼl-İslâmî, 2003, Şevkî Ḍayf, el-Medârisuʼn-Naḥviyye, Dâruʼl-Maʽârif, Kahire, tsz. Yakut el- Ḥamevi, Muʽcemu`l-Udebâ, thk. İhsan Abbas, Dâru`l-Ğarbi`l-İslâmî, Beyrut, Lübnan, 1993, Ziriklî, el-Aʽlâm, Dâruʼl-İlm liʼl-Melâyîn, Beyrut, 2002.
Ebu Bekr İbnu`l-Enbarî`nin Hayatı ve İlmî şahsiyeti 271
ÖZET
Kufə dil məktəbi alimlərindən olan Әbu Bəkr İbnuʼl-Әnbari, Әrəb dilinin fərqli sahələrində çox sayda əsər qələmə almıştır. Müəllif əsərlərində özünəməxsus bir metod təqib etmiş və lazım gördüyü yerlərdə tənqidlər yönəltməkdən çəkinmə- mişdir. İbnuʼl-Әnbarinin əsərlərində izlədiyi metod, bizə Kufə alimlərinin dilçiliklə əlaqədar düşüncələri haqqında fikir verməkdədir.
Kûfe dil ekolü âlimlerinden olan Ebû Bekr İbnuʼl-Enbârî, Arap dilinin farklı alanlarında çok sayıda eser kaleme almıştır. Müellif eserlerinde kendisine mahsus bir metot kullanmış ve gerekli yerlerde eleştiri yapmaktan çekinmemiştir. İbnuʼl- Enbârîʼnin eserlerinde takip ettiği metod, bize Kûfe âlimlerinin dilcilikle ilgili düşünceleri hakkında fikir vermektedir.
Абу Бакр ибн аль- Анбари один из ученных языковой школы Куфе, имеет большое количество работ в разных областях арабского языка. В своих работах, автор использовал свой метод и в необходимых местах не колеблился от критики. Метод который следовал в своих работах ибн аль- Анбари даёт нам представление об идеях ученных Куфе связанных с лингвистикой.
One of the Kufa scholars Ebû Bekr İbnuʼl-Enbârî, had written many works in different fields of Arabic language. He used his own methods in works and had criticised necessary points. The methods which İbnuʼl-Enbârî followed in his works gives us ideas of Kufa scholars relating phology.
Qədim Türklərdə Tək Tanrıçılıq İnancı 273
Türklər tarixən böyük coğrafi ərazilərə yayılmış, fərqli mədəniyyət və dinlərlə qarşılaşmışdılar. Lakin, öz adət-ənənələrinə sıx bağlı olduqlarından sonradan qəbul etdikləri bütün yad dinlərdə özlərinin Tək Tanrı inanclarının rüşeym və izlərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Hər hansı bir mədəniyyət Türk mədəniyyətinə çox çətinliklə təsir edə bilmişdir. Bunun səbəbi isə Türk mədəniyyətinin daha qədim və daha dərin köklərə bağlı olması idi. Yeni araşdırmalar bəşərin məlum ilk mədəniy- yətinin, ilk yazısının qurucusu sayılan şumerlərin də əslində türk olduqları qənaətini artırmışdır. İlk öncə kimlikləri bəlli olmadığı üçün, yazılana görə isə, gil yazılardan oxunan mətnə istinadən, onlara Şumer adı verilmişdir. Hazırda ABŞ-da yaşayan azərbaycanlı alim Tariyel Azərtürk mixi yazılarını tədqiq etmiş və bir çox qaranlıq məqamlara işıq saçmışdır. / [8,s.6]. Onun təsdiq etdiyinə görə, dünyanın qədim yazılı və şifahi ədəbiyyatının heç birində bu adda xalqa rast gəlinmir. Bəşər tarixində bu qədər aparıcı rol oynamış bir xalqın adının qədim mənbələrdə qəti olmaması doğrudan da təəccüb doğuracaq dərəcədə qəribədir. Şübhə yoxdur ki, Tanrı məfhumu bütün dinlərdə var. Lakin, hər dində Tanrı anlayışı fərqlidir. Türklər tarix boyu Tək olan Tanrıya inanmışlar. Türk xaqanının istəyi ilə 921-ci ildə Abbasi sülaləsinin xəlifəsi Müqtədir tərəfindən İslam dinini təbliğ etmək üçün Volqa-Bolqar (islam coğrafiyası xaricində islamı qəbul edən ilk türk dövləti / 920-ci ildə) ölkəsinə göndərilmiş ərəb səyyahı İbn Fazlan oğuzların Tək Tanrıya inandıqlarını öyrəndikdə, çox heyrətlənmişdi. Çünki o, türklərin bütpərəst olduğunu güman edirdi / [4,s.33] Elvin Əliyar oğlu Babayev 274
1893-cü ildə Vilhelm Tomson və sonrakı illərdə alman mənşəli rus alimi Vilhelm (Vasili) Radlov tərəfindən ayrı-ayrılıqda oxunan Orxon-Yenisey yazıları isə Türk tarixinə türkün sahib çıxmasına və onu daha ətraflı şəkildə öyrənməyə imkan verdi və bununla çox qaranlıqlar aydınlanmış oldu. Daş kitabələrdə rast gəlinən ilk kəlmənin “Tenqri” olması da, xalq arasında məhz onun daha çox işlənmiş olduğu anlamına gəlir ki, bu da türklərin Tanrıya müqəddəs varlıq kimi tapındıqlarını və ona nə qədər yaxından bağlı olduqlarını göstərir. Türklər öz gündəlik həyatlarında, tutduqları hər işdə, hər amal və bütün əməllərində ilkin olaraq həmən Tanrıya müraciət etmiş, onun razılığını üstün tutmuşlar. Bunu, BDU-nun professoru, tür- koloq alim Ramiz Әskərin ərsəyə gətirdiyi “Orxon Abidələri” əsərindən görmək olur. Kitabələrdə tez-tez keçən “Tanrının buyruğu ilə”, “Tanrı yar olduğu üçün”, “Tanrının inayəti ilə” kəlmələri türklərin Tanrıya bəslədikləri güclü inamın, ağır tapınmanın əyani sübutudur / [7,s.80-103]. Bu kəlmələr İslam dinindəki “Allahın köməyi ilə”, “Allah rızası üçün” ,“Barı, Pərvərdigara, sən özün kömək ol!” anlamlarını eynilə ehtiva edir. Deyildiyi kimi, qədim Türk inanc sistemi yaradıcı vahid “Tanrı”nın adıyla bağlıdır. Bu kəlmə “Göy”, “Yaradıcı güc”, “Qüdrət sahibi” mənalarında qədim türk şüurundan qədim türk dilinə Tenqri şəklində keçir. Çin mənbələri arasında yer alan hun dilinə aid ən qədim çoxsaylı türkcə sözlərdən biri də “Tenqri” kəlməsidir. Göytürklərdə bu kəlmə “Göy” Tenqri” şəklində işlədilib / [3,s.307]. Bu sözün yayılma arealı da çox genişdir. Çinə ilk dəfə “Göy Tanrı” inancını gətirənlər də Çu türkləri olmuşlar / [4,s.34]. Digər ortodokslardan fərqli olaraq yad tayfalara isti münasibəti ilə seçilən eramızın 6-cı əsrində yaşamış Bizans tarixçisi Menandr “Tarix” əsərində türkə real qiymət verərək yazırdı: “Torpağa, suya, oda böyük hörmət göstərmələrinə baxma- yaraq, türklər, yenə də kainatın yaradıcısı tək Tanrıya inanırdılar” / [5,s.13-14]. İmperator İrakli dövründə sarayda katib işləmiş və Menandrın fikirlərini davam etdirmiş digər bizanslı tarixçi Teofilakt Simokattaya görə, “Türklər ancaq göyü və yeri yaradanın qarşısında baş əyir və ona Tanrı deyirlər” / [4,s.34]. Burada Tariyel Azərtürkə istinadən, mixi yazılarının ilkin deşifrəçisi Ser Henri Raulinosun, “Mixi yazılarının dili qədim skif dilindədir” iddiasını da xatırlatmaq yerinə düşərdi. Altı min il tarixi olan “skif çivi yazılarıyla”, eramızın 6-cı əsrindəki “skif yazıları” arasında tarixi bağlılıq olmaya bilməzdi. Qədim türk inancı sistemində Tanrının qüdrəti özünü, hər şeydən əvvəl, onun səmavi gücündə və yaratdıqlarında büruzə verirdi. Bu mənada günəş, ay və ulduzlar
Qədim Türklərdə Tək Tanrıçılıq İnancı 275
bu inanc sistemində Tanrı qüdrətinin ən bariz nümunələridir. Göylər aləminin möcüzəsi sayılan günəş və ay yer səyyarəsində əsas həyati rol oynayırlar. Bu anlamda, türkün Günəşə münasibəti ən qədim zamanlardan müqəddəs varlığa münasibəti səviyyəsində idi. Türkcə “günəş”- kün/gün olaraq ifadə edilir ki, bu söz Türklərdə xalq və dövlət mənasında “Hun” deməkdir. Ay isə qədim türkcədə də ay adlanırdı / [3,s.308]. Yuxarıda bir işinə istinad etdiyimiz doktor Tariyel Azərtürkün yeni tərcümə- sində 6500 il bundan öncə Babildə yazıb yaratmış ulu astronomumuz Enlil İsmə özünün şeirlə yazılmış astronomik əsərində Şəməşin (Günəşin, Günün) qarşısına keçən Yer kürəsinin Ay tutulması yaratması hadisəsinı belə təsvir edir:
Ye[r], Ay yannıtu Şəməşü, çığrı it damı ana, libb ışı. (Yer və Ay günəşə yannıtu (birgə yan alcaq), çığrı (göy qübbəsi) Ayı it damına (tələyə) salır. [Ona görə] ışı (parıltısı, işığı) kəsilir (libb). Və yaxud Bida Həmmədani adlı şairənin dörd min il bundan qabaq yazdığı “Həmmədan kuku” adlı şeirində yenə də Ay sözünə birbaşa rast gəlirik:
“Sazı şama dutağun ki, bihama çiçi, Amma dutsaq, Aya dutağun ki, behama çıçı”.
Sazın ay işığında çalınmasına üstünlük verən həmədanlı türk şairəsinin işlətdiyi Ay sözü Sibir-Altay türklərinə transfer etməyə bilməzdi.
2750-2800 il bundan qabaq Luristanın (indiki İran) Kəbir Kuh dağında qaya səthinə qazılmış türkcə mətndə isə yerli Turukki tayfasının lideri, Hindistandan təzə köçüb gəlmiş və türklərin yaxınlığında - Parsumaş adlandırdıqları ərazidə “çivlərini çalmış” (məskən salmış) farsların lideri dinsiz-imansız Haxameneşin (yazıda Haxameneş - Әhəməni şah sülaləsinin ilk əcdadı) yerə-göyə sığmayan ədasına işarədən deyir:
“Qərib tahaz (taazzum - təkəbbürlə) sərir ədasun, [az qalır] özi Aya cuma! (Siz bir buna baxın, gör ədasın necə təkəbbürlə sərir (nümayiş etdirir) ki, (ambisiyaları) ilə az qalır Aya cuma!).
Elvin Əliyar oğlu Babayev 276
Göründüyü kimi, Ay sözü hələ altı-yeddi min il bundan əvvəl də türkə məxsus idi və elə bu yazıların gil lövhələrə qazıldığı vaxtlar, türk, Rəbb adlandırdığı vahid Allaha - Tanrıya inam bəsləyirdi. / (9, s.215,422,704).
Türklər daima yerdəyişkən, at belində, keçəylə örtülmüş arabalarda zamanları adlayan olduqlarından, yəqin ki, həmişə də təbiətlə çox sıx bağlı olmuşlar. Qədim Türklər özlərini yerin, göyün və təbiətin bir parçası sayırdılar / [4,s.33]. Türküstünda (Orta Asiya və Uyğurustanda ) dövlət qurmuş bütün türk qövmlərində Göy Tanrı inancının olduğunu Çin mənbələri sübut etmişlər. Miladdan öncə 2-ci əsrdə böyük imperatorluq qurmuş Hun türklərinin Göy Tanrıya inandıqlarına dair Çin qaynaqlarında bilgilər vardır / [1,s.16]. Türk tarixi haqda ən çox bilgilər məhz Çin məxəzləri sayəsində öyrənilmişdir. Türklər uzun illər Çinlə qonşu olmuş və eyni tarixi yaşamışlar. Beləki, 5 min illik Çin tarixinin 3 min ili türklərin hakimiyyəti altında keçdi / [4,s.52]. Göy Tanrı türklərdə tək yaradıcı olaraq qəbul edilmiş və inanc sisteminin mərkəzində yer almışdır. Onun bütün müqəddəs varlıqların fövqündə dayandığına və hamısından üstün olduğuna, səmavi mahiyyət daşıdığına inanılmışdır. Xüsusilə də Göytürk inanclarında Göy Tanrının tək yaradıcı varlıq olduğu, od və su kimi bəzi ünsürlərin də müqəddəs sayılmasıyla yanaşı, sadəcə, yerin və göyün yaradıcısı olan Tanrıya inanıldığı qeyd edilir / [6,s.24]. Maraqlı nüansdır ki, buddizm, şamanizm, maniheizm, xristianlıq və yəhudiliklə maraqlanıb, az da olsa bir qisim türk etnosu hətta bu dinləri qəbul etsə də belə, Tanrı kəlməsindən əl çəkməmişdir / [5,s.108]. Yəni, türklər sonralar mühitin şərtləri altında digər səmavi və ya paqanist (bütpərəst) dinlərin bayrağı altına gəlsələr də, əcdadlarının inam bəslədikləri ilkin tanrılarını, qəbul etdikləri yeni dinin tanrılarıyla uyğunlaşdırmışlar. Tanrı kəlməsini yeni dinlərinin mövcud tanrıları əvəzində istifadə etmişlər. Bütün bunlar isə Türk Tan- rısının universallığının göstəricisi, türk vahid inamının, kökə bağlılığının, dini dü- şüncə tərzinin konstantıdır sanki. / [2,s.163] Orxon - Yenisey abidələrində də bunu görmək olur. Mövlanə Cəlaləddin də türklərin Allaha “Tanrı” adını verdiklərini və bununla “tək və vahid Allahı” zikr etdiklərinə işarə edir. / [4,s.34-35]. Qədim Türk inanc sistemində Tanrı yaradıcı gücdür və hər şeyin mənbəyi odur. Xalqı, dövləti, hökmdarı O, təyin edir və O da səadətə qovuşdurur. Türk kitabələrində bu, açıq şəkildə ifadə edilir. Xalqı və eli bəxş edən Tanrıdır. Xaqanları taxta oturdan da Odur / [3,s.307].
Qədim Türklərdə Tək Tanrıçılıq İnancı 277
Məhz elə bu səbəblərdəndir ki, Türklər İslamı asanlıqla və zor tətbiq edilmədən qəbul etdilər. Zatən onlar əsrlər boyu vahid yaradıcı Rəbbə, Tenqriyə, Tanrıya səcdə qılırdılar, onlar üçün təkallahlıq, çoxları kimi, necə deyərlər, göydəndüşmə deyildi. Bu mənada islamın yaydığı təkallahlıq ideyası türkün qanında, əriş-arğacında idi. O hələ islamdan min illər qabaq vahid Tanrıya (Rəbbə) inamı İkiçayarasından (Babildən) və Aralıq dənizi sahillərindən alıb da, Türküstana, Sibirə, Altaya, Çin səddlərinə köç edirdi. Әlbəttə, Avrasiya boyu səpələnmiş, etnoərazi baxımından müxtəlif areallarda yaşayan çoxşaxəli türk budun və etnosları üçün bu inam təbii olsa da, əfsus ki, sistemsiz şəkildə idi. Bununla belə, islamı qəbul etməklə yanaşı, uzun illər dünyada islamın ən gözəl təbliğatçısı da elə daima özünə sadiq qalan Türk olmuşdur. “Türk İslamı” anlayışı da uzun illər türklərin dünyada islamın təbliğində və gözəl nümunə olmasında seçilmələrindən doğmuşdur.
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|