İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. İstisna Satışı veyaxud İş görmə əqdi
- 7. İcarə və ya Kiralama
- 8. Vəfa Satışı – Bey bi’l Vəfa
- Islamic Perspectives on Wealth Creation
- Ortaqlıq Әsaslı Yöntəmlər Kiralama Әsaslı Yöntəmlər Satış Әsaslı Yöntəmlər
- İRANDA “YENİ ŞEİR”İN FORMALAŞMASINDA NİMA YUŞİCİN ROLU C.N.MƏMMƏDZADƏ
- Açar sözlər
|
b) Başqa bir misal, Riyaziyyatçı Max Palevskiyə aiddir. Palevski 1961-ci ildə kiçik kompüter sistemini kəşf etmiş və bu layihəni ilkin mərhələdə 257 min dollarla David and Rock Risk Sermayə şirkəti dəstəkləmişdir. Bu şirkət Xerox Corp. bir milyard dollara almışdır. Davis and Rockun 60 milyon qazancı olmuşdur. Bu ana sərmayənin 7 ildə 233 qat artdığını göstərir.
yöntəmlə, hissə-hissə ödəməsini ifadə edən yöntəmdir. Bu satış növü təvərrüq olaraq bilindiyi kimi, bu yöntəmlə alınan malın yenidən sahibinə satılması iynə satışı olaraq bilinir. Bu satışlar içində, fərqli bir dəyər qazanan murabah yöntəmidir. Bu yöntəm faizsiz bankların ən çox istifadə etdiyi, yöntəm olaraq bilinən murabaha müəyyən miqdara alınan malın, digər tərəfə ikinci satış əqdi ilə olaraq həyata keçməsini ifadə edir. Burada faizsiz quruluşlar, yaxud katılım banklarının satış üzərinə karın digər quruluşlara nisbətdə daha yüksək tutması və əslində sabit mal və mövcud satış əqdi həyata keçirilmədiyinə görə tənqid olunmaqdadır. Bu mənada faizsiz bankların da etibar, etimad qazandıqları və ayaqda durduqları maddi qaynaqlara, prinsiplərə sadiq qalaraq eyni diqqəti və mükəlləfiyyəti göstərmələri ən əsas şərtlərdəndir. 25
6. İstisna Satışı veyaxud İş görmə əqdi. İstisna əqdi nəğd, yaxud vadəli bir miqdarqarşılığında malın təlim, təslim işlərini əhatə edir. Beləliklə tərəflərin biri finans qaynağını təmin etmək, digər tərəf isə təslim almaqla mal üçün müqavilə imzalamış olarlar. 7. İcarə və ya Kiralama – İlk addımlarını atan quruluşların nəğd ehtiyacını qarşılamaq, sərfiyyatlarını azaltmaq üçün, müəyyən müddət istifadəsi uyğun görülən əşyaların, əmlakın kira olunma məsələsidir.
ortaya qoyulan, satılan malın qarşılığını müəyyən müddətdən sonra eyni ilə iadə edildiyini ifadə edən razılaşma yöntəmidir. 26
9. İstiğlal Satışı alınan malın istifadə etməyən satıcısı tərəfindən kiraya verilməsidir. 27
25 Fara Madehah Ahmad Farid, Shariah Comliant Private Equity and İslamic Venture Capital, edt. Rodney Wilson, Edinburg Universiteti Nəşr, 2012, s. 6 26 Daha geniş məlumat üçün bax: Abdulaziz Bayındır, Bey bi’l Vefa, DİA, İstanbul, 1992, VI/20 27 Daha geniş məlumat üçün bax: İshak Emin Aktepe, İslam Hukuku Çerçevesinde Finansman ve Bankacılık, İstanbul: Yedirenk, 2010 Osmanlı dövründə və müasir faizsiz banklarda istifadə olunan iqtisadi prinsiplər 297
10. Murabaha – Murabaha – Lüğətdə artma, kar, ticari qazanc mənasındaki ribh kökündən törəyən və kar haqqı tanıma mənasına gələn muarabah terim olaraq bir malın alış fiyatı, maliyəti üzərinə müəyyən bir kar qoymaqla satılmasını ifadə edir.
28 Hal-hazırda faizsiz bankların ən çox istifadə etdiyi yöntəmləri olaraq bilinməkdədir. 29 Daha çox finans dəstəyinin, fərdi maddi dəstəyin, istehsalat dəstəyi olaraq bilinməkdədir. Türkiyədə katılım bankları olaraq bilinən, faizsiz banklar sahib olduqları büdcələrin 90 % qismini murabahaya əsaslanan finans qaynağına əsaslandırmaqdadır. Ancaq bu hal, ancaq ölkəmizə məxsus deyil, bütün dünyadaki faizsiz banklara da aid etmək olar. Bu baxımdan müasir günümüzdə faizsiz bank- ların mudaraba ilə büdcələrini təşkil edib, murabaha ilə dağıtdıqlarını ifadə etsək yanılmarıq. Murabahanın həqiqətən tətbiq oluna bilməsi üçün müəyyən qaydalar vardır. Bunlar arasında satış əsnasında satılacaq məhsulun hazır olması, satışın həmin yerdə və anda həyata keçməsi, satılması uyğun görülən varlıq bir dəyərə sahib olmalı, satılması uyğun görülən varlığın satıcı tərəfindən bilinməsi, satış anında malın qiymətinin dəqiqləşdirilməsi, vadəli satışda isə bu fərqlilik göstərə bilər. Qiymət müəyyənləşdirildikdən sonra, daha erkən ödəməklə qiymətin azaldılması mümkün deyil, ödəmənin təminat altına alınması üçün satıcı ipoteka və bənzər təminat tələb edə bilər. Faizsiz bankçılıq qaydalarında olan murabahada tərəflərin vədlərindən dönmələri bir qisim problemlərə səbəb ola bilər. Vəd, fiqhdəki yeri və iqtisadi həyatdaki yeri baxımından müasir günümüzdə mühüm yöntəmlərdən biridir. 30
sında istifadə olunmaqdadır. Әrəb piyasalarında bono və təhvillər üçün “sənəd” kəl- məsi istifadə olunduğu halda, İslami finansman bonolarının müxtəlif növləri olmaqla birlikdə, məhşur dörd növü vardır. Bunlar lizing (leasinge), muşaraka, mudaraba və sələmə əsaslanan sukuk olaraq bilinir. 31 Müasir dövrdə Türkiyədəki istifadəsinə 28 Әhməd Әli Abdullah, əl-Murabaha usuluha, əhkamuha və tatbiqatuha fil məşarifil İsləmiyyə, Xartum, 1987 29 Daha geniş məlumat üçün bax: Servet Bayandır, Çağdaş Murabahaya Etkisi Bakımından Fıkıhta Vadin Bağlayıcılığı Meselesi, İstanbul Universiteti İlahiyyat Fakultəsi Dərgisi, S. 11, 2005
30 Daha geniş məlumat üçün bax: Servet Bayındır, Faizsiz Bankacılık İşlemlerinin İslam Fıkhındaki Yeri (doktorantura dissertasiyası), Marmara Universiteti Sosyal Elmlər İnstitutu, İstanbul, 2004 31 Faizsiz finans yöntəmlərində, faizsiz finans sahəsinin dinamiklərini dəyişdirmiş və yenilikləri özündə cəmləmişdir. Müstəqil ixraclar yolu ilə dövlət və şirkətlərə finans
Sənan Əzimov 298
gəlincə, sukukun istifadə olunmasına istinadən, çalışmalar SərmayəPiyasası Quru- munun 2010-cuil mart ayındaki təbliği ilə, varlığa əsaslanan kira sertifikatlarının (sukuk) ixracına imkan vermişdir. İctimai və fərdi müştərilərə məxsus olmaqla məh- sullara misal olaraq, mudaraba, muşaraka və murabaha kimi klassik məhsullarla, lizinq, xüsusilə də Cənubi Asya ölkələrində məşhur olan bey bil vəfa, bəyud deyn və təvərruq kimi müasir məhsullardan ibarətdir. 12. Təvərruq – Uzun müddət əvvəldən bilinən və tətbiq olunan finans qay- nağıdır. Әvvəllər beyul inə içərisində dəyərləndirilən, sonralar isə bəzi məzhəblərə görə sərbəst əhd halına gəlmişdir. Beyul inə fiqhdə mübahisəli mövzulardan olma- sına baxmayaraq, müasir piyasalarda tez-tez müraciət olunan yöntəmlərdəndir. Ma- layziya başda olmaqla xüsusilə Şafii məzhəbinin yayıldığı Cənubi Asya ölkələrində beyul inəyə əsaslanan finans yöntəmləri ortaya qoymuşdur. Hal-hazırda isə əvvəlki istifadə yöntəmlərinin tərsinə, çox qarışıq tərkibdən ibarət bir finans yöntəmi olaraq qarşımıza çıxır. Ümumiyyətlə isə, təvərruqun fiqhi əsası tədqiq olunarkən, beyul inəyə əsaslandığı ifadə olunmaqdadır. 32
13. Sələm Әqdi - Ödəmənin nəqd olaraq, tərəflər arasında əhd bağlandığı anda, ancaq alınan əşyanın təslim olunmasının əvvəlcədən təyin olunmuş bir tarixə qədər təxirə salındığı alış, satış əqdidir. Bu yöntəmin məqbul olması üçün, aşağıdaki şərtlərə diqqət olunmalıdır. 1. Alıcı ödəməni satışın reallaşdığı vaxt, nəqd olaraq verməlidir. 2. Keyfiyyəti və şəkli məlum olan mallara tətbiq olunmaqdadır. 3. Müəyyən olunmuş xüsusi bir məhsul, yaxud müəyyən ərazi üzərinə aparıl- ması məqbul deyil. 4. Sələm əqdində əsas məhsulun xüsusiyyətləri və keyfiyyəti haqqında konkret bir məlumat olmalıdır. 5. Malın çatdırılması ilə əlaqədar, gün və yer dəqiq olaraq bildirilməlidir. 14. İynə Satışı - İslam Hüququnda hər hansı bir şəxsin vadəli olaraq satdığı malın, öz qiymətindən daha ucuz qiymətə nəqd olaraq qaytara bilməsi olaraq bilinir.
dəstəyinin təmini, xüsusilə bono və mənqul qiymət sahəsindəki sukuk, yaxud faizsiz mənqul qiymətin istifadəsi son dövrdə çox yayılmışdır. Daha geniş məlumat üçün bax: Munawar İqbal and Rodney Wilson, Islamic Perspectives on Wealth Creation, Edinburq Universiteti Nəşr, 2005 32 Daha geniş məlumat üçün bax: Servet Bayandır, Modern Faizsiz Finansman Araçlarından Olan Teverruk ve GES’in Fıkhi Tahlili, Müzakirələri Elmi Toplantı, İstanbul: Konevi Mədəniyyət Mərkəzi, 2012 Osmanlı dövründə və müasir faizsiz banklarda istifadə olunan iqtisadi prinsiplər 299
Bu yöntəm borc pul alarkən baş vurulan yöntəm olaraq, borc verənə satış əqdi yolu ilə müəyyən bir kar təmin etdiyi halda, nəqd pul ehtiyacı olanın da nəqd ehtiyacını qarşılamaqdadır.
gətirdiyi şərtlərdən istisna olan xüsusi bir əqddir. İstehsalçıya müəyyən məhsulun sifarişi ilə ərsəyə gələn istisna, müasir günümüzdə ümumiyyətlə inşaat, gəmi inşaatı v.s. böyük layihələrdə istifadə olunmaqdadır. 16. İcarə Summəl Bey – Kirayə götürülən varlığın, kira müddəti bitdiyi vaxt müəyyən miqdar qarşılığında kirayə götürənin mülkiyyətinə keçməsidir. Kəlimə olaraq tərcümədə kirayə alındıqdan sonra, satışın reallaşmasını ifadə edən, əqddə kirayə və satışın həyata keçdiyini bildirən haldır. 17. Bey Bitamam Acil – İslami finans sahəsində BBA olaraq qısaldılan, bey bitamam acil Malayziya təməlli bir tətbiqat olub, əsasən iynə satışının bir növüdür. Bəzi qaynaqlarda murabaha satışının bir növü kimi qəbul olunmaqdadır.Təməlində klasik İslam hüququnda BBA olaraq bilinən bir əqdin olmadığı, daha çox bir ödəmə yöntəmi olaraq bilinməkdədir. 33
Ortaqlıq Әsaslı Yöntəmlər Kiralama Әsaslı Yöntəmlər Satış Әsaslı Yöntəmlər Mudaraba İcara Murabaha Muşaraka İcara SumməlBey İstisna Sələm İynəSatışı BeyBitamamAcil 34
33 Munawar Iqbal and Rodney Wilson, Islamic Perspectives on Wealth Creation, Edinburg UniversitetiNəşr, 2005, s. 57 34 Atila Yanpar, İslami Finans İlkeler, Araçlar ve Kurumlar, İstanbul: Scala Nəşr, 2014 Sənan Əzimov 300
Nəticə Nəticə olaraq İslam dinindən qaynaqlanan faizin qadağan olunması, həm Osmanlı dövrü üçün, həmçinin Türkiyədəki finans qaynaqlarının ərsəyə gəlməsində mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan müasir günümüzdə meydana gələn bir çox iqtisadi sistemin təməlində bu prinsiplərin yer alması keçmişdən günümüzə davam edən bu finans qaynaqlarının hələ də öz funksiyalarını qoruduğunu ifadə edir.
As a result, the prohibition of interest in Islam religion from the Ottoman period, as well as in Turkey played an important role in the publication of financial resources. In this respect, a lot of the modern economic system that took place today on the basis of these principles, which continue to take place this past financial resources still retain their functions nowdays. В результате, запрет интерес к исламу с периода Османской империи, а также Турции сыграли важную роль в публикации финансовых ресурсов. В этом отношении, много современной экономической системы, которая состоялась сегодня на основе этих принципов, которые продолжают происходить это прошлые финансовые ресурсы по-прежнему сохраняют свои функции как и прежде.
Osmanlı dövründə və müasir faizsiz banklarda istifadə olunan iqtisadi prinsiplər 301
QAYNAQLAR
Abdulaziz Bayındır, Bey bi’l Vefa, DİA, İstanbul, 1992, VI/20 Abdulmumin Әbu Zeyd, Nahvə Tatviri Nizamil Mudaraba fil Masarifi’l- İslamiyye, Qahirə, 1420/2000 Abraham L. Udovitch,
1970
Ahmet Tabakoğlu, İslam İktisadı Açısından Kalkınma, İstanbul: İslami Elmlər Tədqiqat Vəqfi Nəşr, 1987 Atila Yanpar,
2014
Bekir Ali Bilgiç, İslamda Kazanç Sistemi ve Çalışma Hayatı, İstanbul: 1990 Burhan Ulutan, Bankaçılığın Tekamülü, Ankara, 1957 Cengiz Kallek, Mudaraba Maddəsi, DİA, 30/358-363 Cengiz Koç, Günümüz Türk Hukukuyla Mukayeseli Olarak İslam Hukukunda Ariyet Akdi, SÜSBE, Konya, 2007, Magistr Diplom İşi Fara Madehah Ahmad Farid, Shariah Comliant Private Equity and İslamic Venture Capital, edt. Rodney Wilson, Edinburq Universiteti Nəşr, 2012 Fethi Gedikli,
Әhməd Әli Abdullah, əl-Murabaha usuluha, əhkamuha və tatbiqatuha fil məşarifil İsləmiyyə, Xartum, 1987 Horst Klengel, Kral Hammurabi və Babil günlüyü, tər. Nesrin Oral, İstanbul: Telos Nəşr, 2001 İshak Emin Aktepe, İslam Hukuku Çerçevesinde Finansman ve Bankacılık, İstanbul: Yedirəng Nəşr, 2010 Mehmed Fuad Köprülü, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmalar ve Vakıf Müesseseleri1890-1966, haz. Orxan Fuad Köprülü, İstanbul: Ötükən Nəşriyyatı, 1983 Munawar Iqbal and Rodney Wilson, Islamic Perspectives on Wealth Creation, EdinburqUniversitetiNəşr, 2005 Murtaza Köse, Ticaret Hukuku Tarihi Açısından Mudarabe ve Commenda Ortaklıklarının Etkileşimi Hakkında Bir Deneme, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum, 2002 Sənan Əzimov 302
Mustafa Uçar, Türkiye'de dünyada faizsiz bankacılık ve hesap sistemleri, Fey Vəqfi
Servet Bayındır, Faizsiz Bankacılık İşlemlerinin İslam Fıkhındaki Yeri (dokto- rantura dissertasiyası), Marmara Universiteti Sosyal Elmlər İnstitutu, İstanbul, 2004 Servet Bayandır, Çağdaş Murabahaya Etkisi Bakımından Fıkıhta Vadin Bağlayıcılığı Meselesi, İstanbul Universiteti İlahiyyat Fakultəsi Dərgisi, S. 11, 2005 Servet Bayandır, Modern Faizsiz Finansman Araçlarından Olan Teverruk ve
Mərkəzi, 2012 Servet Bayandır, The Reciprocity Principle in İslamic Law and İts Application
S. 21, 2013 Shaikh Mahmud Ahmad, Towards İnterest - Free Banking, Pakistan: İslam Mədəniyyəti Universiteti, 1991 Ziya Kazıcı, Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul: Bilgə Nəşr, 2003
İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 303
NİMA YUŞİCİN ROLU C.N.MƏMMƏDZADƏ Bakı Dövlət Universiteti mhjavanshir@mail.ru Açar sözlər: ömür yolu, yaradıcılıq, “yeni poeziya”, “azad əruz”, vəzn, qafiyə, poetik dil, tənqidi görüşlər Ключевые слова: путь жизни, творчество, «новая поэзия», «свободный аруз», размер, рифма, поэтический язык, критические взгляды Key words: life, creative work, “new poetry”, “free poem”, rhythm, rhyme, poetic language, critical views. XX əsr fars poeziyasında yeni üslubun əsasını qoymuş Nima Yuşic ləqəbli Әli Nuri (bəzi mənbələrdə Әli İsfəndiyari) 1897-ci ilin 11 noyabrında İranın Mazandaran vilayətinin dağlıq Yuş kəndində maldar ailəsində anadan olmuşdur. Atası İbrahim Nuri və anası Tuba Meftah Mazandaranda alicənab və ziyalı xanədana mənsub idi. Nima tərcüme-yi halında nənə tərəfdən uzun illər əvvəl İranda məskunlaşmış mühacir gürcülərdən olduğunu qeyd edir [6, 579]. Ә.Nuri ilk təhsilini ənənəvi şəkildə kənd axundundan alır. Axund öz çubuğunun gücü ilə oxumağa təhrik etdiyi Nimanı mollaxanada kəndlilərin məktublarını qiraət etməyə və əzbərləməyə məcbur edirdi. Yaylaqlı-qışlaqlı kənd həyatının vurğunu olan Nima maldar tayfaları arasında yaşamağa, dağlıq Yuşun təbiət mənzərəsini heyranlıqla seyr edib, içinə çəkməyə, gecələr tonqal başında maraqlı əhvalatlara qulaq verməyə daha çox aludə idi. Həyatın nəşəsini təbiətin qoynunda keçən sakit, qayğısız və təmtəraqlı uşaqlığından dadan Nima iti zehni və dərrakəsi ilə həmyaşıdlarından seçilir, davranış və rəftarı ilə böyüklərin rəğbətini qazanırdı. On bir yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə Tehranda məskunlaşır, əvvəlcə “Həyat-e cavid” və “Xan-e Mərvi” məktəblərində oxuyur. Sonra isə təhsilini xristian katoliklərinin təsis etdiyi Sen Lui fransız kollecində davam etdirir. Әlaçı olmadığı kollecdə onun həyatı xoşbəxtlikdən büsbütün dəyişir. Hər cür yaradıcılıq gücünə malik olan gənc on beş yaşında ikən peşə seçimi - gah rəssam, gah tarixçi, gah geodeziyaçı, gah da təbiətşünas olmaq C.N.Məmmədzadə 304
haqqında düşünür. Lakin günlərin birində qəfildən ədəbiyyat müəllimi “könül şairi” deyə xatırladığı Nizam Vəfanın təsiri ilə şair olmağa qərar verir. Nimanı çox sevən N.Vəfanın onun yetişməsində və püxtələşməsində böyük zəhməti olur. Gəncin fitri istedadını görən şair onu çoxlu mütaliə etməyə və şeir yazmağa sövq edir. Nimanın müəlliminə həsr etdiyi “Vəfa” adlı ilk şeirindən böyük qürur hissi keçirən N.Vəfa şeirin haşiyəsində şagirdinin yüksək ədəbi ruhunun təkamülə layiq olduğunu qeyd edir. Әdəbiyyat müəlliminin “məktəbin iftixarı saydığı” Nima 1917-ci ilin 15 iyununda Sen Luini bitirir. Sonralar Barforuş məktəbində fəlsəfə, məntiq və islami elmlərə yiyələnir. 1926-cı ildə Aliyə Cahangirlə ailə həyatı qurur və bu izdivacdan Şəragim adlı yeganə övladı dünyaya gəlir. Maliyyə Nazirliyində çalışan zaman təbiətinin şairləşdiyini anlayır. Saf və azad havanın həbs olunduğu otaqlarda təbiətin əsrarəngiz şah əsəri olan Yuşun həsrətilə yaşayır və o an xatirələrin selində xülyalara qərq olur. Bu həsrətə müvəqqəti son verəcək yay fəslini böyük intizarla gözləyir. Bir müddət sonra isə şair istəyinə uyğun Mədəniyyət Nazirliyində kitabların təftişi üzrə məmur və ədəbi tənqidçi vəzifələrində çalışır. 1953-cü ilin avqust çevrilişi zamanı isə qısa müddətə həbs olunur. 1959-cu ildə Yuşdan qayıdarkən bərk soyuqlayır və Tehranda ağ ciyərin iltihabı xəstəliyindən vəfat edir. Sağlığında olduğu kimi 1993- cü ildə şairin məzarı yenidən onu cahana yetirən və köçürən doğma Yuşun qoynuna sığınır. Klassik İran ədəbiyyatının gözəl bilicisi olan Nima Yuşic fransız dili vasitəsilə Avropa ədəbiyyatı və musiqisi ilə yaxından tanış olur, Verlen, Rembo, Malarme kimi dünyaşöhrətli ədiblərin yaradıcılığını, Hegel və Kant fəlsəfəsinin nəzəri əsaslarını öyrənir. Birinci cahan savaşı dönəmində ədəbi fəaliyyətə başlayan Nima yaradıcılığının başlanğıcında qədim fars şeirinin dəsti-xəttini davam etdirərək, əsərlərini Xorasan üslubunda yazır. Şərq şeirinin bütün ənənəvi poetik formalarında qələm sınamış şairin bədii irsində məsnəvi və qitə janrları xüsusi yer tutur. Kamil bir sənətkar kimi yetişənə qədər Nima öz sələflərindən geniş şəkildə bəhrələnmiş və onların təsiri altında yaşamışdır. İran alimi M.Hoquqinin fikrincə, Nima Yuşic klassik şairlərdən daha çox dahi Azərbaycan mütəfəkkiri N.Gəncəviyə nəzər salmış və məsnəvilərində onun dilindən təsirlənmişdir [8,
41]. Şairin özünün də etiraf etdiyi kimi ilk şeirləri ümumilikdə təbiətdən uzaq və yazıçının şəxsi həyat xüsusiyyətləri ilə daha az əlaqəli idi [8, 57]. Әdibin ilk əsəri “هدیرپ گنر ۀصق” (“Solğun əhvalat”) 1920-ci ildə“Yuşi” imzası ilə “Nou bəhar” jurnalında işıq üzü görür. Təxminən beş yüz beytdən ibarət olan əsər məsnəvi formasında və əruzun həzəc-e mosəddəs bəhrində qələmə alınmışdı.
İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 305
“Qüssəli qəlblər” üçün yazılmış əsərdən şairin Mövlanə Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi-ye mənəvi” əsərinin başlanğıc 18 beytindən ilhamlandığı aydın görünür. Әsərdə şairin həyata baxışları, təbiətə və kənd həyatına vurğunluğu öz dolğun əksini tapmışdır. Daha sonra Nima kiçikhəcmli “Nağılbaz molla Həsənin keçisi”, “Kiçik çeşmə”, “Xoruz və tülkü” hekayələrini yazır. Klassikanın öz təsirini saxladığı həmin əsərlərdə şairin ictimai fikirləri yer alır. Y.Aryənpur “Kiçik çeşmə” əsərinin Sədinin “Bustan”ındakı “Yağış damlası və dəniz” hekayəsindən, “Xoruz və tülkü” də isə Lafontenin “Qarğa və tülkü”sündən təsirləndiyi iddiasında idi. Yazıçı Cəlal Al-e Әhmədin sözləri ilə desək, həmin “ciddi və yetkin qitələri”ndə cavan şair hələ “şairlik məşqi” edirdi [5, 468]. Ümumiyyətlə, 1930-cu illərdə N.Yuşic, P.Etesami, P.N.Xanləri kimi gənc şairlərin yaradıcılığında istər yerli, istəsə də xarici ölkə xalqlarının söz sənətindən təsirlənmə və iqtibaslar özünü aydın şəkildə biruzə verirdi. Bu cəhətdən Nimanın yaradıcılığının ilk illərinə dair olan əsərlər təcrübəvi, sonrakılar isə sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən yetkin sayılır. İyirmi beş yaşında ikən yazdığı
"بش یا" (“Ey
gecə”) şeiri ilə Yuşlu şairin adı bütün İranda dillərə düşür. Әsrarəngiz gecələrə pənah aparmağa adət etmiş şairin qarşısında böyük sənət üfüqləri açan bu əsərlə o, artıq sənət aləmində öz yolunu bəlirləmiş olur. “Ey gecə” şeiri 1922-ci ildə “Nou bəhar” jurnalının onuncu sayında çap olunduğu zaman konservatorlar “qədim abırlı ədəbiyyatda” tənəzzülün baş verdiyini hayqırdılar. Filoloq Rədi Azərəxşi Nimanın “Ey gecə” şeirinin Ә.Dehxodanın Cahangir xanın ölümünə yazdığı mərsiyənin təsiri altında qələmə alındığını söyləyir [3, 68]. Avropa şeir ənənələrinə istinadən ərsəyə gəlmiş həmin əsərdə Nima özünəməxsus romantik dünyabaxışını ortaya qoyur. M.Bahar, P.N.Xanləri, M.Şəhriyar kimi müasir klassiklərin diqqətini özünə cəlb etməkdən əlavə, F.Təvəlləli, F.Moşiri, H.Ebtehac, N.Naderpur, Ә.Şamlu, N.Rəhmani, F.Fərruxzad və digər romantiklərin yaradıcılığında da dərin iz qoymuş “Ey gecə” nin uğurundan ilhamlanan şair “yeni poeziya” sahəsində poetik axtarışlarını səylə davam etdirir. Bir müddət sonra Nima “yeni şeir”in müjdəçisi sayılan "هناسفا" (“Әfsanə”) əsərini ustadı N.Vəfanın islah və düzəlişlərindən sonra dostu M.Eşqinin “XX əsr” qəzetinin ardıcıl bir neçə nömrəsində nəşr etdirir. “Әfsanə” də şair “azad şeir”ə dair bəzi fikirlərini təcrübədən keçirir. İlk növbədə ənənəvi əruz ölçüsündə olmayan “Әfsanə” də şair bir misranın təfiləsini bir neçə hissəyə bölməklə əruz sütunları arasında fasilə yaratdı. Bununla şeirin ümumi ahənginə bir xəfiflik və lətafət, oynaqlıq və cingiltililik bəxş etdi. İkincisi, şeirin vəzn yükünü bu yolla C.N.Məmmədzadə 306
yüngülləşdirməklə şair çoxdan bəri düşündüyü bir fəndi nəzmi musiqidən ayırıb, nəsrə yaxın etməyə çalışdı. Bu, səhnə əsəri təəssüratı bağışlayan mənzumədə əsərin ideyasını sadə və asan yolla diqqətə çatdırmağa xidmət edirdi. “Solğun əhvalat” ilə yaxından səsləşən “Әfsanə”nin süjet xətti dialoq əsasında qurulmuşdu. Şair təxəyyülünün azadlığı, lirik-romantik pafos, emosiya və hisslərin romantik inikası, bədii səhnələrin vəsfi, təqliddən uzaqlığı, danışıq dilinə yaxınlığı əsərin məziyyətini artırır, onu nümunəviləşdirirdi. Nima “hər şeyi “Әfsanə”nin libasında düşündüyü” (Ә.Şamlu) sürrealist məzmunlu bu mənzuməsində Qərb poeziyasından bəhrələn- mişdi. Odur ki, Hafizə qapılmış qəzəlxan Şəhriyarı fikrindən daşındıran “Әfsanə” həm də H.Ebtehac, N.Naderpur, Ә.Şamlu, F.Fərruxzad kimi gənclərə fantaziya və təxəyyülün yeni növünü, təbiətə və varlığa eşqi nümayiş etdirdi. 1920-ci illərdə şair bir sıra ictimai məzmunlu əsərlər qələmə alır. “Məhbəs” (1925) əsərində ədalətsizlikdən əziyyət çəkən kəndli Kərəmin simasında günahsız məhkumlar, “Әsgər ailəsi”ndə (1926) Qafqaz cəbhəsində vuruşan çar əsgərlərinin acınacaqlı aqibəti, “Naməlum şəhid”, “Sarsılmaz əsgər” əsərlərində vətən fədailəri- nin qəhrəmanlığı, “Tikançı” da (1925) tikanlı kolluqlarda çalışan alnıtərli və əliqanlı zəhmətkeş qadınların, “Qayıq şamı”nda ovçuların təhlükəli və gərgin əməyi təsvir olunur. Real əhvalatlar əsasında ərsəyə gəlmiş “Ana və oğul”, “Gecənin kətibəsi” əsərlərində yetim və ac-yalavac uşaqların, kimsəsiz və yoxsul insanların düşkün ha- lını ürək yanğısı ilə təsvir edir. İnsanlara və insanlığa ədalət istəyən şair məzlumların göz yaşının coşqun sel kimi zülm sarayını bərbad edəcəyinə, əmək və ittifaqın istis- mara son qoyacağına, rifaha dayaq olacağına, cəmiyyətdə haqqın öz yerini alacağına böyük inam ifadə edir. Adıçəkilən əsərlərdə də “Әfsanə” üslubuna xas bir çox cəhətlər öz əksini tapmışdır. Məsələn, “Әsgər ailəsi” həmin əsərlə eyni vəzndə yazıl- mış, “Naməlum şəhid” və “Oğul” əsərlərinin süjet xətti dialoq əsasında qurulmuşdu. 1924-cü ildə Nimanın bəzi şeirləri sənət dostu M.Z.Həştrudi tərəfindən “Müasir ədəbiyyat müntəxəbatı”nda nəşr olunur. 1926-cı ilin aprelində şairin “Әsgər ailəsi”, “Ananın ümidi”, “Şir” və “Qürubdan sonra” əsərlərindən ibarət kiçikhəcmli ikinci kitabını birinci əsərinin adı ilə öz hesabına dərc etdirir. 1928-ci ildə Barforuş şəhə- rində təhsil alarkən “Həzrəti Qılmanın ayaqqabısı”, “Aydın”, “Oğru və şairin heka- yəsi”, “Barforuş səfərnaməsi” əsərlərini yazır. Son illərdə çap olunan “Həzrəti Qıl- manın ayaqqabısı” komedik pyesindən savayı ədibin adıçəkilən qalan əsərləri itmiş sayılır [8, 89]. Nimanın özünün “istedadlı cavan, səni məhv etməsinlər deyə naməlum şəkildə öl, ya da sakit ol!” [13, 75] kimi xarakterizə etdiyi 1930-cu illər onun da
İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 307
yaradıcılığına təsir etdiyindən “mən”i susqunluq dövrü keçirir. Daxilindəki boşluğu doldurmaq üçün 1928-1933-cü illərdə həyat yoldaşı ilə birlikdə Tehran, Babol, Lahican, Rəşt və Astara şəhərlərində pedaqoji fəaliyyət göstərən şair poetik işlə nisbətən az məşğul olur. Qəzəl, qəsidə, qitə, məsnəvi, müxəmməs, müsəddəs, müsəmmət, müstəzad, tərkibənd və ya hibrid formada əsərlər qələmə alır. Təmsil və satirik formalı “İpək qurdu”, “Nil qartalı”, “Yeni il”, “Xoruz və buğələmun”, “Tərkidünya quş” və s. şeirləri ənənəvi əruz vəznində yazılsa da, misraların bərabərliyi cəhətdən sərbəstliyə malik idi. Әdibin bu dövr yaradıcılığında nihilizm motivləri başlıca yer tutur. Cəmiyyətdə ovunub, təskinlik tapa bilməyən əsərlərin lirik qəhrəmanı sərgərdan və üzgün halda xəlvətliyə, tərkidünyalığa qapılır. Әtrafı dar və cansıxıcı, hər bir şeyi üzücü və darıxdırıcı zənn edən qəhrəman aydın səhərlərdən qaçar halda zülmətli gecələrə üz tutur. 1937-ci ilə kimi şair “Әfsanə” üslubunda heç bir növ “azad şeir” yazmır və ya yazdısa belə çap etdirməmişdir. 1940-cı illərdən Nima Yuşic yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü başlanır. Ölkədə əlverişli ictimai-siyasi abu-hava ədəbi prosesin də dirçəlməsinə, ədəbi qüvvələrin susqunluq və pessimizminə son qoyur. 1938-ci ildə şair Mədəniyyət Nazirliyinin təsis etdiyi Qulaməli Minbaşiyanın redaktorluğu ilə S.Hidayət, Ә.Nuşin, M.Z.Həştrudidən ibarət redaksiya üzvləri ilə birlikdə dörd il işıq üzü görən “Musiqi” jurnalının buraxılışında yaxından iştirak edir. Şairin xitabət kürsüsü olan həmin jurnalda on beşə yaxın şeiri və “Hisslərin dəyəri” adlı ədəbi-tənqidi yazıları dərc olunur. “Musiqi” nin ardıcıl saylarında “yeni şeir”in nəzəri məsələlərinə, “azad əruz” formalarına, İran ədəbiyyatşünaslığının müasir problemlərinə, estetika, incəsnət və musiqiyə dair məqalələrlə çıxış edir. Әgər əvvəllər şairin sevimli obrazları quş, gecə, qəfəs idisə, indi bu obrazlar öz uca nəğməsi ilə yeni günün şəfəqlərinin yüksəlməsini müjdələyən səhərdir [3, 90]. Romantizmdən simvolizmə yuvarlanan ədibin yaradıcılığında hələ də ötən illərə xas olan nihilizm və pessimizm xəfifcəsinə gizlənir. Simvollar vasitəsilə mövzunun səbəbsiz dərinləşməsindən, mətləbdən uzaqlaşmamaq üçün nəzərindəki məsələyə birbaşa işarə edir. Simvollar silsiləsi Nimanın şeirinə vəhdət və tamlıq bəxş edirdi. Simvolika ilə realizmi əlaqələndirir, canlı və cansız simvolları təkcə zehndə deyil, eyni zamanda göz önündə cilvələndirirdi. Şairin təfəkkür və düşüncəsinin güzgüsü olan “Küçə sakitdir”, “Soyuq ocaq”, “Külək qayıdır”, “Gecənin kədəri”, “Səhər”, “Külək” kimi şeirlərdə təbiət təsvirləri geniş yer alır. Hər bir parçası xüsusi anlam kəsb edən təbiətdə canlı və cansız varlıqların hərəkət və davranışları diqqətlə izlənir, hər bir incəliyə fikir verən nazim təkcə gözlə görünəni deyil, həm də eşidiləni poetik
C.N.Məmmədzadə 308
biçimdə əks etdirir. Küləyin vıyıltısı, yağışın şırıltısı, damlaların tıqqıltısı, xoruz banının səsi, saatın dinq-donqu və s. şeirdə xüsusi bədii kompozisiya əmələ gətirir. Bununla novator sənətkar şeirin predmet və motivinin insandan təbiətə inteqrasi- yasına nail olur. Nəhayət, Nima 1940-cı illərdə nəzəriyyəsini uzun illərdən bəri hazırladığı “azad əruz” haqqında düşüncələrini “Qarğa”, “Simurq” və “Mehtab gülü” əsərləri üzərində sınaqdan keçirir. İran ədəbiyyatı tarixində “Nimayi şeir”in ilk təməl daşı 1939-cu ildə “Musiqi” jurnalında “Qarğa” şeiri ilə qoyulur. Әslində isə “Simurq” şeiri “Qarğa”dan bir il əvvəl, yəni 1937-ci ildə yazılsa da, 1940-cı ildə işıq üzü görür. Zəngin təxəyyülün məhsulu olan “Simurq” alleqorik əsərdir. Әnənəvi əruz qayda- larına tamlıqla riayət olunmayan hər iki şeirdə “Nimayi şeir” kompleks şəkildə idi. Yəni burada bütün elementlər – şeirin forması, dili, ritmi, hisslərin ifadəsi arasında bütövlük və əlaqə vardı. Halbuki, “Әfsanə” də yeniliklər natamam və nisbi idi. “Әfsanə” dən fərqli olaraq, qədim şeirin qeydlərindən qurtulmuş bu əsərlərdə alleqoriya dəbə salınır. Bədii ifadənin alleqorik üsulu şairin sonrakı dövr yaradıcılığında, xüsusilə də irihəcmli “simvolik simfoniya” “Amin quşu” əsərində başlıca yer alır. Qeyd edək ki, “Әfsanə” dən sonra bir çox şairlər fars ədəbiyyatında “keçmiş üsluba son vermək” naminə həvəsə düşüb əbəs yerə əllərini mürəkkəbə buladılar. 1930-cu illərdə M.Y.Dövlətabadi heca vəznli qafiyəsiz şeirlər, Z.Bəhruz adlı birisi əruz vəznində misraları namünasib mənzum əsərlər yazdı. Amerikada təhsil almış M.Moqəddəm mənsur şeirlərdən ibarət “Gecə yarısının sirri” (1933), “Pərdədən xaric bir neçə yol” (1934), “Xoruz səsi” (1935) və s. əsərlərini nəşr etdirdi. 1940-cı illərdə Fransada təhsil almış P.T.Kiya “sənətə yeni bir üslub gətirən” “Şahin”in dörd qəlibini tökdü, özündə nəzmi və nəsri birləşdirən “nəsm” adlı yeni bir vəzn yaratdığını iddia etdi. Qərb ədəbiyyatını bəsit tərcümə, uğursuz təqlid və yamsılama, gizli və aşkar cazibələr yolu ilə həmən həvəskarların əruz vəzni çərçivəsində misraları bölüb alt-alta yazmaq, uzadıb-qısaltmaq, vəznləri bir-birinə qarışdırmaq, ahəngdarlıq və musiqi naminə süni qafiyələr yaratmaq cəhdləri boş və mənasız oldu. İşin üsuluna bələd olmayan forma naminə forma yaratmağa çalışan təqlidçi şairlərin əsərləri heç kəs tərəfindən ciddi qarşılanmadı. Dövri ədəbi-bədii mətbuat onların əsərlərinin çapını üstələnmədi. Lakin sakittəbiətli, heç bir iddiada bulunmayan, fikirlərində sabitqədəm, cəmiyyətdənqaçar Nima 1920-ci illərdən başlayaraq, fars poeziyasının təcəddüdü barədə ciddi düşündü, 1940-cı illərdə isə düşüncədən əmələ keçdi. Bütün “həyatını şeirlə bəyan etmiş” Nimanın özündən əvvəlki modernist və təqlidçi şairlərdən əsaslı fərqi onun novatorluq işinin
İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 309
fəlsəfəsinə dərindən, düşünülmüş şəkildə bələd olması, şeirin bütün zəruri kompo- nentlərini orqanik vəhdət halında birləşdirərək, bütöv bir bədən tipində vücuda gətirən nəzəriyyə yaratmasında oldu. Halbuki ona qədər şeir sahəsində atılan addımlar birtərəfli, natamam və məhdud idi. Məzmun cəhətdən təzə olan şeirin dil və obraz sistemi köhnə, formaca yeni şeirin məzmun boyatlığı, təxəyyül baxımdan zəif şeirin hiss və emosiya nöqteyi-nəzərindən güclülüyü və ya əksinə bunun əyani sübutu idi. Nimanın “azad şeir” formasında yazdığı əsərlər onun ənənəvi əruz, heca vəznində və digər formalardakı əsərləri ilə müqayisədə üstünlüyə malikdir. Şeirini böyük bir çaya bənzədən şair lazım olduqda onun hər bir yerindən səssizcə su götürmək üçün onu bütün köhnə qandal və qadağalardan azad etdi. Әdəbiyyatı həm sənət, həm də xalq üçün var sayan Nima onun xalqdan vücuda gəldiyini və birbaşa insan toplumu ilə bağlı olması əqidəsində idi. O, bir kimsənin onun əsərlərini müsbət və mənfi cəhətlərdən dəyərləndirməsinə ehtiyac duymadan təkcə digərlərinə bəyan üsulunu nümayiş etdirmək istəmişdir. M.Ә.Sales yazırdı ki, Nima səhra və şoranlıqlarda hədər və boş yerə axan böyük bir çayı həyatın susuz əkin sahələrinə, çəmən və tarlalarına sarı yönəltdi [8, 51]. B.Hüseynov Nimanın banisi olduğu “azad əruz”u yaxud “azad şeir”i haqlı olaraq klassik şeir formaları inkişafının qanuna- uyğun davamı sayır, onu heç də fars poeziyasında yeni forma kimi qiymətləndirmir [1, 256]. Әslində klassik əruzun müstəzad və bəhri-təvil formaları Nimanın “azad əruz” u üçün bir mənsəb və nümunə idi. O, hər iki şeir qəlibinə bənzər digər şeir formalarını da icad etməyə müyəssər olmağın mümkünlüyünü başa düşmüşdü. “Təbiətin əlil və kor gözlər üçün hazırladığı bir tikanın ucu” [11, 106] olan Nima Yuşicin nəzəriyyəçisi olduğu “azad şeir” iki prinsipə əsaslanırdı: هزات هدید (təzə baxış) və هزات تفاب (təzə toxuma). Bir-biri ilə əlaqəli olan hər iki prinsip özündə şeirin zehni (məzmun) və zahiri şəklinin (forma) vəhdətini əks etdirirdi. “Azad şeir”in nüvəsini şairin düşüncəsi, dünyabaxışı və dünyaduyumu təşkil edirdi. O yazırdı: “Sən gərək görmə cövhərinə malik olasan... Bir şərab camı olmağı bacarmalısan ki, düşüb-sınan zaman sınmağın titrəyişini bədənində hiss edəsən ” [11, 136]. Nimaya görə şair cahana öz gözü ilə baxmalı, hiss və duyğuları ilə hadisələrin mahiyyətinə dərindən varmalı, idrakı ilə qavrayıb, düzgün əks etdirməyi bacarmalıdır. Müasir şair zamanın nəbzini tutmalı, mütəhərrik və dəyişən həyatda öz emosiya və hisslərinin əsiri olmamalı, xalqın və cəmiyyətin maraqlarına, bəşərin uca amallarına xidmət etməlidir. Novator şair fars şeirinin yenilənməsini təkcə formadan- qafiyələri irəli-geri çəkmək, misraları ölçmək və s. ilə deyil, iş üsulundan başlamağı bildirirdi [6, 619]. Bunun üçün ilk növbədə “görmək” “eşitməy”in yerini almalı idi. Həmin
C.N.Məmmədzadə 310
cəhətdən şair Y.Royayi vurğulayırdı ki, əvvəlki illərə qədər şeirin təklifini qulağın qərarı təyin edirdi: ritm, səs, ahəng, hərflərin zəngi, qafiyə və s. Bir neçə ildir ki, gözün növbəsi çatmışdır [12, 746]. Şair S.Sepehri “yeni şeir”in bu xüsusiyyətini “Suyun ayaq səsi”
)"بآ یاپ یادص"( şeirində tezis şəklində bu cür ifadə olunurdu: دید دیاب رگید روج ،تسش دیاب ار اه مشچ
تسش دیاب ار اه هژاو
[9, 291- 292]
(Gözləri yumaq lazımdır, başqa cürə görmək lazımdır. Sözləri yumaq lazımdır. Söz gərək küləyin özü, söz gərək yağışın özü olsun). Şairi “öz dövrünün övladı” sanan Nima onun əsərlərindən zəmanənin qoxu və ahənginin gəlməsini vacib hesab edirdi. Bugünki şairi tarixçi, öz zamanının tarixçisi bilən Ә.Şamlunun sözləri ilə desək, tarix sənədli şeir istəyir, tarixin sənədli anlarının şeirini... şairin şeiri yaşadığı anda onun zəmanəsinin danışığıdır [6, 626]. “Xəyal seli onun şəxsi təcrübəsindən” [10,113] qaynaqlanan ədibin əsərlərində ümumi və yerli mental dəyərlər, spesifik mənzərə və boyalar təcəssüm olunmalıdır. N.Yuşic və H.Ebtehacda şimal, S.Bəhbəhani, N.Naderpur, N.Rəhmani və F.Fərruxzadda şəhər, F.Təvəlləli, F.Kar və M.Atəşi yaradıcılığında cənub həyatının motivləri göz oxşadığı kimi.
Reallığı xəyal və təsəvvürdən üstün bilən şairə görə sənətkar subyektivlik və təqlidçilikdən uzaq olmaq üçün göz önündə olanları poetik güzgüsündə ləkəsiz əks etdirməyi bacarmalıdır. “Bizim millətimiz ciddi sözləri eşitməyə möhtacdır” [8-31] deyən şairə görə şeir zamanın bətnindən və mətnindən doğmalı, həyatın real portretinə çevrilməli, subyektiv deyil, ümumbəşəri status daşımalıdır. Şeirin zehni şəklinin onun zahiri surətini yaratmasını vacib sayan Nima yazırdı: “... mən istəyirəm ki, əruz bəhrləri bizim üzərimizdə deyil, bəlkə biz müxtəlif hiss və həyəcanlarımızın ifadəsindən asılı olaraq, əruz bəhrləri üzərində hakim olaq” [1,
255]. Bununla şair şeirləri ənənəvi əruz ölçülərinə sığmayan, dil və fikir cəhətdən də təzə olan I dövr Abbasilərin şairi Әbu Әlətahiyenin ona etiraz edənlərə qarşı dediyi ضورعلا نم ربکا انا (Mən əruzdan kifayət qədər böyüyəm) fikri ilə razılaşaraq öz əsrində əruzdan daha böyük olduğunu sübut etdi [10,
118]. Nima “şərab və oxuyub- oynamaq məclislərinin, “xam, tənbəl, sevdalı, emosional və sentimental zehnlərin işinə yaramayan şeirlərində məzmunu birinci, formanı isə ikinci yerdə qərar verdi. Başqa sözlə, Nima şeirində məzmun əsas, forma asılı tərəf sayıldı. “Azad şeir”də zehni şəklin tələbinə görə şeirin zahiri formasının dəyişməsi, bir neçə vəznin peyda olması, misraların bərabərliyinin pozulması, qafiyənin itməsi təbii hal kimi
İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 311
qarşılanır. Nima cavanlıqdan həmişə Qərb poeziyasında olduğu kimi nəzmi nəsrə yaxın etmək üçün böyük səylə çalışmışdır. Bunun üçün “azad şeir”in əsasını təşkil edən və tarixən fars şeirinin mayası olan ənənəvi əruza yaradıcı yanaşmış, klassik əruz qaydalarını sadələşdirmiş, yeni ideyaların ifadəsi üçün təzə vəzn və şeir qəliblərinin icadına nail olmuşdur. Özünün vurğuladığı kimi, o, Xəlil ibn Әhmədin əruzunu daha böyük və səmərəli etmiş, “bəşəri danışığın təbii deklarasiyası” nı əruzla uyğunlaşdırmışdır [14,100]. Şeirlərinin arxasında böyük məharətlə gizlən- məyi bacarmış Nima ayaq izini, barmaqlarının təsirini təsvir və tərkiblərin hər birinin üzərinə qoymuş və öz xüsusi üslubunu yaratmışdır [7,
272-274]. Şərq poetikasında söz ustadları tarixən öz zehni düşüncələrini əruzun müxtəlif bəhrlərinə müvafiq müəyyən sabit qəliblərə malik şeir janrlarında qafiyə tərtib etmək prinsipi ilə bəyan edirdilər. Әruz ölçülərinin tələbi ilə çərçivəli şəkil alan şeirin qəlibindən kənara çıxmalar qətiyyən yolverilməz idi, əks təqdirdə şairin istedadsızlığı və səriştəsizliyi kimi dəyərləndirilirdi. Şeir ölçüsünə görə qəlibi “doldurmaq” üçün şair mətləbə aidiyyatı olan və olmayan məsələlərə toxunmaq məcburiyyətində qalırdı. Bu isə şairləri çox zaman söz oyununa və qafiyəbazlığa, forma aludəçiliyinə çəkirdi. Lakin G.Gilaninin təbirincə desək, “şairin keçid yolunun üzərindən dağı götürən” [6, 600] Nima “bu məmləkətdə yeni toxum əkməsilə” əruz çərçivəsinə adət edənləri onun qadağalarından, formanın əsirliyindən azad etdi. Bununla o, klassik fars poeziyasına xas formalizmin üstündən xətt çəkdi. Şeirin vəzn və qafiyədən, bəzəkli və ritmli sözlərdən ibarət əyləncə vasitəsi olmadığını, bəşərin daha böyük və səmərəli ideallarına xidmət edə bilən aləti kimi şüurlara geniş və tutarlı təsir imkanlarına malik olmasını sübut etdi. O, şeirin kəmiyyətcə deyil, keyfiyyət baxımından ölçülməsini, şairin formaya deyil, məzmuna bağlanmasını məqbul saydı. İran “yeni şeir”inin qəlibi şairin zehni fikirlərinə əsasən formalaşır. Başqa sözlə, şeirin zehni şəkli onun zahiri formasını yaradır. Təsvirlərin, hisslərin və əşyaların hərəkət tərzi zahiri formanın hərəkət trayektoriyasını təyin edir və öz ardınca aparır [7, 225]. Həmən səbəbdən ənənəvi şeirin əksinə, Nimayi şeirdə misraların kəmiyyət baxımından bərabərliyi pozuldu. “Mən”in gətirdiyi fikir seli, şairin emosiya və hissləri, ruhi vəziyyəti misraların uzanmasını və qısalmasını zəruri etdi. Başqa sözlə, şeir misrası fikrin ifadəsi baxımından müxtəlif sayda sözlərdən ibarət oldu. Nima bu barədə yazırdı: Mən malik olduğum mövzuya uyğun söz işlətmək istəyirəm və təbii olaraq, mövzu və məqsədlər bütün misralarda eyni deyildir. Bəs bir misranı qısa edirəm - çünki həmin qədər ehtiyacım var və bir misranı uzun - çünki həmin ölçüyə ehtiyacım var [10, 118]. “Azad şeir” də C.N.Məmmədzadə 312
misraların bərabərsizliyi ədəbi sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən nizamsızlıq və asanlıq kimi nəzərə çarpsa da, qaydalı şeirə nisbətdə əslində “nizamsız şeir” yazmaq daha çətin və məsuliyyətlidir. “Azad şeir” də misraların bərabərsizliyi hər hansı bir fantaziya və ya istəkdən irəli gəlmir. Şair “nizamsızlığ”ın özündə belə bir nizamın olduğuna şübhə etmir. Nima digər formalarla müqayisədə misralarda hər bir kəlməsi dəqiq hesablanmış “azad şeir” yazmağın müşkül olduğunu etiraf edir. Onun şeirində istər-istəməz misraların qeyri-bərabər olması labüd olsa da, lakin vəznin mətlədən tutmuş məqtəyə qədər eyni bəhrdə davam edir. Bəzən isə Nimanın “yeni poeziya” yaradıcılığında vəzn ahənginin pozulmasına, bəhrlərin bir-birini izləməsinə, birindən digərinə keçid alınmasına təsadüf olunur. Buna iki vəzndə yazılmış - نلعافم نتلاعاف نلعف
olar [8, 318]. Әruz bəhrlərinin sınması “azad şeir” in ən ümdə xüsusiyyətlərindəndir. Bir çox halda mövzunun bəyanından asılı olaraq, şeirin bəhrləri misralar üzrə kəmiyyətcə eyni olmur. Yəni, bəhr misralar üzrə müxtəlif hissələrə parçalanır. Məsələn, mütədarik bəhrinin نلعاف (fa`elun) ölçüsündə yazılmış şeirdə I misrada iki, II misrada üç, III misrada bir نلعاف - nun işlənməsi “azad əruz”un prinsiplərinə uyğun görünür. Şeir vəznini müəyyən bir mətləbin əks-sədası və ahəngi hesab edən Nimanın zənnincə, misralar və beytlər kollektiv və müştərək surətdə vəzni istehsal etmə- lidirlər. Şeirin vəzninin bir misra və ya bir beyt üzərində təşəkkül tapması onun fikrincə, qeyri-mümkün və qüsurludur. Çünki bir misra yaxud da bir beyt şeirin təbii vəznini hasil edə bilməz. Ümumiyyətlə, “azad şeir” də həddi və sayı qeyri-müəyyən olan ardıcıl sətrlərin toplusu bir şeir vahidini təşkil edir. Qədim şeir vahidləri beyt və bənd isə burada nisbi səciyyə daşıyan elementlərdir. Ali və bəşəri bir həyatın nişanəsi olan Nimanın şeirində vəzn və qafiyə onun ərsəyə gəlməsi üçün əsas vasitələrdən hesab olunmur. Tənqidçi R.Bərahəninin sözləri ilə desək, vəzn və qafiyə müxtəlif məzmunlara zahiri görkəm verir [7,
227]. Şairin poetik alətləri olan vəzn və qafiyə klassik şeirdə olduğu kimi şablon xarakter almamalı, ondan məqsədli şəkildə istifadə edilməli, yalnız fikir və düşüncənin ehtiyacından ərsəyə gəlməlidir. Nima düşünürdü ki, İranın klassik şeirlərinin vəzni musiqi ritmlərinə uyğun tərtib edildiyindən oradakı musiqi subyektiv idi. Həmin subyektivlik bugünki ədəbiyyatda obyektiv vəsflərin işinə yaramırdı. Bu səbəbdən Nima “daşlaşmış vəznlər”i təbiiləş- dirmək, onlara tələb olunan gözəlliyi vermək üçün vəzni musiqinin zəncirindən azad etməyə çalışırdı. Bunun yeganə çıxış yolunu “nəsrin təbii halını şeirdə icad etmək” də görən şair yazırdı: “Şeir dünyəvidir, ayrı bir şeydir, musiqi isə başqa. Bir yerdə İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 313
bir-birinə çatdıqda şeir üçün musiqi düzəltmək olar. Lakin şeir musiqi deyil. Həmçinin bir musiqi üçün də şeir əmələ gətirmək olar. Amma şeir musiqi deyil. Şeirin zatında təbii musiqi olan musiqi mövcuddur” [6,
622]. Qafiyəsiz şeiri “sümüksüz adam”a bənzədən Nima qafiyələnməni “mətləbin zəngi” adlandırırdı. Şeirin musiqisini təkmilləşdirən qafiyənin hər misranın sonunda işlənməsi “Nimayi şeir” üçün zəruri deyildi. Qafiyə barədə Nima “qafiyə şairin quludur, nəinki şair qafiyənin qulu” tezisi ilə çıxış edirdi. Qafiyəsiz şeiri “tavansız və qapısız bir ev” tək təsəvvür edən şairin əqidəsincə, qafiyə mövzu üçün vəzndən ayrı bir musiqidir. Onun şeirləri qafiyəli olsa da, klassik şeirdəki kimi hər sətrin sonunda təkrarlanan və nizamlı deyildi. “Azad şeir”də qafiyə köhnə və yeni mövzu arasında körpü rolunu oynayır, onları əlaqələndirən və ayıran bir vəzifə daşıyır. “Azad şeir”də sabit yeri olmayan qafiyə, əksərən yeni mövzuya keçiddən əvvəl köhnənin axırında işlənir. Nima Yuşic “yeni şeir”in dil xüsusiyyətlərinə böyük önəm verdiyini nəzəri- tənqidi “Hisslərin dəyəri”, “İki məktub” və “Qonşunun sözləri” əsərlərində açıqca nümayiş etdirmişdir. Şeirdə bəlağət və fəsahət düzənləyən dil forma və məzmunun cəlbində və həzmində başlıca rol oynayır. Nimanın şeirində şair klassik dövrdəki “dil qadağaları” ilə üzləşmir. O, istədiyi söz və ifadəyə oxucunun zövq və səliqəsini korlamamaq şərtilə əsərində yer verə bilər. Dil cəhətdən sərhədsiz “azad şeir”də ədəbi dilin leksik vahidlərilə yanaşı şairin fikrinin dəqiqliklə ifadəsində vasitəçi dialektizm, məhəlli sözlər, arqon və jarqonlar da iştirak edə bilər. “Yeni poeziya”da şeir dilinin qarşısındakı ənənəvi baryer aradan qalxır. Müxtəlif bölgələrdən olan şairlərin səciyyəvi dili şeirdə rəngarənglik yaradır. Әsərlərdə şairin mənsub olduğu diyarın abu-havası, coğrafi mühiti, adət-ənənəsinin ekranlaşması poetik dili zənginləşdirir. İran ədəbiyyatşünaslığında "یمیلقا ۀغبص", yəni “yerin rəngi” adlanan bu xüsusiyyət tehranlı şairlə şirazlı şairi bir-birindən ayırır. Halbuki klassik ədəbiyyatda bu üsulun müşahidəsi çox çətin idi. Dilin geniş yaradıcılıq imkanlarından faydalanan şair yeni söz və tərkiblər icad etməklə şeirin dilini zənginləşdirməkdə muxtardır. Nima dilin söz mədənindən zərgərcəsinə faydalanmaq, onun verdiyi real imkanlardan bacarıqla və mahircəsinə yararlanmaqdan əlavə, sözə yaradıcı münasibət bəsləməyi leksik materiala qarşı tələbkarlığın birinci şərti kimi irəli sürürdü. O, şeirdə leksik materialın düzgün seçilməsini, yerində və məqamında incəliklə işlədilməsini qələm əhli üçün ən böyük uğur kimi dəyərləndirirdi. Nima Yuşic bir növ sözlərdən rəsm çələngi hörür, sonra
C.N.Məmmədzadə 314
həmin rəsmlərin köməyilə oxucunun hisslərinə zehni güc verir. Söz isə zehni keçidləri təmin edir. Şair lazım olan sözü tapa bilmirsə, o, elə bir söz icad etməlidir ki, onun məqsədini tam şəkildə ifadə edə bilsin və poetik dili zənginləşdirsin. Әgər şair yeganə düz sözü tapa bilmişsə, şeirdə təşbih, istiarə, mübaliğə, hətta qafiyə belə artıqdır [1, 256]. “Yeni şeir”də müxtəlif məzmunlu sözlərin bir-birilə əlaqələnməsi nəticəsində yeni tərkib və təsvir obyektləri meydana gəldi. Bu isə poeziyada bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadəni ikinci dərəcəli etdi. Xüsusilə də 1960-70-ci illərdə geniş yayılmış "ون جوم" (“yeni dalğa”) ədəbi istiqamətilə şeirə gətirilmiş اهلگ ۀمانسانش (güllərin şəxsiyyət vəsiqəsi), اهبآ بهذم (suların məzhəbi), اه جوم ۀعماج (dalğaların cəmiyyəti),
ادص یاه گنر (səsin rəngləri), یزلف یاه باوخ(metal yuxular) və s. ifadələr fikrin birbaşa bəyanına xidmət edirdi. Poetik dil şeirin zahiri və zehni tərəflərinin şəkil almasına, düşüncə ilə misra arasında ekvivalentlik yaradır. Dil sözün tərkibilə onun ifadə etdiyi məna arasında üzvi assosasiya yaradır. Misra dilin maddi və mənəvi tərəflərini özündə ehtiva edir. Poetik dil şairin idraki qüdrətini nümayiş etdirir. “Yeni şeir”də sözün məna yükü düşüncənin ifadəsindən asılı olaraq dəyişir. Ümumiyyətlə, şeirin dil və üslubu müxatib və dinləyən arasında səmimi, üzvi bağlılıq yaratmalı, onları bir-birinə yaxın etməlidir. Şair şeirin leksik materialından ustalıqla elə yararlanmalı, cümlənin strukturunu elə qurmalıdır ki, bir üzvün yerdə- yişməsi və ya ixtisarı ilə şeirin bəlağət təsiri itməməli yaxud da kasadlaşmamalıdır. Bunu F.Rəhnəmanın sözləri ilə ifadə etsək, həqiqətən də Nimanın dili, gözü və düşüncəsi arasında heç bir sərhəd yox idi [6,
603].
|