İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ХЦЛАСЯ МЯДЯНИЙЙНЯТ СИСТЕМИНДЯ ДИНИН РОЛУ
- Çapa tövsiyə etdi: Доктор философских наук, профессор Мамедов А.Б.
- Key words
|
ЛИТЕРАТУРА 1.
Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата, Наука, 1970, 430 с. 2.
Базарбаев Ж. Типология современных верующих мусульман. Философ. науки. 1973, № 3, с. 91-102. 3.
1995, 873 с. 4.
Вебер М. Работы по социологии религии и идеологии. М., Прогресс, 1985, 756 с. 5.
Избранное. Образ общества. М., 1994, с. 45-63. 6.
Веймарн Б.В. Проблема изобразительности в искусстве феодального Востока. М., Искусство , 1968, № 5, с. 74-87. 7.
8.
Гессе Г. Избранное. М., Художественная литература, 1977, 413 с. 9.
Джемс В. Многообразие религиозного опыта. СПб. Наука, 1992, 518 с. 10.
Ерасов Б.С. Социальная культурология. М., Асперс-Пресс. 2000, 591 с. 11.
Климович Л.И. Ислам. М., Изд.Акад.Наук СССР. 1962. 288 с. 12.
Кюнг Х. Религия на переломе эпох. //ИЛ, 1990, № 11, с. 223-235. 13.
Малиновский Б. Магия и религия. // Религия и общество. М., Наука, 1995, 873 с. 14.
Масиньон Л. Методы художественного выражения у мусульманских народов. – В кн. Арабская средневековая культура и литература. М., Наука. 1978, 216 с. 15.
Тексты. М., Прогресс. 1992, 776 с. 16.
Мень А. История религии. В семи томах. М., Рудомино. Т. 1, 1991, 269 с. 17.
18.
Насир Сейид Хусейни. Религиозное искусство в иранской культуре. – Курьер ЮНЕСКО, 1971, октябрь, с. 17-32. 19.
Неру Дж. Открытие Индии. Кн. I, V., М., Полииздат, 1989, 507 c. 20.
21.
Парсонс Т. Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения. //Амерк. социол.мысль. Тексты. М., Прогресс, 1992, 776 с. Нармина Эльдар гызы Микаилова 350
22.
Религия в истории и культуре. М.: ЮНИТИ, 1998, 480 с. 23.
Соловьёв В.С. Сочинения – СПб. Просвещение. Т. IV, 658 с. 24.
Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. М.: Политиздат, 1992, 542 с. 25.
Тиллих П. Избранное. Теология культуры. М., Наука, 1995, 635 с. 26.
559 с. 27.
Тоффлер Э. Метаморфозы власти. М., Наука, 2001, 640 с. 28.
1977, 291 с. 29.
Фрейд З. Будущее одной иллюзии. //Сумерки богов. М., Просвещение, 1989, 447 с. 30.
Фромм Э. Психоанализ и религия. // Фромм Э. Иметь или быть. М., Прогресс, 1990, 330 с. 31.
Шпенглер О. Закат Европы. Т.1, М., Наука, 1993, 720 с. 32.
Роль религии в системе культуры 351
ХЦЛАСЯ
yaнын инкишафы дин вя мядяниййят арасындакы цзвц ялагяни ифадя едир. Сивилизасийа мейдана эялдиyi илк дювцрдян етибарян дин ъямиййятин мяняви вя мядяни вящdятини горуйб сахламагла мядяниййятин щимайятчиси вя сензурасы ролуну йериня йетирмишдир. Дини менталитет инсанларын тяфяккцр тярзини вя давранышларыны ясас мцяй- йянедиъи амилляриндян бири олмушдур. Дин ятрафында ващид мядяни систем бу йолла йаранмышдыр. Мцасир ъямиййятдя дин иля екуменист щярякят арасында апарылан диалог нятиъясиндя мултидини постмодернизм горунуб сахланаъагдыр. Дин щуманизм принсипини тясдиглямякля эяляъякдя дя юзцнцн йуксяк сосиомядяни нцфузуну горуйуб сахлайаъагдыр.
Religion is the necessary element of worldview and culture. The progress of human civilization gives evidence to the existence of close relation ship between religion and culture. Religion has performed control over culture maintaining by this way the cultural and spiritual harmony of society since the emergence of civilization. Religious mentality is the foundation which determines way of thinking and human behavior. The whole cultural system forms around religion. Multicultural postmodernism will be getting as a result of dialogue between religion and ecumenism in modern society. Supporting the principle of humanism religion will keep its high socio-cultural authority for along time.
Нармина Эльдар гызы Микаилова 352
РЕЗЮМЕ РОЛЬ РЕЛИГИИ В СИСТЕМЕ КУЛЬТУРЫ Религия является необходимым элементом мировоззрения и культуры. О существовании тесной связи между религией и культурой свидетельствует развитие человеческой цивилизации. С момента возникновения цивилизаций религия осуществляла опеку и цензуру над культурой, тем самым сохраняя духовное и культурное единство общества. Религиозный менталитет является основанием, определяющим образ мышления и поведения людей. Так вокруг религии образуется единая культурная система. В современном обществе в результате диалога религий и экуменического движения будет достигнут мультирелигиозный постмодернизм. Утверждая принцип гуманизма, религия и в будущем должна сохранять свой высокий социокультурный авторитет.
Çapa tövsiyə etdi: Доктор философских наук, профессор Мамедов А.Б.
Mültikulturalizm: dinlərarası münasibətlərin perspektivləri 353
MÜLTİKULTURALİZM: DİNLӘRARASI MÜNASİBӘTLӘRİN PERSPEKTİVLӘRİ Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun Dinşünaslıq və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri şöbəsinin elmi işçisi Açar sözlər: dialoq, din, multikulturalizm, sivilizasiya. Ключевые слова: диалог, религия, мультикультурализм, цивилизация. Key words: dialog, religion, multiculturalism, civilization.
Dinlərarası münasibətlərdən bəhs edərkən hər şeydən əvvəl onun sivilizasiyalararası kommunikasiyanın tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilməsi və dərk edilməsinin vacibliyini qeyd etməliyik. Belarus politoloqu V.A.Melnikin fikrincə, “bəşər nəslinin mövcudluğu və onun sonrakı sosial proseslərdən asılı olan həyatı əhəmiyyətli problemlər toplusudur, məcmusudur. Müasir sivilizasiyaların səciyyəvi xüsusiyyətləri qlobal təhlükələrin və problemlərin güclənməsi və artması ilə səciyyələnir” (5, 222). Hazırda bütün dünyada, o cümlədən Şərq və Qərb regionunda baş verən hadisələrin inkişaf dinamikası bir sıra silsilə qlobal ziddiyyətlər məcmusundan ibarət olsa da, onun ən mərkəzi aktorlarından birini məhz dinlərarası münasibətlər təşkil edir. Bu anlamda həmçinin etiraf etməliyik ki, “müasir dövrün reallığı ondan ibarətdir ki, qloballaşma prosesi Qərblə Şərq, xristianlarla müsəlmanlar arasındakı münasibətləri daha da partlayışlı həddə çatdırmışdır” (5, 223). Düzdür, obyektiv olaraq qeyd etməliyik ki, bu “partlayış həddində olan münasibətlər”in təkcə Şərq və Qərb, müsəlman və xristian aspektindən dəyərləndirilməsi birmənalı olmasa da, ziddiyyətlərin motivi və tarixi inkişafı bu formatda olan fikirlərin birmənalı şəkildə inkarına da fundamental bəraət qazandıra bilmir. İngilis şərqşünası Bernard Luisin qeyd etdiyi kimi “Asiya və Afrikanın bir sıra daha qədim kultları və mədəniyyətləri ilə müqayisədə islam və xristianlıq ümumi nəhəng irsləri olmaqla yanaşı – həmçinin bir-birindən daha çox meydan əldə etmək uğurunda mübahisə aparan qardaş dinlərdir” (1, 8). İqtibasdan
Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov 354
aydın olur ki, xristian və islam dininin ortaq bir dəyəri – monoteizmi ifadə etməsinə baxmayaraq onların arasında meydan qazanmaq uğurundakı mübarizələrini tarixən olduğu kimi, müasir dövrdə də biz qəbul etmək məcburiyyətindəyik. Ancaq qeyd edək ki, dövrümüzdə bu dinlərin hər birinin necə qiymətləndirilməsindən asılı olmayaraq onlar “özlərini Tanrının ali vəhyinin daşıyıcıları kimi hesab edərək, bu vəhyin yerdə qalan insanlara çatdırılmasına özlərini borclu” (1, 8) hesab edirlər. Yaxud bu dialektik təfəkkür monoteizmin məzmunundan qaynaqlandığı üçün onları bu ilahi vəhylərə və məzmunlarına müvafiq yanaşmalarda günahlandırmaq da problemdən çıxış nöqtəsi hesab edilə bilməz. Başqa bir kontekstdən problemə qiymət verməyə cəhd edərkən bütün dünyada “İslam və xristianlığın bir-birini həm bu, həmdə digər məsələlərdə başlıca, daha doğrusu yeganə rəqib kimi hesab” etdiklərini görürük (1, 8). Deməli, bu kontekstdə bir sıra politoloqların və alimlərin qeyd etdikləri kimi, həqiqətən də dinlərin məhz ideologiyalarla hansısa müstəvidə “ortaq” olduqlarını, yaxud bu “ortaqlığa” məcbur edildiklərini qeyd etmək doğru olardı. Әlbəttə, tarixən olduğu kimi, bu rəqabət uğrunda mübarizəni dünyada tamamilə aradan qaldırmaq hələ ki, heç bir qütbə müyəssər olmasa da, müasir dövrün strateji inkişaf dinamikasının ziddiyyətləri bütün dünyada dinlərin ortaq bir düzən ətrafında, ümumi məqsədlər naminə dialoqda və ya xoşgörülü münasibətdə olmalarını tələb etməkdədir. Yaxud həm Yaxın Şərq hadisələrini, həm də ki müasir Qərbdə baş verən nihilizm meyllərini, müxtəlif anti-islam fobiyalarını təkcə xristian- islam kontekstindən qiymətləndirmək özü də böhranın əslində lokallaşdırılması anlamını ifadə etmək demək olardı. Ancaq qeyd edək ki, yuxarıda toxunduğumuz fikir heç də nə xristianlığa, nə də ki islama bəraət qazandırmaq cəhdi yox, sadəcə, obyektivlik kontekstində ümumi mənzərəni ifadə edən bir baxış kimi qiymətləndirilməlidir. Dünya tarixinin son minilliyinin hansı səhifəsini biz vərəqləmək istərkən orada həqiqətən də, bu dinlərin təkcə öz missiyalarının, ilahi vəhylərinin təbliğ
etdiklərini deyil,
həm də
siyasiləşdirildiyinin, ideologiyalaşdırıldığının, bir çox aspektlərdə coğrafi bölgülərdən çıxış etdirildiyinin şahidi oluruq. Ona görə də bütövlükdə bu problem hazırda ümumdünya siyasi, mədəni, humanistik, dini, milli, etnik, iqtisadi rəqabətlər və s. silsilə ziddiyyətləri, qısa ifadə etsək, insanlığın ümumi ortaq problemi kimi, ətrafa və başqalarına instinktlərdən doğan refleksiyası kimi xarakterizə edilməlidir. Yaxud Şərq və Qərb ruhuna hakim kəsilmiş bu “tarixi ekspansionist taleyi” nə qədər paradoksal olsa da, biz inkar və ya dəf etmək, tarixin arxivinə göndərmək iqtidarında deyilik. Bütün bu ziddiyyət və qarşıdurmalar isə öz növbəsində müasir dünya sivilizasiyaları üçün hər
Mültikulturalizm: dinlərarası münasibətlərin perspektivləri 355
kəsi, hər bir mədəniyyəti qane edəcək, ortaq yeni bir paradiqmanın tapılmasını zəruri şərt kimi aktual etməkdədir. Qeyd olunmalı ümidverici məqamlardan biri odur ki, ziddiyyətlər və qarşıdur- malar reallığında dünyada qarşılıqlı dialoqlar, humanitar paylaşmalar, qarşılıqlı əməkdaşlıqlar uğrunda daima cəhd edən cəmiyyətlər də vardır: onlardan biri Azərbaycan Respublikasıdır. Problemə vəhdət, vahid sivilizasiya, birgəmövcudluq, mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların, dinlərin dialoqu və əməkdaşlığı, multikulturalizim kontekstindən yanaşarkən dünyaya təqdim edilən Azərbaycan modelinin, həqiqətən də, alternativinin olmadığı bir daha özünü sübut etmiş olur. Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Әliyevin qeyd etdiyi kimi, “multikulturalizmin hazırda dünyada alternativi yoxdur”. Bu faktdır, reallıqdır. Yaxud dünyada tüğyan etməkdə olan mənəvi, sosial, etik, milli, etnik, humanitar, siyasi-iqtisadi və dinlərarası böhranların həlli üçün təklif edilən “Multikulturalizm platformasının” alternativsizliyini hər hansı bir ideoloji kontekstdən, məkrli maraqlar aspektindən hər hansı bir istər Qərb, istərsə də Şərq mütəxəssislərinin ifrat təəssübkeşliklə inkar edilməsi ən azından sağlam təfəkkür üçün qəbuledilməz sayılmalıdır. Çünki həqiqətən də qeyd olunmalıdır ki, “Dinlərarası münasibətlərdə böhran yaşanır. İslamafobiya, ksenofobiya antisemitizm meylləri güclənir. Multikulturalizm dəyərləri haqda hətta yüksək vəzifə sahibləri tərəfindən çox təhlükəli ifadələr səslənir ki, multikulturalizm iflasa uğrayıb, multikulturalizm işləmir və onun gələcəyi yoxdur.” (8, 8). Daha sonra dünyada multikulturalizmi inkar edənlərə xitabən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Әliyev müraciət edərək qeyd edir: “Gəlsinlər Azərbaycana baxsınlar. Azərbaycanda multikulturalizm yaşa- yır, möhkəmlənir. Heydər məscidinin açılışında mən, şeyx həzrətləri, Aleksandr ata, Milix Yevdayev çıxış etmişik. Budur, bizim reallıqlarımız. Bu bizim üçün adi qaydadır. Ancaq, eyni zamanda bizim xristian, yəhudi qardaşlarımızın orada çıxışı bir mesaj, siqnal idi, həm Azərbaycan cəmiyyətinə həm bölgəyə, həm də dünyaya. Bax, belə olmalıdır. Budur normal həyat tərzi, budur normal siyasət.” (8, 8) Həm- çinin bu normal həyat tərzi – tolerant ruh, milli, dini, irqi ayrı-seçkiliyə yol vermə- mək, bütövlükdə multikulturalizmə apelyasiya, axtarılan paradiqma demək deyilmi? Hazırda “dinlərin qlobal dirçəlişinin” (4, 137) baş verdiyi müasir şəraitdə mövcud olan dünya dinlərin sivilizasiyalararası dinamika ilə uzlaşması, yaxud təcrid olunaraq özləri üçün ayrılıqda, əlahiddə şəkildə mövcudluqlarını davam etdirmələri bir sıra cəmiyyətlər, filosoflar, alimlər, tədqiqatçılar, ziyalılar və hətta nəzəri fikir üçün əsas vacib suallardan hesab edilməkdədir. Müxtəlif dinlər arasında baş
Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov 356
verməkdə olan açıq və gizli konfliktlər, o cümlədən Yaxın Şərqdə baş verən müharibələr, terrorlar və qarşıdurmalar, məzhəblərarası çəkişmələr bir daha sübut edir ki, dinlərarası və dindaxili proseslər tarixən olduğu kimi, bu gün də bütövlükdə bütün dünyada bu sahənin yenidən müxtəlif metodlarla tədqiqatlara cəlb edilməsini, qiymətləndirilməsini, onun cəmiyyətdə oynadığı statusun dəqiqləşdirilməsini, əhəmiyyətini, yenidən zaman kontekstində izah edilməsini tələb edir. Lakin biz anlayırıq ki, bu problem o qədər geniş və dərin fəlsəfi və dini-fəlsəfi “yükü” özündə ehtiva edir ki, onu kiçik bir araşdırmada ortaya qoymaq, müfəssəl izah etmək sadəcə mümkün deyildir. Öncə bir faktı qeyd etmək yerinə düşərdi ki, alman filosofu K.Yaspersin də qeyd etdiyi kimi, “dinə tədqiqat kimi yanaşmanın özündə artıq mübarizənin rüşeymi vardır” (3, 636). Qeyd edək ki, tarixən, əksər hallarda din onu təmsil edən mənsublar tərəfindən yalnız dünyada mövcud olan ən “üstün həqiqət” kimi, müstəsnalıq iddiası ilə təqdim edildiyindən elmin və fəlsəfənin digər sahələrinə nisbətən predmet olmağa o qədər də açıq deyildir. Bu problemi təkcə hər hansı bir monoteist və ya dünya dinləri, yaxud həmin dinlərin hər hansı birinin müxtəlif məzhəbləri və ya təriqətləri ilə, yaxud cərəyan və sektaların özəllikləri ilə məhdudlaşdırmaq, dar çərçivəyə salmaq da doğru olmazdı. Belə ki, bütün dünyada mövcud olan digər dinlərlə yanaşı, “üstün həqiqət” anlayışı, alman filosofu K.Yaspersin qeyd etdiyi kimi, “müstəsnalıq iddiası xristian dininə, yəhudilərin qanununa olan inamına, milli dinə, İslama da xasdır” (3, 651). Bu “müstəsnalıq iddiası” fakt və tarixi reallıqdır. Ona görə də dialektik təfəkkür dinlərin təbiətindən və məzmunundan irəli gələn bir anlayış olduğundan onları bu üstün həqiqətlərindən imtinaya məcbur etmək və ya onları əmin olduqları üstün həqiqətdən məhrum etmək özü yeni bir ziddiyyətlərin təməlini ortaya qoymaq demək olardı. Bu kontekst nəzərə alınarsa, müasir dövrdə dinlərarası dialoq deyərkən heç də bu dialoqlar zamanı dinlərin hər hansı birinə quru mexanizm, digərinə isə müstəsnalıq kimi, baxmaq və ya başqa birilərinə üstün həqiqət kimi, məzmun və mənaca elmi və dini-fəlsəfi metodologiyanı tətbiq etmədən, onların nə demək istədikləri haqqında izahatlar aparılmadan qiymətvermə və yanaşma mübahisəli, yaxud qüsurlu sayılmalıdır. Alman filosofu K.Yaspersin etiraf etdiyi kimi, “fəlsəfə və din əksliyindən kənarda heç bir mövqe ola bilməz. Bizlərdən hər biri bu qütblülükdə onlardan birinin tərəfindədir və öz təcrübəsinə malik olmayaraq, o birinin mahiyyətindən bəhs edir” (3, 636), yaxud sadəcə, müxtəlif ideoloji qütbləri təmsil etməyə dünyada “məhkum” olunduğumuzdan bu qütblərdə biz istəsək də, istəməsək də bölgüyə (Şərq və Qərb timsalında) məruz qalırıq. Hətta maraqlı
Mültikulturalizm: dinlərarası münasibətlərin perspektivləri 357
cəhətlərdən biri də odur ki, 1989-cu ildə beynəlxalq fəlsəfi konfransda müasir dövrün bir sıra filosofları yekun olaraq belə bir qənaətə gəlmişdilər ki, Qərb və Şərq dəyərlərini sintez etmək üçün elə bir mədəni-neytral əsas tapa bilmədiklərinə görə onlar bir-birinə uyğun deyildirlər (7, 55). Bu konfransdakı çıxışlarda Çin fəlsəfəsinin və dilinin, o cümlədən bütövlükdə Şərqin “unikallığı” vurğulanmaqla yanaşı hətta bu “unikallığa” görə Asiyanın Qərb (yunan) irsindən total şəkildə fərqli olduğu dəfələrlə diqqətə çatdırılmışdır. Burada tədqiqatçılar çıxışlarında göstərmişlər ki, Çin fəlsəfəsində yunan fəlsəfəsində olan “varlıq” anlayışı, subyekt-obyekt dualizmi və s. yoxdur. Hətta ayrı-ayrı sivilizasiyalarda Tanrı, Dao, Brəhmən, Ruh kimi transendent anlayışların izahı və ifadə edilmələrinin özünün belə müxtəlif tarixi və sosial-psixoloji faktorlarla əlaqəli olduğu əsaslandırılmışdır (7, 55). Düzdür, bu konfransda Qərbin fəlsəfi problemləri və əlahiddəliyi əslində təkcə müsəlman Şərqi ilə deyil, Asiyanın geniş hüdudları ilə, hind fəlsəfəsi, xüsusən də Çin dilindəki terminlərin unikallığı və onların fəlsəfi özəllikləri ilə müqayisə edildiyindən Qərb konsepsiyalarının onlardan fərqli olduqlarını vurğulamaqla sona çatsa da, bu dialoqların dünya üçün əhəmiyyəti məhz “dialoqa cəhd” platforması kontekstində xüsusi önəm daşımaqdadır. Yaxud başqa formada desək, hətta fəlsəfi və mədəni özəlliklərin unikallığı “təkrarolunmazlığı” istər Şərq, istərsə Qərb üçün müasir dövrdə sivilizasiyalararası, mədəniyyətlərarası və o cümlədən dinlərarası münasibətləri qətiy- yən inkar etməyə əsaslar verə bilmədiyindən bu münasibətlərin perspektivdə daha da iç-içə gəlməsini, bir-birini tamamlamasını, qarşılıqlı mübadiləsini tələb etməkdədir. Qeyd edək ki, hər hansı coğrafi, siyasi, ideoloji və hətta fəlsəfi bölgülərə baxmayaraq, müasir dövrün problemlərinin analizi bizə belə bir fikri təlqin edir: dinlərarası münasibətlər nə bir dinin digərinə qarşı təzyiqi ruhunda baş tutmalı, nə də ki həyata keçirilməlidir. İnkar yalnız bəlkə də, o halda mümkün ola bilər ki, hər hansı təsisat öz məzmununa söykənərək dialektik inkarın mümkünlüyünü dini- fəlsəfi kontekstdən başqalarının başa düşə biləcəyi formada izah edərək əsaslandıra bilsin. Bu proseslər isə, həqiqətən də, son dərəcə mürəkkəb və dərin bir problem, hətta bəzilərinə görə əbədi “həllolunmaz” xarakterli problem hesab edildiyindən, fikrimcə, ortaq bir məxrəc, sekulyar yaşam, paralel mövcudluq və müharibəsiz dünya naminə dialoq, tolerantlıq və multikulturalizm anlayışı bir paradiqma kimi, həm dinlərin və təriqətlərin öz daxillərində, həm də din-dövlət münasibətlərində istənilən modelin ən fundamental aktoru kimi çıxış etməlidir (Azərbaycan multikulturalizmində olduğu kimi). Çünki müasir qlobal təhlükələr və təhdidlər bütövlükdə dinlərarası dialoqların həm müxtəlif sivilizasiyasiyalar arasında, həm də
Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov 358
istənilən ölkənin daxilindəki böhran şəraitində vacibliyini qaçılmaz şərt və hadisə kimi aktual etməkdədir. Qeyd olunmalı vacib məqamlardan biri də odur ki, hazırda qloballaşan epoxada ən aktual hadisələrindən olan “dinlərin qlobal dirçəlişinin” baş verdiyi şəraitdə sivilizasiyaların müxtəlifliyinin, bəşəriyyətin eyni bir monotonluqdan ibarət olmadığının, müxtəlifliyin əslində ilahi bir zərurət olduğunun dünyada təqdim, təbliğ və təlqin edilməsi çox vacib şərtdir. Başqa sözlə, müxtəlif təsisatlar tərəfindən necə qiymətləndirilməsindən asılı olmayaraq, dözümlülük, tolerantlıq və bir sıra humanizm anlayışlarının ümumi olaraq dini dialoqların baş tutması üçün vacib aktor kimi, müxtəlif mədəniyyətlərin ortaq dəyərlər naminə bir masa ətrafında iştirakına ilkin möhkəm zəmin yaradan bir postulat olduğu artıq heç kimdə şübhə doğurmamalıdır. Tolerantlıq və dözümlülük “universiumun” ən əsas tərkibi kimi həssas şəkildə olsa belə, istənilən dinlərin daxili aktorları timsalında bu və ya digər şəkildə həmişə, tarixən olduğu kimi, orada vardır. Ona görə də nüvə təhlükəsinin, aclıq və qarşıdurmaların ümumdünya iqtisadi və siyasi böhranların bütünlüklə bəşəriyyəti təhdid etdiyi bir şəraitdə dinlərarası dialoqlar zamanın ən aktual və vacib suallarından biri hesab edilməlidir. Qeyd edək ki, dinlər tarixin bütün dönəmlərində müəyyən ziddiyyətlərə baxmayaraq, son anda həmişə öz məzmunlarından çıxış edərək tolerantlıq, dözümlülük, humanizm, sülh və vəhdət amillərinə hörmətlə yanaşmışlar. Ümummilli lider Heydər Әliyevin qeyd etdiyi kimi, “tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışlardır. O, həm insani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin, həm də dövlətlərarası, millətlərarası, dinlərarası münasibətlərin bir çox cəhətlərinə aiddir... O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlülüyünü deyil, həm də bir-birinin adətlərinə, mənəviyyatına dözümlülük, mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir”(6, 12). Həmçinin qeyd etməliyik ki, hazırda dünyada dinlərarası dialoqların aparılmasında ideal, dəqiq, səhvsiz və qüsursuz bir həll sxemi mövcud olmadığından bu dialoqun həyata keçirilməsi bütövlükdə bəzən çətinliklərlə, müəyyən təpkilərlə qarşılansa da, hər halda müasir zəkanın bu istiqamətdəki cəhdləri təqdirəlayiq hadisələrdən hesab edilməlidir. Dinlərarası dialoqlar zamanı müxtəlif sivilizasiyalara aid dünya dinlərinin qarşılıqlı olaraq öyrənilməsi dünyada mövcud olan dini, mədəni, milli müxtəlifliyin başa düşülməsinə gətirib çıxarır, bu da dinlərarası dialoqların daha geniş aspektdə dərk edilərək qəbul edilməsini şərtləndirir. Başqa sözlə, bütövlükdə dialoq, o cümlədən dinlərarası dialoqlar, məntiqi zərurət kimi, dünyanı universal bir vəhdətə aparan yolda müasir terrorizmdən və
Mültikulturalizm: dinlərarası münasibətlərin perspektivləri 359
qarşıdurmalardan “sarsılmış epoxa” üçün bir resept rolunu oynaya bilər. Paralel olaraq, biz bir həqiqəti də dərk edirik ki, “dialoq zərurəti bərabərsizliyin, yaxud rəqabətin məkrini ləğv etmir” (2, 68) və yaxud dialoq onu tamamilə aradan qaldırmaq imkanını özündə ehtiva edən möcüzəli bir eliksir də deyildir. Ancaq bütün bununla yanaşı, bir daha onu xüsusilə vurğulamaq yerinə düşərdi ki, dünyanın ən “unikal”, ən “ekzotik”, ən “təkrarsız” mədəniyyətinin, dininin, fəlsəfəsinin və hətta dünyagörüşlərinin özəlliklərinə baxmayaraq, onların öyrənilməsi və qarşılıqlı mübadiləsinin əndişəsiz və asan yolu sağlam mübadilələrə açıq olmaqda, münasibətlərdə sağlam təfəkkürə apelyasiyada, tolerantlıq, humanizm və multikulturalizm perspektivinə doğru istiqamətlənmiş münasibətlərdədir. Bunsuz dünyanın perspektivlərini düşünmək çox qorxuludur. Әlbəttə, bütövlükdə dini dünyagörüşdə dialoq və əməkdaşlıq məsələləri bir çox hallarda təəssüf ki, mürəkkəb, bəzən də ziddiyyətli proses hesab edilir. Bu anlamda müasir qloballaşan dünyada dialoqların normal təşkili və inkişafı üçün aşağıdakıları nəzərə almaq məqsədəuyğundur: 1) Dinlərarası dialoq və əməkdaşlıq sivilizasiyalararası dialoq və əməkdaşlığın mühüm tərkib hissəsi kimi daima nəzəri fikrin diqqət mərkəzində olmalıdır. 2) Bu problematika tarixi varislik hüququndan bəhrələnsə də onu müasirliyin ən həssas problemi kimi daima fəlsəfi və dini-fəlsəfi aspektdən tədqiqata cəlb etmək vacib şərtdir; 3) Dini dünyagörüşdə dialoq və əməkdaşlıq məsələsi təkcə dinlərarası problem olmayıb, həmçinin tarixi inkişaf prosesində və perspektivdə hər bir dini sistemdaxili münaqişə və fikir ayrılığını aradan qaldırmaq üçün başlıca şərtdir; 4) Dini dünyagörüşləri daxilindəki ifrat təəssübkeşlik və fanatizm hallarını aradan qaldırmaq, həmçinin bir din mənsublarının başqa din mənsubları ilə dialoq və əməkdaşlıq mühitini təmin etmək üçün dözümlülük, tolerantlıq və multikulturalizm platforması başlıca şərtdir; 5) Dinlərarası dialoq və əməkdaşlıq sekulyar əsaslarla dünyada vəhdət, humanizm, ümumbəşəri mənəvi birliyə dəvət səciyyəsi daşımalıdır. Son olaraq qeyd edək ki, müxtəlif aspektlərdə dünyada baş tutan dialoqların mahiyyətinə uyğun olaraq, dinlər arasında həyata keçirilən dialoqlar mütərəqqi bir qurucu proses kimi, birinin digərinə etimadına, başqasının dininin, əslində, özününkünün məzmunca oxşarı, formaca fərqli olan zəruri alternativi kimi qəbul və dərk edilməsinə gətirib çıxara bilər. Bu isə nəticə etibarilə tarixən sivilizasiyalar, millətlər və xalqlar arasında arzulanan, lakin bəzən spekulyativ səbəblərdən, yaxud
Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov 360
tarixi şəraitdən asılı olaraq ziqzaqlara, təbəddülatlara uğradılan dialoqların həyata keçirilməsinin məntiqi davamı olaraq sülhə və əməkdaşlığa töhfə kimi qiymətləndi- rilməlidir. Yaxud perspektivdə ümid edilən “Omeqa nöqtəsinin” böyük fəthi dialoq və əməkdaşlıqdan keçir. Bunsuz dünyanın gələcəyini təsəvvür etmək yanlışlıqdır. Başqa sözlə, alman filosofu İ.Kantın “fəlsəfə necə mümkün ola bilər”? tezisini biz dəyişərək, müasir dünyanın gələcək taleyi dialoqsuz və multikulturalizmdən kənar necə ola bilər” formasında nəzəri cəhətdən konstruksiya etsək, dünyanın gələcəyi dialoq və mültikulturalizm perspektivindən kənarda çox təhlükəli və dərkedilməzdir. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|