İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ

Çapa tövsiyə etdi: f.e.d. S.Hüseynov 

Heydər Hüseynovun Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində yeri və rolu 

391 

 

 

HEYDӘR HÜSEYNOVUN AZӘRBAYCAN  

FӘLSӘFİ FİKİR TARİXİNDӘ YERİ VӘ ROLU 

 

Rəşad Əsgərov 

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  

 

 

Açar sözlər: fəlsəfə tarixi, milli və ideoloji məsələlər, milli-azadlıq, milli fəlsəfi 

fikir, avropasentrizm, dini-fəlsəfi təlimlər. 

Ключевые  слова:  история  философии,  национальные  и  идеологические 

вопросы,  национально-освободительный,  национальная  философская  мысль, 

евроцентризм, религиозно-философские учения. 

Key  words: history  of  philosophy,  national  and  ideological  issues,  national 

freedom,  national  philosophical  thought,  eurocentrism,  religious-philosophical 

doctrines. 

 

Görkəmli Azərbaycan filosofu Heydər Hüseynov çoxşaxəli tədqiqatlarla Azər-

baycan  fəlsəfəsinin  təşviqində,  tədrisində  və  tədqiqində  fəal  iştirak  etmiş,  fəlsəfə 

ixtisasının və bu ixtisasa aid müxtəlif tədris proqramlarının yaradılmasında, dialektik 

və  tarixi  materializm  fəlsəfəsinə  dair  onlarca  qiymətli  məqalə  və  əsərlərin  yaz-

masında mühüm xidmətlər göstərmişdir. Radikal partiyalılıq mövqeyindən yazılma-

sına  baxmayaraq,  həmin  əsərlər  vaxtilə  ali  məktəb  tələbələri  üçün,  ümumiyyətlə 

fəlsəfəni öyrənənlər üçün Azərbaycan dilində ən geniş yayılmış vəsaitlər olmuşdur. 

Akademik Heydər  Hüseynovun fəaliyyətində əsas istiqamət Azərbaycan fəlsə-

fəsi  tarixidir.  Alimi  bu  sahəyə  də  müraciət  etdirən  subyektiv  marağdan  daha  çox 

həyati təlabat olmuşdur. O, doğma xalqının elmi fəlsəfə tarixini yaratmaq işinə mü-

hüm  mənəvi  və  siyasi  əhəmiyyəti  olan  vətənpərvərlik  işi  kimi  baxır  və  tədqiqatlar 

aparırdı.  

Məlum olduğu üzrə Azərbaycan xalqının zəngin fəlsəfi irsi oktyabr inqilabından 

əvvəl  tamamilə  öyrənilməmiş  qalırdı.  Həm  də  avropamərkəzçilər  Azərbaycan 

xalqının, ümumiyyətlə Şərq xalqlarının özünəməxsus fəlsəfi mədəniyyəti olduğunu 

inkar  edir,  konkret  olaraq  belə  bir  fikir  söyləyirdilər  ki,  guya  Şərq  xalqlarının 

fəlsəfəsi  ancaq  dini-mistik  baxışlardan  ibarətdir.  Şərq  xalqlarına  fəlsəfi  təfəkkür 

 Rəşad Əsgərov 

 

392 

deyil, dini təfəkkür xasdır. Xalqın əsrlər boyu az öyrənilmiş xəzinəsini xalqın malı 

etmək  mühüm  fəlsəfi  əhəmiyyəti  olan  bir  məsələ  idi.  Başqa  sözlə  desək,  keçmiş 

fəlsəfi  mədəniyyəti  öyrənmədən  insanların  nəzəri  təfəkkür  qabiliyyətini  inkişaf 

etdirmək  və  təkmilləşdirmək  son  dərəcədə  çətin  olardı.  Ona  görə  də  Heydər 

Hüseynov  bu  ağır  yükü  öz  üzərinə  götürərək  XIX  əsr  Azərbaycan  fəlsəfi  fikir 

tarixindən adlı əsəri yazmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. [4, 118-122]. 

Heydər  Hüseynov  doğma  xalqının  fəlsəfi  fikir  tarixini  sistemli  olaraq  yaratmaq 

işinə  özünün  böyük  bir  vətəndaşlıq  borcu  kimi  baxmış  və  bu  sahənin  ilk  görkəmli 

tədqiqatçılarından  olmuşdur.  O,  Azərbaycan  fəlsəfə  tarixinin  XIX  əsrini  tədqiqat 

obyektinə  çevirməklə  yanaşı,  əvvəlki  dövrlərdən  başlayaraq  XIX  əsrə  qədərki 

Azərbaycan  ictimai-siyasi  və  fəlsəfi  fikir  tarixinin  də  icmalını  professional 

səciyyələndirmişdir.  Әsərdə  beş  azərbaycan  mütəfəkkirinin  Mirzə  Kazımbəy,  Mirzə 

Şəfi  Vazeh,  A.Bakıxanov,  M.F.Axundov  və  Həsən  bəy  Zərdabinin  dünyagörüşü 

xüsusi  təhlil  edilmişdir.  Bu  mütəfəkkirlərdən  A.Bakıxanov  və  H.B.Zərdabi  ilk  dəfə 

olaraq  Heydər  Hüseynov  tərəfindən  fəlsəfi  tədqiqata  cəlb  edilirdilər.  Heydər  Hüsey-

nov  tərəfindən  əsası  qoyulmuş  bu  cığır  sonralar  digər  tədqiqatçılar  tərəfindən  ətraflı 

öyrənilmiş və daha da genişləndirilmişdir. Bu mənada Heydər Hüseynovun tədqiqatı 

Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai fikir tarixini öyrənmək sahəsində ilk qiymətli əsərdir. 

H.Hüseynov  1949-cu  ildə  “XIX  əsrdə  Azərbaycanda  ictimai  və  fəlsəfi  fikir 

tarixindən” adlı monaqrafiyasını çap etdirdi. Bu əsərə qədər tədqiq edilən Azərbay-

can  mütəfəkkirləri  ya  fəlsəfi  rakursdan  sistemli  olaraq  tədqiq  edilməmiş,  ya  da 

müxtəlif  elm  sahələrinin  nümayənədlərinin,  xüsusilə  də  ədəbiyyatçıların  tədqiqat 

predmetinə  çevrilmişdilər.  Həm  də  Heydər  Hüseynovun  tədqiqatını  gücləndirən 

məqamlardan  biri  də  onun  ilk  dəfə  olaraq  çoxsaylı  arxiv  materialları  əsasında 

Azərbaycan mütəfəkkirlərini tədqiqata cəlb etməsi idi. Bu hal isə əsərin unikallığını 

daha  da  artırır  və  müəllifə  digər  tədqiqatçılardan  fərqli  baxış  nümayiş  etdirməyə 

imkan verirdi.  

H.Hüseynov  XIX  əsr  fəlsəfi  fikrini  xalqın  mənəvi  mədəniyyətinin  digər 

sahələrindən təcrid edilmiş şəkildə deyil, onlarla sıx əlaqədə götürməklə fəlsəfi fikri 

xalqın mənəviyyatının məğzi kimi göstərməyə çalışmışdır. O, XIX əsr Azərbaycan 

fəlsəfəsində  gedən  ideya  mübarizəsinə  nəzər  salır,  bu  mübarizəni  ictimai  həyatda 

mütərəqqi və mürtəce qüvvələr arasındakı mübarizənin inikası kimi qiymətləndirir. 

Heydər  Hüseynov  imkan  daxilində  tədqiq  etdiyi  hər  bir  mütəfəkkirin 

dünyagörüşündə fəlsəfi problemləri ön plana çəkməklə, XIX əsr Azərbaycan fəlsəfi 

fikrimizin əsas ideya cərəyanlarını və istiqamətlərini düzgün müəyyən etmişdir.  

Heydər Hüseynovun Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində yeri və rolu 

393 

Әsərin  diqqəti  cəlb  edən  mühüm  məziyyətlərindən  biri  ondadır  ki,  müəllif 

Azərbaycan  fəlsəfəsini  məhdud  milli  çərçivədə  qapanıb  qalmış  bir  şəkildə  deyil, 

dünya xalqlarının fəlsəfi mədəniyyəti ilə qarşılıqlı şəkildə inkişaf edən fəlsəfə kimi 

tədqiq edir. H.Hüseynov öz əsəri ilə Azərbaycan xalqının mütərəqqi ənənəyə malik 

olduğunu  elmi  obyektivliklə  sübut  etdi  və  Azərbaycan  fəlsəfəsində  dini-mistik 

baxışlardan başqa orijinal heç bir şey görməyən və yaxud görmək istəməyən qeyri- 

elmi  konsepsiyalara  güclü  zərbə  vurdu.  H.Hüseynovun  monaqrafiyasında  hər  bir 

fəlsəfi hadisəyə konkret münasibət bildirilməklə yanaşı, müasirlik ruhu da güclüdür. 

Bu da əsərin elmi tutumunu daha da artırır. 

H.Hüseynovun yaradıcılığı XX əsrin ortalarında yaranmış çox çətin və həm də 

də  birmənalı  olmayan  dövrdə  öz  vətəninə  xidmət  göstərməyin  örnəyidir.  Müasir 

Azərbaycanda  çoxları  bununla  razıdır  ki,  fəlsəfə  tarixi  mədəniyyətin,  millətin 

özünüdərkinin  ayrılmaz  bir  hissəsidir.  H.Hüseynov  öz  əsərləri  ilə,  əslində, 

Azərbaycanın  ictimai  şüurunda,  o  dövrdəki  sovet  mədəni  məkanında  Azərbaycan 

fəlsəfə  tarixi  məfhumunu  təsbit  etdi.  Onun  bu  vəzifəni  yerinə  yetirmək  üçün  nə 

dərəcədə böyük qüvvə sərf etmiş olduğunu bu gün təsəvvür etmək çətindir. Təbii ki, 

keçmişdə yaşayıb yaratmış məşhur filosoflarımıza diqqət, maraq, onların əsərlərinin 

təhlili,  milli  mədəniyyətimizə  verdiyi  töhfələrin  yenidən  dərk  olunması  müasir 

fəlsəfi fikrin formalaşmasının mühüm tərkib hissəsidir. 

Heydər  Hüseynovun  əsəri  identikliyin,  milli  yaddaş  və  mədəniyyətin 

təşəkkülünə  bilavasitə  təsir  göstərdi.  Akademikin  faciəsi  də  onda  idi  ki,  o  fəlsəfə 

tarixinə dair əsəri ilə milli şüurun, milli mədəniyyət və tariximizin fəlsəfi əsaslarının 

inkişafı və zənginləşməsinə kömək etməyə çalışırdı [6, 24-31]. 

Heydər  Hüseynovun  tədqiqatının  dəyəri  xüsusən  ondan  ibarətdir  ki,  ilk  dəfə 

olaraq ümumittifaq elmi ictimaiyyəti bu əsər vasitəsilə Azərbaycan xalqının fəlsəfi 

mədəniyyətinin tarixi ilə tanış olmaq imkanı əldə etdi. Әsərin əsas üstünlüyü həm də 

onun müəllifinin sovet ideologiyasına qarşı çıxmasında idi. Məhz bu amillər alimin 

və əsərin sonrakı teleyinə öz təsirini göstərməkdə böyük rol oynadı [3, 101-104]. 

Heydər  Hüseynov  1949-cu  ildə  Bakıda  rus  dilində  nəşr  edilmiş  “XIX  əsr 

Azərbaycan  ictimai  və  fəlsəfi  fikir  tarixindən”  kitabını  öz  dostlarına  və  tanışlarına 

göndərmişdir.  Kitab  işıq  üzü  görəndən  sonra  Heydər  Hüseynovun  ünvanına 

Rusiyanın,  Gürcüstanın,  Estoniyanın,  Qazaxstanın,  Özbəkistanın  görkəmli  alimləri 

məktublar  yazaraq  əsərə  yüksək  qiymət  verdiklərini  bildirmişlər.  Bunlardan 

akademik  İ.Kraçkovskini,  akademik  E.Bertelsi,  akademik  K.Bakradzeni,  estoniyalı 

 Rəşad Əsgərov 

 

394 

akademik  Kruusu  xüsusi  qeyd  etmək  olar.  Azərbaycan  alimlərindən  isə  Məmməd 

Arif, Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov əsər haqqında yüksək fikir söyləmişlər. 

1947-ci  ildə  Nizami  Gəncəvinin  800  illik  yubiley  təntənələrində  iştirak  etmək 

üçün Azərbaycana gələn məşhur sovet yazıçısı A. Fadeyev Azərbaycanda digər adlı-

sanlı  ziyalılarla  birlikdə  H.Hüseynovla  da  tanış  olmuşdu.  Fadeyev  SSRİ  yazıçılar 

ittifaqı  ilə  yanaşı  həm  də  Stalin  Mükafatları  Komitəsinə  rəhbərlik  edirdi. 

H.Hüseynovun  kitabı  ilə  tanış  olan  A.Fadeyev  onu  dövrün  mühüm  elmi 

uğurlarından biri kimi 1949-cu il üçün II dərəcəli Stalin mükafatına təqdim etməyi 

qərara  alır  [9].  Tezliklə  akademik  Heydər  Hüseynov  bu  sanballı  monoqrafiyasına 

görə Stalin mükafatına layiq görülür. 

Xatırlatmaq  istəyirəm  ki,  hələ  bu  mükafatdan  əvvəl  Azərbaycan  SSR  Elmlər 

Akademiyasının  həqiqi  üzvü,  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının  İctimai 

Elmlər şöbəsinin sədri Heydər Nəcəf oğlu Hüseynova 1940-46-cı illərdə nəşr olunan 

“Rusca-Azərbaycanca lüğət” üçün İkinci Dərəcəli Stalin mükafatı verilmişdir [8]. 

Müvəffəqiyyətdən  başı  gicəllənən  müəllif  belə  hallarda  “respublikanın 

sahibindən”  –  M.C.Bağırovdan  icazə  almağın,  ən  azı  onu  məlumatlandırmağın 

zəruri olduğunu tamam yaddan çıxarır. Bağırov necə deyərlər, qulağının dibində baş 

verən  hadisədən  yalnız  yeni  laureatların  adları  “Pravda”  qəzetində  çap  olunanda 

xəbər tutur [11].  

H.Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” adlı bu 

əsəri görkəmli mütəxəssislər və geniş ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilsə 

də o, rəsmi dairələrdə böyük narazılıq yaratmışdı. Bu narazılığa səbəb isə o idi ki, 

müəllif  əsərdə  XIX  əsrin  birinci  yarısının  sosial-siyasi  səciyyəsini  verərkən 

Rusiyanın  Qafqazı  zəbt  etmək  məqsədi  ilə  apardığı  müharibədə  öz  torpaqlarının 

müdafiəsinə  qalxmış  Qafqaz  xalqlarının  Müridizm  hərəkatı  altında  birləşməsinə 

müsbət qiymət vermişdir.  

Müridizm XIX əsrin ikinci yarısında rus elmi ədəbiyyatında meydana gələn və 

Şimali Qafqaz xalqlarının XIX əsrin 20-60-cı illərində milli azadlıq hərəkatını ifadə 

edən  termin  kimi  başa  düşülür.  Mürüdizmi  həmçinin  orta  əsrlərdən  başlayaraq 

Şərqdə  geniş  yayılmış  Sufilik  kimi  dini  –  idealist  fəlsəfi  cərəyanından  qidalanan 

təlim kimi də qiyməyləndirmək olar. Bu təlim siyasi fəaliyyət və İslamın təntənəsi 

uğrunda  mübarizə  ilə  birləşdirilərək  müxtəlifdilli  –  pərakəndə  Qafqaz  dağlılarının 

mübarizəsinə xeyli mütəşəkkillik vermişdir. 

Bütün bu deyilən iradlardan sonra Şamilin Çeçenistanda böyük kütlə qarşısında 

söylədiyi məşhur bir nitqini nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm: “Mən ağır döyüşlərdən, 

Heydər Hüseynovun Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində yeri və rolu 

395 

xüsusilə  Axulqadan  sonra  tam  qənaətə  gəldim  ki,  ölümün  gözünə  dik  baxan, 

şəhidliyi şərəflə qarşılayan insanlara əsarət təklif etmək boş və gülünc bir şeydir. Ey 

vətən dağlarının bənzərsiz zinəti olan onun şərəfli qoruyucuları! Azadlığı yalvarışla 

almaq qeyri mümkündür. Onu zorla almalıyıq. Çarı görüb, onu allaha şərik qoşanlar 

kafirlərdən  fərqlənməz!  Bizdən  nəvələrimizə  qalacaq  ən  böyük  miras  istiqlal  və 

hürriyyət uğrunda vuruşmaq, yeri gələndə də bu yolda şəhid olmaqdır. Məhv olsun 

səfil əsarət, yaşasın şanlı və şərəfli ölüm! [5]. 

Bildiyimiz  kimi  akademik  Heydər  Hüseynovun  müridizm  hərəkatına  verdiyi 

qiymət  yalan  üzərində  qurulmuş  rəsmi  ideologiyaya  kökündən  zidd  idi.  Heydər 

Hüseynov  Bakıxanov  demokrat  olmadığı  halda  tədqiqatında  onu  feodalizmə  və 

çarizmə qarşı çarpışan qəti mübariz kimi qələmə verir; halbuki həqiqətdə Bakıxanov 

bəy  və  xanların  silki  imtiyazlarını  müdafiə  edirdi.  Hüseynov  professor  Mirzə 

Kazımbəyi  idealizə  edərək,  onu  çarizmin  əlehdarı  kimi  qələmə  verir.  Halbuki 

Kazımbəy qəti monarxist idi. 

Eyni zamanda Hüseynov öz kitabında müridizmə düzgün siyasi qiymət vermir. 

O,  müridizmi  tərəqqipərvər  hərəkat,  milli-azadlıq  hərəkatı  kimi  təsvir  etməklə 

müridizm  haqqında  Qərb  obyektivistlərinin,  panislamistlərin,  pantürküstlərin  və 

sovet xalqına düşmən olan başqa adamların fikirlərini təkrar edirdi. Bütün bunlardan 

sonra Heydər Hüseynovun belə bir iddiası Azərbaycan xalqına qarşı ən alçaq böhtan 

deyilmi  ki,  Azərbaycan  kəndliləri  çarizmin  müstəmləkə  üsul-idarəsinə  və  yerli 

feodallara qarşı öz mübarizəsində Şamil hərəkatından da ilham alırdı. 

Bakı  ziyalılarının  yığıncağında  Bağırovun  etdiyi  məruzəni  yüksək 

qiymətləndirən bir çox ziyalılarımız tənqidi məqalələrlə mətbuat səhifələrində çıxış 

edərək Heydər Hüseynova qarşı fikir bildirməkdən çəkinmirdilər. Bunların arasında 

Süleyman  Rüstəm,  Әnvər  Məmmədxanlı,  Sabit  Rəhman,  Məmməd  Rahim, 

Ә.Әbülhəsən,  Rəsul  Rza,  Cəfər  Xəndan,  M.A.Dadaşzadə,  M.Topçubaşov, 

M.İbrahimov,  M.Şirəliyev,  Ә.Dəmirçizadə,  M.Hüseyn,  V.Səmədov  kimi  görkəmli 

Azərbaycan  yazıçıları  və  alimləri  də  var  idi.  Әlbəttə,  onlar  öz  məqalələrində 

H.Hüseynovun əsərini tənqid etməklə gələcəkdə onlara qarşı irəli sürülə bilən təqib 

və tənqidlərdən özlərini sığortalayırdılar.  

Azərbaycan  ictimai  təşkilatlarının  təklifləri  ilə  əlaqədar  olaraq,  ədəbiyyat  və 

incəsənət  sahəsində  Stalin  Mükafatları  Komitəsi  Heydər  Hüseynovun  “XIX  əsrdə 

Azərbaycanda  fəlsəfi  və  ictimai  fikir  tarixindən”  kitabına  dair  məsələ  müzakirə 

etmiş və bu kitabın 1949-cu il üçün 3-cü Dərəcəli Stalin mükafatına təqdim edilməsi 

haqqında özünün əvvəlki qərarının səhv olduğunu təsdiq etmişdir. 

 Rəşad Əsgərov 

 

396 

Komitə qeyd etmişdir k, H.Hüseynovun kitabı düzgün olmayan nəzəri və siyasi 

nöqteyi-nəzərdən  yazılmışdır,  xüsusən  müridizm  və  Şamil  hərəkatının  mahiyyətini 

təhrif edərək, bunları guya tərəqqipərvər olan milli azadlıq hadisələri və demokratik 

hadisələr kimi qələmə verir.  

Bağırovun  fikrincə,  H.Hüseynov  öz  kitabında  müridizmə  yanlış  siyasi  qiymət 

vermiş, bu cərəyanı mütərəqqi milli-azadlıq hərəkatı kimi qiymətləndirərək “burjua 

alimlərinin,  panislamistlərin,  pantürkistlərin  və  sovet  xalqının  digər  düşmənlərinin 

təsiri altına düşmüşdür” [11]. 

Həmin çətin  dövrdə özündə həqiqi alim ləyaqəti, kişilik və  mərdlik tapıb həm 

Şeyx  Şamili,  həm  də  Heydər  Hüseynovu  iftira  və  böhtanlardan  qorumağa  cəsarət 

edənlər olmuşdu. Azərbaycan SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Naziri A.Yemelyanovun 

M.C.Bağırova  24  may  1950-ci  il  tarixli  “tam  məxfi”  məktubunda  bu  cəsarətli 

adamların  fikirlərindən  nümunələr  gətirilmişdi.  Məktubda  göstərilirdi  ki,  memarlıq 

elmləri namizədi, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İncəsənət İnstitutu Memarlıq 

şöbəsinin  müdiri  bitərəf  Qəzənfər  Әlizadə,  Akademiyanın  Coğrafiya  İnstitutunun 

baş  elmi  işçisi,  kənd  təsərrüfatı  elmləri  namizədi  Hüseyn  Mamayev,  Pedoqoji 

İnstitutun  SSRİ  tarixi  kafedrasının  asisenti  Әsəd  Dilbazi  kimi  ziyalılar  dövrün 

represiya dalğasından qorxmayarq Heydər Hüseynovu açıq şəkildə müdafiə edərək 

bildirirdilər  ki,  Hüseynov  özündən  heç  nə  yazmayıb,  o  sadəcə  Şamil  hərəkatına 

münasibətdə indiyə qədər mövcud olan rəsmi nöqteyi-nəzəri təsdiq edib.  

Alimə qarşı aparılan təqib 1949-cu ildə Heydər Hüseynovun özünə qarşı suisid 

etməsilə  nəticələndi.  O  öz  iş  otağında  biləyini  kəsərək  intihara  cəhd  etdi.  Bu 

cəhddən  sonra  da  Heydər  Hüseynova  qarşı  olan  təqiblər  əksinə  azalmad,  daha  da 

artdı. Bütün bu təqiblərə bir il dözümlülük göstərən akademik 1950-ci ilin avqustun 

15-də faciəli surətdə öz həyatına son qoydu. Bu hadisə əslində bir alimin itkisi deyil, 

bütövlükdə  Azərbaycanda  fəlsəfə  elmi  geriyə  atılmasına  səbəb  oldu.  1950-ci  ildə 

Fəlsəfə  İnstitutu  və  Bakı  Dövlət  Universitetindəki  fəlsəfə  ixtisası  bağlandı,  onun 

yenidən açılmasını tam on səkkiz il gözləmək lazım gəldi.  

Heydər  Hüseynovun  görkəmli  ictimai  xadim,  elm  təşkilatçısı  kimi  fəlsəfə  və 

ictimai  fikir  tarixi  sahəsində  gördüyü  xüsusi  xidmətləri  nəzərə  alaraq  Azərbaycan 

Respublikası  prezidenti  İlham  Әliyev  alimin  yubileyinin  dövlət  səviyyəsində 

keçirilməsi  üçün  müvafiq  sərəncamlar  vermişdir.  Bu  görkəmli  alimin  elmi  irsinə 

dövlət tərəfindən verilmiş layiqli qiymətin bariz nümunəsidir. Bu qiymət alimin elmi 

irsinin  öz  aktuallığını  itirmədiyini  və  yeni-yeni  tədqiqatlar  üçün  elmi  zəmin 

olduğunu bir daha gündəmə gətirir.  

Heydər Hüseynovun Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində yeri və rolu 

397 

 

ӘDӘBİYYAT 

 

1. Әdəbiyyat qəzeti 18 iyul 1950-ci il N:20(597) 

2 .Әdəbiyyat qəzeti 30 iyul 1950-ci il N:21 (598) 

3. F.Köçərli: Filosof, müəllim, ictimai xadim. Azərbaycan kommunisti 1988 N: 

9. səh 101-104. 

4.  F.Q.Köçərli:  Azərbaycanda  fəlsəfə  elminin  inkişafında  akademik  Heydər 

Nəcəf  oğlu  Hüseynovun  rolu.  Azb.SSR  EA  Xəbərləri.  Tarix,  fəlsəfə,  hüquq  1969, 

N:1. səh 118-122 

5. İ.Mustafayev, S.Murtuzayev, İmam Şamil, Bakı, 1993, səh 106 

6.  İlham  Məmmədzadə:  Məşhur  Azərbaycan  filosofu  Heydər  Hüseynovun 

yubileyinə  dair  və  ya  bir  daha  fəlsəfə  tarixi  və  müasirlik  arasında  əlaqələr  barədə: 

Azərbaycan bu gün və sabah N: 11 (18) noyabr 2008-ci il, səh 24-31 

7.  İnqilab  və  mədəniyyət  jurnalı  Bakı  1949,  N:11  səh  152-164. 

A.O.Makovelski.  H.Hüseynovun  “XIX  əsrdə  Azərbaycanda  ictimai  və  fəlsəfi  fikir 

tarixindən” kitabı haqqında. 

8. Kommunist 1 iyun 1948 N:108 (7805) 

9. Kommunist 8 mart 1950 N:48 (8260).  

10. Sabir Әsədov. Heydər Hüseynov. Bakı. Azərbaycan nəşriyyatı 1998, 96 səh. 

11. Vilayət Quliyev: Talelərin qəribə kəsişməsi: Şeyx Şamil, Mirzə Kazım bəy, 

Heydər  Hüseynov...  və  Mir  Cəfər  Bağırov.  525-ci  qəzet  19  iyul  2008-ci  il  N:  129 

(2720). 

12. H.Hüseynov. XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. B.2007. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Rəşad Əsgərov 

 

398 

 

XÜLASӘ 

 

Məqalədə  Azərbaycan  fəlsəfə  tarixi  elminin  görkəmli  nümayəndəsi  Heydər 

Hüseynovun  fəlsəfə  və  ictimai  fikir  tarixi  sahəsindəki  fəaliyyəti  geniş  surətdə 

tədqiqata  cəlb  edilmişdir.  Burada  həmçinin  Azərbaycan  milli  fəlsəfi  fikir  tarixinin 

inkişaf xüsusiyyətləri tam aydınlığı ilə təhlil edilmiş, fəlsəfi fikrin Avropa və digər 

xalqların  fəlsəfi  fikri  ilə  qarşılıqlı  münasibətləri  tədqiq  olunmuşdur.  İşdə  eyni 

zamanda sovet dövründə  ideoloji  məsələlərdə və  milli  məsələlərin həllində dövrün 

ideoloji  xüsusiyyətlərindən  kənara  çıxan  və  ya  az  da  olsa  milli-azadlıq  fikirlərini 

tədqiqat  obyektinə  çevirən  Heydər  Hüseynova  olan  təzadlı  münasibət  dərindən 

araşdırılmışdır.  Azərbaycanda  fəlsəfə  tarixi  elminin  və  fəlsəfə  ixtisasının 

yaranmasında  və  ölkədə  bu  elmin  inkişafında  xüsusi  xidmətləri  olan  akademik 

Heydər  Hüseynovun  XIX əsr  Azərbaycan  fəlsəfə  və  ictimai  fikir  tarixi  haqqındakı 

tədqiqatı məqalədə ətraflı şərh edilmiş və onun irsinin özündən sonrakı tədqiqatçılar 

üçün elmi zəmin olması vurğulanmışdır.  

 

 

 

 

Heydər Hüseynovun Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində yeri və rolu 

399 

 

ABSTRAKT 

 

Rashad Asgarov  

philosophical doctor on philosophy,  

assistant professor  

 

In  the  article,  distinguished  delegate  of  Azerbaijan  philosophical  history 

science, Heydar Huseynov's occupation in the philosophical and social history field 

has been researched in detail. 

Development  features  of  Azerbaijan  national  philosophical  idea  history  have 

been  analyzed  and  national  philosophical  idea  has  been  researched  as  in  mutual 

attitude with the philosophical ideas of European and other peoples, too. 

At the same time, in the article contrasting attitudes have been explored deeply 

about Heydar Huseynov, who pull of ideological features of period in the solution of 

ideological and national matters of Soviet era and made research object the national 

liberation opinions.  

Heydar  Huseynov  became  an  academic,  who  had  special  services  in  the 

beginnings  of  philosophical  history  science  and  philosophy  profession  in 

Azerbaijan,  and  also  in  the  development  of  this  science  in  the  country.  His 

investigation  about  philosophy  and  social  idea  history  during  XIX  century  in 

Azerbaijan  has  been  explained  in  the  article,  comprehensively.  It  also  has  been 

mentioned that, his legacy is scientific foundation for subsequent researchers.  

 

 

 

 Rəşad Əsgərov 

 

400 

 

РЕЗЮМЕ 

 

Рашад Аскеров 

Доктор философии по философии,  

доцент