İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
A.
Dini Hayat ve İslam Dönemi İnanç ve İbadet Özgürlüğü Tuleytula bir şehir olarak kuruluşundan itibaren Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm gibi birçok dine ve bu dinler içinde bir çok mezhebe ev sahipliği yapmıştır. İslamî dönemde Tuleytula'da müslüman idareciler bir çok din mensubunun dinlerini serbestce, huzur ve barış ortamında yaşamalarına imkan sağlamışlardır. Müslümanların bu topraklarda sağladığı bir çok din ve kültürün birarada yaşama başarısını anlayabilmek için Tuleytula’nın da içinde bulunduğu İber Yarımadası’na müslümanlar geldiğinde bölgede hangi dinlerin hüküm sürdüğü, bu din ve mensuplarının nasıl bir süreçten geçtiği ve hangi din mensuplarının diğerlerine baskı uyguladığı hususuna göz atmak yerinde olacaktır. Bölgeyi M.Ö. II. asırda ele geçiren Roma İmparatorluğu’nun vaktiyle pagan olduğu ve ardından Katolikleştiği, 56 Vizigotlar'ın ise Hıristiyanlığın Aryüs mezhebine mensup iken Katolikliğe 57 geçtiği görülmektedir. 711 yılı itibariyle Müslümanların bu topraklara ayak basmasıyla birlikte İslamiyet yarımadada hayat bulan bir diğer din olmuştur. Yahudilerin bu fetihten uzun zaman önce yarımadada meskûn bir halde oldukları da göz önünde bulundurulduğunda, Endülüs’ün, özellikle Toledo'nun çok çeşitli bir dini geçmişi olduğu söylenebilir. Yarımadada Hıristiyanlığın varlık bulması ise özetle şu şekildedir; bir zamanlar İber Yarımadası’na hükmeden ve pagan olan Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyan bir tebaası da bulunmaktaydı. Bu kimseler dinlerini yaşayabilmek için büyük sıkıntılar çekmiş, Romalılarca zulme uğramışlardır. İmparator Diokletianus devrinde (M.S. 284-305) birçok Hıristiyan İspanyol öldürülmüş ve öldürülenlerden bazıları daha sonra aziz yahut azize ilan edilmiştir. Leocadia (Santa Leocadia) adında Toledolu azize de bu kimselerdendir. 311 yılına gelindiğinde İmparator Galerus, kiliseyi meşru bir cemiyet olarak kabul etmiş, ertesi yıl ise İmparator Constantin, paganların
55 İbn İzârî, II, 175-176. (Muez Savaşı için bk. İbn İzârî, II, s. 175-185.) 56 Louis Bertrand, İspanya Tarihi, (trc. Galip Kemali Söylemezoğlu, Nurullah Ataç), İstanbul 1940, s. 27-28. 57 İmamüddin, Siyasi Tarih, s. 21-22; Provençal, “Tulaytula”, s. 604. Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 17
sahip olduğu bütün hakları Hıristiyanlara da vermiş ve daha önce halkın elinden alınan malları onlara iade etmiştir. Bunu müteakiben Hıristiyanlar yarımadada evvelâ üç adet konsil toplamışlardır. Bunlardan biri olan, 400 yılında Toledo’da toplanan konsil ile birlikte Roma hâkimiyetindeki İspanya Katolikleşmiştir 58 .
sahip olmuş ve ilk kez 400 yılı itibariyle Toledo’da on dokuz piskoposlu meclis toplanmıştır 59 . Bunun yanında İspanyol Kiliselerinin evvelâ Toledo’da görüldüğü söylenmektedir 60 . Toledo 418 yılında Vizigotlar tarafından ele geçirilmiş, Vizigot Kralı Athanagild 567 yılında Toledo’yu başkent yapmıştır 61 . Toledo, Vizigotlar'ın başkenti olduğu sıralarda Vizigot Kral I. Reccared, 587 yılında Hıristiyanlığı benimsedikten 62 sonra Toledo tekrar yarımadadaki Katoliklerin önemli bir dini merkezi haline gelmiş, böylece oluşan ruhban sınıfı, siyasete karışmaya başlamıştır 63 . Toledo, Cartagena Diyokozluğuna bağlı Yunanlıların elindeki bir piskoposluk iken, 610 yılına gelindiğinde bölgede Katolikliğin yayılmasıyla birlikte İspanya Kilisesini yönetme görevini üstlenmiştir 64 .
benimsemiş ve 589 yılında gerçekleşen III. Toledo Konsili’nde 65 Yahudi-Hıristiyan evliliğinden doğan çocukların zorla vaftiz edilmeleriyle ilgili karara destek vermiştir. Kral Sisebut devrinde (612-621) ise İspanya’daki son Bizans kaleleri yıkıldıktan sonra Toledo Konsili toplanmış ve alınan kararda Yahudiler, Katolik olmaya zorlanmıştır. Böylece Kral Sisebut, topraklarındaki tüm Yahudilerin zorla dinlerini değiştirmeleri siyasetini gütmüş, 613’te ise vaftiz olmazlarsa ülkeyi terk
58 Bertrand, s. 27-28. 59 Provençal, “Tulaytula”, s. 604. 60 Glick, “Toledo”, s. 68. 61 Provençal, “Tulaytula”, s. 604. 62 İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 21-22; Provençal, “Tulaytula”, s. 604; Encyclopaedia Britannica, “Toledo”, İstanbul 1990, XI, s. 830.) 63 Provençal, “Tulaytula”, s. 604. 64 Matthew, s. 39. 65 Toledo Konsillerinde sadece ruhban sınıfı bulunmaz, asiller de konsillere katılırdı. Fakat vesikalarda 8. Konsile kadar asillerin imzasına rastlanmamaktadır. Ayrıca Vizigot krallarının tamamen konsil kararlarına uygun hareket etmediği zaman zaman kararların karşısında olduğu söylenmektedir. (bk. Bertrand, s. 37.)
Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 18
etmelerini emretmiştir. Halefi Swintila 66 (621-631) ise ülkeyi terk eden Yahudilerin geri dönmelerine imkân sağlamış ve ardından 633 yılında toplanan IV. Toledo Konsili’nde kilise “Yahudiler, dinlerini değiştirmek zorunda kalmayacaklar.” kararını kabul etmiştir 67 . Vizigot Kral Chintila zamanında (636-639) ise VI. Toledo Konsili (638 yılı) tekrar toplanmış ve İspanya Krallığı’nın sadece Katoliklere ait olduğunu ifade eden karar benimsenerek Yahudilere karşı olan ılımlı tutum yerini tekrar baskıcı tutuma bırakmıştır. Sürgünde olan Yahudilerin geri gelmesi ve Hıristiyan olmak zorunda kalanların da tekrar eski dinlerine geçmesi sebebiyle Kral Recceswinth zamanında (649-672) VIII. Toledo Konsili (653 yılı) toplanmıştır. XVI. Toledo Konsili (693) sonrasında ise zulüm gören Yahudilerin Vizigot hâkimiyetinde yaşamaktansa çok daha hoşgörülü olan Müslümanların hâkimiyeti altında yaşamak istediklerine dair bir söylenti yayılmıştır. Ertesi yıl Vizigot Kralı Egica (ö. 702), XVII. Toledo Konsili’ni toplamış ve bu konsilde Yahudiler hainlikle suçlanmış, aynı zamanda Yahudilere karşı en ağır tedbirlerin alınması gerektiği kararı ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine yarımadada kalan Yahudiler Hıristiyanlar için birer köle haline getirilmiş, ayrıca günlük ibadetlerini yapamaz hale gelmişlerdir. Hatta Yahudi çocuklarının sekiz yaşından sonra Hıristiyan mürebbiyelerce büyütüldüğü ve yine bir Hıristiyan ile evlendirildiği, 68 Yahudilerden kız alıp onlara kız vermenin ise yasaklandığı söylenmektedir. Yahudilere olan tavrın bir diğer göstergesi de Kral Egica’nın (ö.702), Yahudilerin İspanya’yı Yahudi krallığına çevirmek maksadıyla kendisine suikast girişiminde bulunduğunu düşünmesidir. Fakat bunun gerçek dışı olduğu ifade edilmektedir 69 . Muhtemelen Yahudiler bu sebeple hainlikle suçlanmışlar ya da hainlikle suçlanmak için böyle bir sebep uydurulmuştur. Vizigotlar devrinde Yahudilerin ibadet etmeleri ve çocuklarını sünnet ettirmeleri yasaklanmış, karşı gelenler ise diri diri yakılmış yahut taşlanmıştır. Ayrıca onların Hıristiyanlar aleyhinde şahitlik etmeleri geçerli sayılmamış, bunun yanında efendisinin zulmüne dayanamayıp kaçan esirler yakalandıkları yerde iki yüz kırbaç ile cezalandırılmışlardır 70 .
66 Suinthila şeklinde de yazılmaktadır. [Vizigot Krallarının listesi için bk. Olivia Remie Constable (Ed.), Medieval Iberia, Pennsylvania 1997, s. 387.]
67 Simon R. Schwarzfuchs, “Spain”, Encyclopaedia Judaica, Jerusalem [t.y.], XV, s. 220. 68 Schwarzfuchs, s. 220-222. 69 Lynch, s. 50. 70 Hüseyin Nâzım Paşa, s. 24. Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 19
Görüldüğü gibi İslam fethi öncesinde Endülüs bölgesinde dini hoşgörünün olmadığı görülmektedir. Tüm bunlar Müslümanların yarımadadaki Yahudilerin desteğini kazanmalarına neden olmuş ve buranın Müslümanlar tarafından fethedilmesini kolaylaştırmıştır. Yarımadanın Müslümanlarca fethedilmesinden sonraki genel duruma bakacak olursak; yerel Tuleytula halkı, mensubu oldukları Hıristiyanlığa (Katolik mezhebi) bağlılıklarını ve ibadetlerini İslam dininin hoşgörüsü sayesinde devam ettirebilmiş, aynı zamanda geleneksel inançlarını ve Vizigotlardan kalma hukuklarını sürdürmüşlerdir 71 .
müsamahası gerekse örnek hayatları ile yarımadada sadece yerel Hristiyan halkın değil, rahiplerin de din değiştirerek Müslüman olduğu söylenmektedir. Tuleytula’da da bu tür vakalar görülmüştür. Nitekim IX. yüzyılda ihtiyacı karşılamak üzere Tuleytula da dâhil yarımadadaki birçok şehre büyük câmiler inşa edilmiştir 72 .
evvelâ Evzâiyye mezhebi şöhret bulmuştur. Şam (Suriye) menşeli Evzâiyye mezhebinin kurucusu Ebû Amr Abdurrahman el-Evzâî (ö. 157/774) olup, Ebû Amr’ın arkadaşı olan Endülüs müftüsü ve Kurtuba hatibi Saʽsaa b. Selâm el- Endelüsî’nin çabalarıyla mezkûr mezhep yarımadaya giriş yapmış fakat Evzâiyye Endülüs’te ancak 230/844 yılına kadar varlığını sürdürebilmiştir 73 . Evzâîlik’ten sonra I. Hişâm’ın desteğiyle onun döneminde (138-180/788-796) yarımadada Mâlikî mezhebi yayılış göstermiştir. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî ve Tuleytulalı Îsâ b. Dînâr gibi âlimler hac vazifesini yerine getirmek için kutsal topraklara gidince burada İmam Mâlik’in derslerine katılıp onun görüşlerinden etkilenmişlerdir. Hatta Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî’nin Kurtuba’da İmam Mâlik’in el-
74 . Endülüs’te varlık bulan İslam mezheplerinden bir diğeri de Dâvûd b. Ali ez- Zâhirî’nin (ö. 270/884) kurucusu olduğu Zâhiriyye mezhebidir. Özellikle İbn Hazm’ın zamanında (ö. 465/1064) yükselişe geçen mezhebin yarımadaya girişi Dâvûd b. Ali’nin öğrencisi Abdullah b. Muhammed b. Kâsım b. Hilâl’e (ö. 272/885) ve Münzir b. Saîd el-Bellûtî’ye (ö. 355/966) dayandırılmaktadır. Fakat Zâhirilik
71 Provençal, “Tulaytula”, s. 604. 72 Özdemir, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, s. 33. 73 Salim Öğüt, “Evzâî”, DİA, İstanbul 1995, XI, s. 546. 74 İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 92-93; Mehmet Özdemir, “Hişâm I”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, s. 146.
Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 20
yarımadada giderek zayıflamış ve İbn Haldun’un (ö. 808/1406) yaşadığı döneme gelindiğinde herhangi bir mensubu kalmamıştır. 75
Sosyal Hayat ve Birlikte Yaşama Kültürü İber Yarımadası, Afrika ile Avrupa’yı birbirine bağlayan yer olması sebebiyle bir geçiş noktası görevini üstlenmektedir. Bu sebeple olsa gerek İberya, tarihin ilk çağlarından beri farklı birçok kavme ev sahipliği yapmıştır. İber Yarımadası’nda yaşamış olan toplulukları kabaca sıralayacak olursak; Libya menşeli İberler 76 , Yunan kolonileri 77 , Keltler 78 , Fenikeliler’e mensup olan Tyroslu denizciler 79 , Kartacalılar 80 , Romalılar, Vandallar, Alanlar ve Süevler, Vizigotlar 81 , Yahudiler ve nihayet Müslüman Araplar ile Berberîler şeklindedir. Her kavmin bölgeye kültürel ve ekonomik anlamda bir şeyler kattığı göz önünde bulundurulduğunda İberya’nın zengin ve renkli bir geçmişi olduğu görülecektir. Bu durumun Müslümanlar ile zirveye ulaştığı söylenebilir. Müslümanlardan günümüze ulaşan Kurtuba Camii, Elhamra Sarayı ve Medinetü’z-Zehra Sarayı gibi mimarî yapılar bunun birer kanıtıdır. İber Yarımadası’nın merkezinde yer alan Tuleytula, gerek bir maden kaynağı üzerinde yer alması ve Tâcu (Tajo) Nehri’nin beraberinde getirdiği avantajlar, gerekse eski bir başkent olmasından kaynaklanan maddi zenginlik ile farklı unsurların birarada yaşayabilmesinden kaynaklanan kültürel çeşitliliğiyle bölgenin önemli merkezlerinden biri olarak göze çarpar. Tuleytula eski tarihlerden itibaren farklı milletlere ve farklı dinlere ev sahipliği yapmış bir yerleşim yeridir. Bu şehirde Carpetanialılar olarak adlandırılan kimseler
82 , Babil Kralı Buhtunnasr (M.Ö. 605-562) dönemiyle birlikte Yahudiler, 83
75 H. Yunus Apaydın, “Zâhiriyye”, DİA, İstanbul 2013, XLIV, s. 93-98. 76 Bk. Sabahat Atlan,Roma Tarihi’nin Ana Hatları Cumhuriyet Devri, İstanbul 1970, s. 71; Halil Demircioğlu, Roma Tarihi: Cumhuriyet: I. Kısım: Menşe’lerden Akdeniz Hâkimiyeti Kurulmasına Kadar, 2. Basım, Ankara 1987, s. 232. 77
78 Atlan, s. 71; Demircioğlu, s. 232. 79 Vladimir Diakov, Sergei Kovalev, İlkçağ tarihi: Uzakdoğu, Ortadoğu, Eski Yunan, (trc. Özdemir İnce), Ankara 1987, s. 197-201. 80 Atlan, s. 64. 81 Matthew, s. 28-29. 82
83 Lynch, s. 8. Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 21
Romalılar, 84 Vizigotlar 85 ve Müslümanlar 86 gibi farklı unsurlar yaşamıştır. İslâm döneminde ise Arap, Berberî, Mevalî, 87
Müstaʻrib denilen Araplaşmış halk, 88 yerel Müslüman halkı oluşturan ve şehirde ciddi bir söz hakkına sahip olan Müvelledler, 89
yerel Hıristiyan halk ve Yahudiler gibi birbirinden farklı birçok grubun biraraya toplandığı ve birlikte yaşadığı bir şehir olmuştur. Emevî yönetimi altında Tuleytula’da yaşayan Müslüman kesimi incelediğimiz zaman bu grubu oluşturanlar arasında Arapların, Berberîlerin ve Müvelledlerin olduğunu görmekteyiz. Ayrıca Tuleytula’nın fethinden sonra burada Vizigot hanedanlığına mensup kişilerin yaşamaya devam ettiğini de özellikle belirtmek gerekmektedir. Nitekim Vizigotlar'ın son kralı Rodrigo’nun selefi olan Witiza’nın oğlu Achila'nın, babasının ölümünden sonra Toledo’ya girişi yasaklanmışken, 90
yaşamasına müsaade edilmiştir 91 . Witiza’nın diğer oğlu ve aynı zamanda Sevilla’da (İşbiliyye) âmâ bir din adamı olan Oppa ise Tuleytula valisi olarak tayin edilmiştir 92 . Böylece Witiza’nın oğulları Endülüs’ün Müslümanlar tarafından fethi (Vâdiu'l- Lekke savaşı) sırasında Rodrigo’ya ihanet edip müslümanlar yanında yer alarak hem intikamlarını almışlar hem de arzu ettikleri gibi Tuleytula’ya kavuşmuş ve burada yaşamaya devam etmişlerdir. Endülüs’te ikamet eden ve aynı zamanda Endülüs fethinde rol alan Berberî kabilelerden biri olan Hevvâre, Kuzey Afrika’nın köklü ve soylu Berberîlerindendir. Mezkûr kabilenin boyları, Tuleytula gibi Endülüs şehirlerine yayılmıştır 93 . Ayrıca şehrin merkezinde daha çok Müvelledler bulunuyorken, 94 sayıca daha az olan Berberîler ve Araplar daha ziyade şehre yakın köylerde ikamet etmektedir 95 . 84
85 Provençal, “Tulaytula”, s. 604. 86 Yâkût, IV, s. 39-40. 87 Ya’kubî, el-Büldân, (thk. Muhammed Emin Dannavi), Beyrut 2002, s. 194. 88 İmamüddin, Siyasi Tarih, s. 125; Özdemir, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, Ankara 2012, s. 36-39; Jorge Lirola, “Müstaʻrib”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, s. 123. 89 Thomas F. Glick, “Toledo”, Dictionary of the Middle Ages, New York 1989, XII, s. 67. 90 Özdemir, Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih, s. 42. 91 Hitti, s. 677; İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 33. 92 İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 33. 93 İbrahim Harekât - Ahmet Kavas, “Hevvâre”, DİA, İstanbul 1998, XVII, s. 281-283. 94 Glick, “Toledo”, s. 67. 95 Mehmet Özdemir, “Müvelledûn”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, s. 228. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 22
Görüldüğü gibi İslam fethiyle birlikte Tuleytula’ya, mevcut Yahudi ve Hıristiyan yerel halka ek olarak, Arap ve Berberî olmak üzere iki farklı unsur daha katılmıştır. Bu yerel halkın bir kısmı kendi dinlerini muhafaza edip zimmî statüsünde yer alırken, bir kısmı da dinlerini değiştirip Müslüman olmuştur. Bu şekilde din değiştirip İslamiyet’i seçen yerel halkın çocuklarına "Müvelled" denilmektedir. Bu kavramın; bir görüşe göre yerel mühtedi halkın çocuklarını, isabetli görülen diğer bir görüşe göre ise bölgeyi fetheden Arapların İspanyol kadınlarla evlenmesi sonucu doğan çocuklarını ifade ettiği söylenmektedir. Müvelledler genel itibariyle tarımla ve zanaatla ilgilenmekle birlikte 96 şehir merkezinde yaşayan halkın büyük çoğunluğunu oluşturmaktaydılar. Bu sebeple olsa gerek şehir, “Müvelledûn (Müvelledler) Kalesi” olarak adlandırılmıştır 97 .
Müvelledlerin sosyal statü bakımından Araplardan daha alt seviyede olduğu ifade edilmektedir. Dolayısıyla onların aynı dine mensup olmalarına rağmen Araplarla sıkı ilişki içerisine girmeyip, buna karşın zimmî Hıristiyanları oluşturan "
98 Ancak toplum hayatındaki tecrübeler ve gelişmeler bu iddiayı pek desteklememektedir. Müslüman olan yerel halkın geçmişlerini ve kültürlerini bütünüyle terk etmelerini beklemek doğru bir davranış olmadığı gibi bu insanların Arap halktan tamamen soyutlandıklarını söylemek de doğru olmayacaktır. Çünkü müvelled kavramı yukarıda da zikrettiğimiz gibi daha çok Arap - İspanyol evliliklerinden doğan nesli kapsamaktadır. Eğer ciddi bir soyutlanma olsaydı evlilikler gerçekleşmez ve Müvelled kavramı bu tanımla ortaya çıkmazdı. Bu durum da bu iki ırkın birbiriyle yakın teması ve birlikte yaşama gerçeğini ortaya koymaktadır. Tuleytula’da yaşayan bir diğer kesim ise "Müstaʻrib"lerdir 99 . Müstaʻrib (Mozarab) 100 , müslüman olmamakla birlikte kültürel olarak Araplaşmış kimse anlamına gelmektedir. Yani yarımadada yaşayan Hıristiyan halkın mevcut dinlerini muhafaza edip Araplar’ın kültürünü benimseyerek; bunu, kendi günlük hayatlarına yansıtmalarıdır. Öyle ki o zamanlar Arapça bilip konuşmak hatta Arapça şiir yazmak
96 Mehmet Özdemir, “Müvelledûn”, s. 228. 97 Glick, “Toledo”, s. 67. 98 Mehmet Özdemir, “Müvelledûn”, s. 228. 99 İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 125; Özdemir, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, s. 36-39. 100
İspanyol kaynaklarında Araplaşan Hıristiyanları aşağılamak için "Mozarap" ifadesinin kullanıldığı söylenmektedir. (bk.Lirola, s. 123.) Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 23
bir meziyet olarak görülmüş, buna mukabil Latinceye aynı rağbet gösteril- memiştir
101 . Bu durum sadece dil alanında kendini göstermemiştir. Rivayete göre Müstaʻribler, İslam mimarisini Kurtuba’dan Tuleytula’ya ulaştırıp buradan da kuzeye, İslam hâkimiyetinin olmadığı topraklara kadar götürerek "mudejar üslub"un 102
ortaya çıkmasını sağlamışlardır 103
. Kaynaklarda Tuleytula’da "Fehmiyyûn" adlı müslüman bir kabilenin bahsi geçmektedir 104
. Tam olarak kökenleri ve Tuleytula'nın hangi kısmında iskan ettiklerini tespit edemediğimiz bu kabilenin yaşadığı bölgenin gelişmiş bir yer olduğu, burada cami ve güzel bir çarşının bulunduğu rivayet edilmektedir 105
. Ayrıca son dönemlerde şehrin yakınlarında Vega denen yerde Tuleytulalı Müslümanlara ait mezar taşlarının varlığından bahsedilmektedir 106
. Bunun dışında Tuleytula ziyareti sırasında E. Rosenthal (ö. 2007), Emevîler döneminden kalma pazar yeri olan Zocodover’in (Sûk ed-Düvvâr) önemini korumaya devam ettiğini söylemektedir 107
. Bütün bunlar müslümanların Tuleytula'nın her yerinde diğer ırk ve dinden insanlarla içiçe ve birlikte yaşadığına işaret eden bulgulardır. Müslümanların hâkimiyetindeki yarımadada ister Hıristiyan, isterse Yahudi olsun gayrimüslim unsur "ehl-i zimme" olarak kabul edilmiştir. Böylece kendilerine istedikleri gibi dinlerini yaşama özgürlüğü verilmiş olup, bunun yanında onların "
içinden seçtiği ve devletin muhatap olarak kabul ettiği kimselerdir 108 . Yarımadadaki Müstaʻriblerin hem Arapça hem de Latince yahut İspanyolca isim kullandıkları bilinmektedir. Bunun önemli örneklerinden birisi de Tuleytula başpiskoposu Abdullah b. Kâsım’dır. Abdullah, II. Hişâm’a biat eden İspanyol kral IV. Ordono (Ordoño) Medinetü’z-Zehra’ya götürülürken saraya kadar ona eşlik eden ve ona saray adabını öğreten bir Müstaʻrib’tir 109
. Daha önce de zikrettiğimiz gibi
101 İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 125; Özdemir, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, s. 36-39. 102
Arap ve Gotik etkilerin birlikte sentezlendiği bir İspanyol mimarisidir.( bk. Metin Sözen, Uğur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1986, s. 166.) 103 Hitti, s. 819. 104 Mesala bkz. Yâkût, IV, 281. 105 İdrisî, Nüzhetü’l-müştak fî ihtiraki’l-afâk, Beyrut 1989.II, 552-553. 106 E. Levi Provençal, “Toledo”, İA, 2. Basım, İstanbul 1979, XII/I, 430. 107 Rosenthal, s. 253-254. 108 Lirola, s. 123. 109 R. Dozy,s. 383-385; Hitti, s. 723-724. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 24
Endülüs’te Arapça bilmek ve konuşmak popülerleşmiş hatta bazı ailelerde erkeklerin sünnet ettirilmesi yaygınlaşmıştır 110 . Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere İslam hâkimiyeti, Hıristiyan yerel halk üzerinde büyük bir etki yaratmış ve hayranlık uyandırmıştır. Büyük bir bölümü Katolikliğe ve geleneklerine bağlı kalan Tuleytula halkı, fırsat buldukça Berberîlerle birlikte yönetime karşı yapılan ayaklanmalara katılmışlardır. Hatta 122/740 yılında vuku bulan ayaklanma olaylarında Tuleytulalı Katolik halk belirgin bir şekilde göze çarpmaktadır 111 . Buradan da anlaşılıyor ki Tuleytulalılar aynı amaç yahut aynı menfaat doğrultusunda din veya ırk gözetmeksizin bir araya gelip birlikte hareket etmektedir. Tuleytula’daki Yahudi yerleşimi hakkında mevcut sağlam bir bilgi bulunmamakla birlikte Yahudilerin varlığının Endülüs’ün Müslümanlarca fethinden çok daha öncesine dayandığı anlaşılmaktadır 112
. Kitabı Mukaddes yorumcusu Isaac Abravanel’in ifade ettiğine göre ilk göçmenler, Süleyman Mabedi’nin yıkılmasından sonra Hz. Yakup’un oğulları Yehuda ve Bünyamin’in kavimlerinden sürgün edilen ve Kudüs’ün kuşatılmasında yer alan Pirus ve Hispan’a dair anlatılan efsanede geçen kişilerdir. Bu nedenledir ki “Tuleytula/Toledo” lafzının topraklarından kovulan bu kimseler için kullanılmış olan ve İbranice “gezinip durma, boş boş dolaşma” anlamına gelen Taltela’dan geldiği söylenmektedir 113
. Yahudi tarihçi Eliyahu Kapsali ise Tuleytula adının İbranicede “hareket etme, taşınma” anlamındaki “tiltul”dan geldiğini ileri sürmüştür 114
. Rivayete göre Târık b. Zîyâd Toledo’ya ulaştığında burada Yahudilerden başka kimse bulunmamaktadır 115
. Şehrin fethinden sonra ise Tuleytula’da kalmalarına izin verilen 116
110 Lirola, s. 123. 111 Provençal, “Tulaytula”, s. 604.
112
İber Yarımadası’nda yaşayan Yahudilerin kökeni ve varlığı hakkında farklı görüşlerin bulunduğu görülmektedir. Rivayete göre Roma İmparatorluğu’nun yarımadaya ulaşmasıyla Yahudi nüfus burada hızla artış göstermiştir. Nitekim M.S. III. yüzyılda bügün İspanya’nın Almeria adlı şehrinde bulunan Adra’daki mezar taşları bu duruma bir kanıt olarak gösterilmektedir. Başka bir görüşe göre ise Kutsal Kitap Dönemi’nde İspanya’da hali hazırda yaşayan Yahudilerin olduğu söylenmekte, fakat bu hikâyeyi destekleyici bir kanıt bulunmamaktadır. (bk. Schwarzfuchs, s. 220.) Yahudilerin bölgeye Babil Kralı Buhtunnasr (M.Ö. 605-562) döneminde geldiği de söylenmektedir. (bk. Lynch, s. 8.) 113 Haim Beinart, “Toledo”, Encyclopaedia Judaica, Jerusalem [t.y.], XV, 1198. 114 Nuh Arslantaş, Yahudiler ve Türkler, İstanbul 2013, s. 231. 115 İbn İzârî, II, s. 12; İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 33. 116 İbnü’l-Esîr, IV, 214.
Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 25
Yahudiler ,
tüm inanç ve dinî uygulamalarında da serbest bırakılmışlardır. Sefarad Yahudileri 117 olarak da bilinen bu kimselerin tıpkı Müslümanlar gibi temizliğe önem verdiği bilinmektedir. Bugün Santa Maria La Blanca olarak bilinen ve eskiden sinagog olan bu ibadethanenin yakınlarında Yahudilere ait bir mikve (gusülhane) bulunduğu söylenmekte ve mikve, Tuleytula’daki Yahudi mahallesi olarak tanımlanan Del Angel adı verilen yerde bulunmaktadır 118 .
Yahudilerin iyi bir tüccar olduğu herkesçe bilinen bir gerçektir. Vizigotlar zamanında Yahudilerin ticaret yapması yasaklanmış ve onlar büyük baskılara maruz kalmış olsalar da Müslüman hâkimiyeti altında bu sınırlandırmalar tek tek kaldırılmıştır. Böylece özgürlüklerini kazanan Yahudiler, Tuleytula’da bulunan Büyük Camii civarında ve “Alcana” adı verilen yerde ticaretlerine kaldıkları yerden devam etmişlerdir 119 . İspanya’da bulunan Yahudiler daha çok tekstil, boyacılık, ticaret ve askeri işlerle meşgul oluyorlardı. Hazar kökenli Karâî Yahudileri 120
Tuleytula’da yaşamaktaydı 121 ve Tuleytula yakınlarındaki Yahudiler, bağcılık ve ziraat alanlarında ün sahibiydiler. Tüccar ve banker olan Yahudi zengin sınıfı ve Hıristiyan kurallarına göre yabancı kimseler de Tuleytula’da yaşamaktaydı. Tuleytula; ilim, tercüme ve bilim alanlarında Yahudilerin merkezi halindeydi 122
. İber yarımadasına yerleşen Yahudiler içerisinde Toledo’da ikamet edenler şehrin batı kısmına yerleşmişler ve önceden Yahudi Kapısı şeklinde adlandırılıp günümüzde Cambrón Kapısı diye bilinen kapıya kadar yayılmışlardır. Ayrıca eskiden Yahudi Sokağı diye isimlendirilen yer bugün Angel Sokağı olarak anılmaktadır. Sokak muhtemelen Yahudi kesimin merkezi olan geniş bir meydana açılmakta idi. Şehirde Yahudi halkı korumak için bir de kale bulunuyordu. Bir çeşit
117 Sefarat ya da Sefardim, Yahudilerin İspanya’dan kavulduğu tarih olan 1492’den önce bugünkü İspanya ve Portekiz sınırlarında yaşamış olan Yahudilere verilen isimdir. (bk. Alan D. Corré, “Sephardim”, Encyclopaedia Judaica, Jerusalem [t.y.], XIV, s. 1164.) 118 Sinan İlhan, Fethinden Murabıtlar Dönemine Kadar Endülüs’te Yahudiler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 2006), s. 283. 119
İlhan, s. 461-462. 120
Karâîlik, İbranice “Kara’îm” kelimesinin okumak anlamına gelen “kara’ ” kökünden türemiştir. Aynı zamanda davet etmek manasını da taşımaktadır. Mezkûr Yahudi mezhebi miladi VIII. yüzyılda Irak’ta doğmuştur. Mezhep sadece yazılı Yahudi kutsal kitap literatürünü (Tanah) kabul edip, Yahudi din âlimlerinin oluşturduğu sözlü yorum geleneğini (Talmud) reddederler. (bk. Mustafa Sinanoğlu, “Karâîlik”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, s. 424-426.) 121 Bugün İspanya’da Karâî cemaatinin kalmadığı söylenmektedir. (bk. Sinanoğlu, s. 425.) 122 Beinart, s. 1200; İlhan, s. 421. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 26
özerk şehir haline gelen bu yapıda yaşayan Yahudiler, gerektiğinde hükümdara yardım ve destek sağlıyorlardı 123 . Buradan da anlaşılacağı üzere eski dönemlerden itibaren Yahudiler farklı bir alanda ve bir arada yaşıyor; bununla birlikte İslâm döneminde şehrin tüm günlük işleyişinde diğer ırk ve din mensupları ile içiçe, ayrıma tabi tutulmaksızın, huzur ve barış içinde hayatlarını devam ettiriyorlardı . Dolayısıyla Endülüs’ün fethiyle birlikte yarımadada üç semavî din mensupları bir arada yaşamaya başlamış, İslamî yönetim boyunca bu durum devam etmiştir. Buna İspanyolca’da “convivencia” (bir arada yaşama) denilmektedir 124 . Görülüyor ki Tuleytula, İslam hâkimiyetindeki dönem boyunca convivencia’nın güzel bir örneğini oluşturmaktadır. Convivencia’nın güzel bir örneğini teşkil eden Endülüs için Fransız oryantalist Henri Pérès şöyle demektedir; “…Bu birlikte yaşama tarzı, Endülüs Müslümanlarının Hıristiyan halka olan toleranslı yaklaşımını daha iyi anlamamıza yardımcı olmaktadır. Gerçekten hiçbir mağlup halk, anlaşmalarla sağlanan hakların ve zimmî hukukunun tatbiki konusunda İspanyollar (Müstaʻribler) kadar şanslı olmamıştır. Devletin her kademesinde bu halktan insanlar vardır. Kimileri valide sultan olarak halifelerin saraylarında, kimileri Mevâli statüsünde, kimileri maaşlı askerler olarak orduda, kimileri de general olarak ordunun en üst kademelerinde…bulunuyorlardı..” 125
. Birlikte ve barış içinde yaşama kültürünün bir sonucu olarak Tuleytula İslam idaresi sonrasında da bir süre Müslümanların kültürlerini yaşatmaya, gerekse de ilmî birikimlerinden istifade etmeye devam etmiştir. Rivayete göre VI. Alfonso’nun 1085’de Tuleytula’yı ele geçirmesinden sonra iki asır boyunca bile bu şehirde
123 Beinart, s. 1198. 124 Özdemir, Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih, s. 67. Convivencia ifadesi, bir dilbilimci ve tarihçi olan Ramón Menéndez Pidal tarafından “puerto, puorto, puarto” gibi aynı kelime ve kavramın farklı telaffuz şekillerinin varlığını ifade etmek için kullanılmış; Américo Castro ise bu kelimeyi, “bir arada varoluş/coexistence” manasında ilk kez bir kavram olarak kullanmıştır. (Thomas F. Glick, Convivencia: Jews, Muslims and Christians in Medieval Spain, ed. Vivian B. Mann, Thomas F. Glick, Jerrilynn D. Dodds, New York 1992, s. 1-2. Ayrıca bk. Mehmet Özdemir, “Endülüs’de Birlikte Yaşama Tecrübesi Üzerine Bazı Mülahazalar (VIII-XI. yüzyıllar arası)”, İSTEM, yıl 2009, cilt VII, sayı 14, s. 11-40.]
birleşiminden oluşmaktadır. Zira “con” kelimesi, “ile/with” manasına, “vivencia” kelimesi ise, “deneyim, tecrübe/experience” anlamına gelmektedir. Ayrıca muhtemelen “vivencia” kelimesi İspanyolca’da “yaşamak” anlamına gelen “vivir” kelimesinin kökünden gelmelidir. 125 Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, Ankara 2012, s. 37-38. Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 27
Arapça, yazılı hukuk ve ticaret dili olarak kullanılmaya devam etmiştir 126
. Hatta günümüzde evlilik, boşanma, miras gibi konulardan oluşan Arapça vesikaların bulunduğu bir Müstaʻrib koleksiyonunun var olduğu söylenmektedir. Ayrıca Arapça yazmaların Latince ve İspanyolca’ya tercüme edildiği önemli yerlerden biri de Toledo olmuştur. 127
C. Sonuç İçinde yaşayan halklar ve inançların çeşitliliği bakımından İber yarımadasının önemli bir numunesi olduğunu düşündüğümüz Tuleytula’nın Endülüs’te ayrı bir yere sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bir tarafta yerel halkın, Berberîlerin ve Arapların dâhil olduğu Müslümanların, diğer tarafta da yerel Hıristiyan ve Yahudi halkın varlığı bu kültürel çeşitliliği oluşturmaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere Tuleytula, üç semavî dine ve dolayısıyla bu dinlerin müntesipleri ve âlimlerine aynı çatı altında ev sahipliği yapmıştır. Endülüs’ün fethinden sonra yerel halk arasında "Müvelled" adı verilen mühtediler olduğu gibi, İslam kültürüne bir nevi hayranlık besleyen ve "Müstaʻrib" olarak anılan Araplaşmış kimseler de bulunmaktadır. Bu durum öyle bir hal almıştır ki bazı
görülmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere İslam dininin hoşgörüsü ve Hz. Peygamber döneminden itibaren müslümanların gayrimüslim unsurlarla birlikte birbirinin hak ve özgürlüğüne riâyet ederek yaşama özellik ve uygulamaları yerel halk tarafından da benimsemiş ve bunu yaşamlarının bir parçası haline getirmişlerdir. Tuleytula’da yönetime karşı sıklıkla meydana gelen isyanlar, birlikte yaşama tecrübesine engel olmamıştır. Bu isyanlar direkt olarak Müslümanlara karşı değil, siyasi idareye yönelik gerçekleşmiştir. İsyan çıkartanlara veya mevcut isyana destek veren kimselere baktığımızda bunların hıristiyanlarla birlikte yerel Müslüman halk yahut Berberî olduğu görülecektir. Ayrıca Tuleytulalıların dış tehditlere karşı tüm şehir halkıyla devletin yanında yer aldığı da dikkatlerden kaçmamaktadır. Dolayısıyla hangi dine ya da ırka mensup olursa olsun İslâm döneminde Tuleytula’da yaşayan insanların tamamı için “Tuleytulalı” diyebilir; birlikte yaşama/convivencia’nın en güzel örneklerinden birisini sergilemiş olduklarını söyleyebiliriz.
126
Hitti, s. 743. 127
Lirola, s. 124. |