İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- EKLER
- ABSTRACT THE EARLY STAGES OF OTTOMAN-ANDALUSIAN RELATIONS IN THE HISTORICAL RECORDS OF KĀTIB ÇELEBĪ
- UOT 28 –İSLAM İSLAMDA VӘSİYYӘT VӘ ONUN MAHİYYӘTİ i.f.d. dosent Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva
- Ключевые слова
|
KAYNAKÇA
Bostan, İdris, “Kemal Reis”, DİA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, c. XXV, ss. 226-227. Canatar, Mehmet, “Cenâbî Musafa Efendi”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, c. VII, ss. 352-353. Cenâbî, Ebû Muhammed Mustafâ b. Seyyid Sinan b. Ahmed, el-Bahrü’z-zehhâr ve’l-‘aylemü’t-tayyâr, Süleymaniye Kütüphanesi Rağib Paşa Koleksiyonu, no. 986. Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtib, Fezleketü akvâli’l-ahyâr fî ‘ilmi’t-târîh ve’l-ahbâr (Fezleketü’t-tevârîh): Târîhü Mülûki Âli Osmân, tsh. Seyyid Muhammed es-Seyyid, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009. Çelebi, Kâtib, Fezleketü’t-tevârîh, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, no. 10318. Çelebi, Kâtib, Keşfü’z-zünûn, nşr. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1971. Çelebi, Kâtib, Takvîmü’t-tevârîh, Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Kolek- siyonu, no. 3169; Bağdatlı Vehbi Koleksiyonu, no. 1235; Çelebi Abdullah Koleksiyonu, no. 257. Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971. Efdaleddîn, “Bir Vesîka-ı Mü’lim”, TOEM, c. IV (1328), ss. 201-210. Hammer, Joseph Freiherr von, Devlet-i Osmâniye Târîhi, çev. Mehmet Ata, İstanbul: Keteon Bedrosyan Matbaası, r. 1330/m. 1914. İlter, Aziz Samih, Şimali Afrika’da Türkler, İstanbul: Vakit Gazete Matbaa, 1936. Kantemir, Dimitri, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, çev. Özdemir Çobanoğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979. Konrapa, M. Zekâî, “Endülüs Mersiyesi-Nizâmî Tercümesi ve Endülüs Tarihine Kısa Bir Bakış”, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, c. II (İstanbul, 1964), ss. 165-184. Kuran, Ercüment, “Cezayirli Türklerin Endülüs Müslümanlarını Kuzey Afrika'ya Nakli ve Neticeleri”,
Vakfı Yayınları, 1996, ss. 63-67. Özdemir, Mehmet, “Endülüs Müslümanlarına Osmanlı Yardımı”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. IX, ss. 393-408. Qiyas Şükürov 46
Parmaksızoğlu, İsmet, “Kemâl Reis”, İA, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1977, c. VI, ss. 566-569. Piri Reis,
Bakanlığı Yayınları, 1988. Seyfi, Alî Rızâ, Kemâl Reîs ve Baba Oruc, Dersaâdet: Sehâ Matbaası, r. 1325/m. 1909. Şükrî, Mehmed, Esfâr-ı Bahriye-i Osmâniye, İstanbul: Karabet Matbaası, r. 1306/m. 1890. Şükürov, Qiyas, “Endülüs İstidanamesi ve Kemal Reis’in İspanya Seferi”,
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi: İstanbul’un Fethinden Kanunî Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995. Yınanç, Mükrimin Halil, “Fezleket Ekval el-Ahyâr Hakkında”, Kâtip Çelebi: Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1985, ss. 93-100. Yüksel, Azmi, “Endülüs’ten II. Bayezid’e Yazılan Anonim Bir Şiir”, Belleten, c. LII, sy. 205 (Ankara, 1988), ss. 1575-1583.
Kâtip Çelebi’nin kayıtlarında Osmanlı-Endülüs münasebetlerinin erken safhası 47
EKLER
Ek 1. Kâtip Çelebi’nin Takvîmü’t-tevârîh Eserine Aldığı Kronolojik Kayıt (Süleymaniye Kütüphanesi Çelebi Abdullah Koleksiyonu, no. 257, v. 60b)
Qiyas Şükürov 48
Ek 2. Kâtip Çelebi’nin Fezleketü’t-tevârîh Eserine Eklediği Haşiye Notu (Beyazıt Devlet Kütüphanesi no. 10318, v. 210b) Kâtip Çelebi’nin kayıtlarında Osmanlı-Endülüs münasebetlerinin erken safhası 49
Ek 3. Mustafâ Cenâbî’nin el-Bahrü’l-zehhār ve’l-‘aylemü’t-tayyār Eserindeki Tarihî Kayıt (Süleymaniye Kütüphanesi Rağib Paşa Koleksiyonu, no. 986, v. 339a-b)
Qiyas Şükürov 50
ÖZET Kâtip Çelebi, Osmanlı-Endülüs münasebetlerinin erken safhası hakkında bilgi veren, ilk Osmanlı müelliflerindendir. Müellifimizin Takvimü’t-tevârîh ve
tarihî pasajların içeriği ve erken dönem Endülüs (İspanya)-Osmanlı münasebetleri açısından arz ettiği önem bu çalışmanın temel araştırma konusunu oluşturmaktadır. Araştırmanın amacı, sözü edilen eserlerin yazma nüshaları üzerinde tetkikler yapılması, paradoks ve müphemlik içeren böylesine önemli konunun açıklığa kavuşturulmasından ibarettir. Mercek altına alınan dönem kısa olup, İspanya’daki son Endülüs teşekkülü olan Benî Ahmer tarihinin son 10 senesini kapsamaktadır. Dolayısıyla dar alanda derinlemesine araştırmalar yapılması hedeflenmiştir.
THE EARLY STAGES OF OTTOMAN-ANDALUSIAN RELATIONS IN THE HISTORICAL RECORDS OF KĀTIB ÇELEBĪ Kātib Çelebī is one of the Ottoman authors providing historical information on the the early stages of Ottoman-Andalusian relations. There is a few interested passages in the books of Tākvīm al-Tawārīkh and Fazlaka al-Tawārīkh written by Kātib Çelebī. In question of the passages and early ottoman-andalusian relations are the main problem of this study. The aim of study is to investigate the manuscripts mentioned above, and to clarify the paradoxes and ambiguity of theme. The scope of them is very restricted. Indeed it covers the final decade of the last Andalusian state or Nasrid Kingdom. So that our study has set a goal to get deep investigations in the interested area.
İslamda vəsiyyət və onun mahiyyəti 51
UOT 28 –İSLAM İSLAMDA VӘSİYYӘT VӘ ONUN MAHİYYӘTİ i.f.d. dosent Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva Bakı Dövlət Universiteti Açar sözlər: İslam, miras, vəsiyyət, hüquq, ölüm Keywords: Muslim, legacy, precept, law, death Ключевые слова: Ислам, наследие, предписание, закон, смерть
İslam ehkamları insanın ölümdən qabaqkı və ölümdən sonrakı həyatını vahid bir silsilə kimi təsəvvür etməyə, müsəlmanı öz yaradılışının hikmətini daha dərindən dərk etməyə sövq edir. Müsəlman təkcə özünün həyatı ərzində deyil, vəfatından sonra da dünya işlərinin necə cərəyan edəcəyi haqda narahatlıq keçirir. Özündən asılı olmayaraq, dünya həyatında qurub-yaratdıqlarının, keçirdiyi pəhrizkar həyat tərzinin, rəhbər tutduğu əxlaqi-mənəvi dəyərlərin qorunub - saxlanmasında və davam etdirilməsində bir maraq hiss edir. Müvafiqən, müsəlman ömrünü «necə gəldi» başa vurub köçməyə tələsmir, müəyyən məsləkə, prinsiplərə qulluq edir. Ölümündən qabaq imkan tapıb kiməsə vəsiyyət etmək, dünya həyatında nail olduğu maddi və mənəvi uğurların davam edəcəyinə inam hiss etməyə ehtiyac duyur. Bununla əlaqədar olaraq, islamı, ölüm hadisəsinə münasibətdə insan təfəkkürünün yeni mərhələsi hesab etmək olar. İslamın zühuru ilə ölümdən qabaq vəsiyyət etmək bir hüquqi mərasim halını alır. Müsəlman aləmində geniş yayılmış bir məsəldə deyilir: «Mən matə bila vəsiyyə, matə bi-1-cahiliyyə» (Kim vəsiyyət etməmiş ölmüşsə, cahiliyyə əqidəsində olaraq ölmüşdür). Burada cahiliyyət qanunlarına, ənənələrinə nifrət ifadə olunmaqla bərabər, həm də İslamın zühuru nəticəsində insanın şüur və mədəniyyətinin yeni bir mərhələyə yüksəlmiş olduğu vurğulanır. İslam öyrədir ki, ölüm haqdır: «Hər bir kəs (canlı) ölümü dadacaqdır» (1,«Ali- İmran»185). «Harada olursunuz olun, hətta uca və möhkəm qalalar içərisində olsanız belə, ölüm sizi haqlayacaq» (1,«Nisa»76). Lakin dünya həyatı konkret fərdlər üçün müvəqqəti olsa da, ümumiyyətlə bəşəriyyət üçün davam edir və bir nəfərin ölümü artıq cəmiyyətdə kök salmış həyat tərzinə, dini əqidəyə xələl gətirməməlidir. Lüğəvi mənası "vəfa qılmaq, Allahla olan əhdinə, vəfa qılaraq Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva 52
dünyasını dəyişmək» olan vəfat hadisəsiylə insanın dünya həyatı ilə qarşılıqlı əlaqəsi qırılmış olur, onun zürriyyətini və yaxın qohumlarını görərək, onlara nəsə tapşırmaq, nədənsə xəbərdarlıq etmək imkanı qalmır: «Artıq nə bir vəsiyyət etməyə iqtidarları çatar, nə də ailələrinin yanına qayıda bilərlər» (1,«Yasin»50). Bunu da demək lazımdır ki, vəsiyyətin şəri qüvvəsi Quran tərəfindən qorunur: «Bunlar Allahın sərhədləridir (hökmləridir)» (1,«Nisa»13). «(Ölənin) vəsiyyətini eşitdikdən sonra onu dəyişənlər günah sahibi olarlar». (1,«Bəqərə»186). İslamın vəsiyyət prinsipi o qədər güclüdür ki, qeyri-adi şəraitdə, qürbətdə, yaxın adamın olmadığı şəraitdə can verməli olsa belə, müsəlman təsadüfən rastlaşdığı və ya yol yoldaşı olduğu müsəlmana etibar edərək, vəsiyyətini öz əhlinə çatdırmağı xahiş edə bilər və həqiqi müsəlman bu vəsiyyəti çatdırmağa borcludur. Vəsiyyətin məzmunu hədsiz dərəcədə çeşidli və rəngarəng olub, dini əqidə məsələlərini, maddi məsələləri, mal-mülk bölgüsünü, ailə münasibətlərini və əxlaqi problemləri əhatə edir. Әqidə məsələləri barədə vəsiyyət etməkdə peyğəmbərlər parlaq nümunələr göstərmiş, onların hər biri ölməzdən qabaq vəsiyyət edərək, zürriyyətinin islam dinində qalacağına zəmanət almışlar: "İbrahim və (sonra da) Yaqu b bunu (müsəlman olmağı) öz oğlanlarına vəsiyyət edib, hər biri dedi:"«Ey oğlanlarım, həqiqətən, Allah sizin üçün (belə bir) din seçdi, siz də ancaq müsəlman olaraq ölməlisiniz» (1,«Bəqərə»132). Yaqub peyğəmbər can verməzdən qabaq oğlanlarından «Məndən sonra nəyə ibadət edəcəksiniz?» - deyə soruşur və yalnız «Sənin Allahına və atalarımız İbrahi- min, İsmailin və İshaqın Allahı olan tək Allaha təslim olub, Ona ibadət edəcəyik», - cavabını aldıqdan sonra arxayınlıqla canını təslim edir (1, «Bəqərə133»). Zəkəriyyə, ölüm gününün yaxınlaşdığını hiss edərək Rəbbinə «Mən özümdən sonra gələn qohum-əqrəbamdan (yerimə keçəcək əmioğlularının və digər vərəsələrimin məsləkini ləyaqətlə davam etdirməyəcəyindən) qorxuram» - deyə müraciət edir. Allaha yalvararaq oğul istəyən Zəkəriyyə öz ricasını, məsləkini ləyaqətlə davam etdirəcək bir etibarlı adamın olmaması ilə izah edir. O, qohum- əqrəbaya etibar etməyərək, məhz oğul istəyir və bu da təsadüfi deyildir. Atanın təəssübünü, birinci növbədə, oğul çəkməlidir. Ölüm saatının yaxınlaşdığını hiss edən islam peyğəmbər özü ilə birlikdə həcc ziyarətinə çıxmış minlərlə müsəlmanın qarşısında «vida xütbəsi» edərək, əqidəvi, sosial, siyasi və iqtisadi məsələləri əhatə edən geniş məzmunlu nitqlə çıxış etmişdir. O bu çıxışında mal-mülkü mühafizə etmək ona qarşı istər fərd, istərsə də ictimaiyyət tərəfindən təcavüz edilməsinin qarşısını almağı, mal-mülk sahibindən öz sərvətini hansı yolla qazandığını
İslamda vəsiyyət və onun mahiyyəti 53
soruşmağı, qəza və maliyyə işlərində etibarlı olmağı və sələmdən imtina etməyi vəsiyyət etmişdi. Әdəb-ərkan və davranış qaydalarına aid vəsiyyətə Loğmanın öz oğluna etdiyi vəsiyyəti misal göstərmək olar. Loğman öz oğluna etdiyi öyüd-nəsihətində Allaha şərik qoşmamağı («Loğman 13) namaz qılmağı (17) həm də yaxşı işlər görməyi (17) adından təkəbbürlə üz döndərməməyi və yer üzündə lovğa-lovğa işində müvazinət gözləməyi (19), danışanda səsini çıxarmamağı (19) ədəb-ərkan qaydalarını gözlə- məyi əmr edir. Loğmanın öz oğluna verdiyi öyüd-nəsihət bəşəriyyətin bu gün riayət etməli olduğu əxlaq normalarından başqa bir şey deyildir. Mal bölgüsü və mirasla əlaqədar bir sıra məsələlər Quranda öz əksini tapmışdır. Məsələn, ayələrin birində ailə üzvlərindən hər birinin payına düşən mirasın miqdarı belə müəyyən olunur: «Allah övladlarınız haqqında sizə tövsiyə edərək buyurur ki, oğula iki qız hissəsi qədər pay düşür. Әgər (ölən şəxsin) qızlarının sayı ikidən artıqdırsa, mirasın üçdə iki hissəsi onlara çatır. Әgər təkcə bir nəfər qızdırsa, mirasın yarısı onundur. Övladı olduğu təqdirdə vəfat edənin ata və anasının hər birinə mirasın altıda bir hissəsi verilir. Әgər onun övladı olmayıb, varisi yalnız ata və anadan ibarətdirsə, (malın) üçdə bir hissəsi anaya aiddir (Qalan hissə tamamilə ataya çatır). Әgər ölmüş şəxsin qardaşları və bacıları varsa, ananın hissəsi altıda birdir (Yerdə qalan hissə yenə atanın payına düşür). Bu bölgü ölə şəxsin vəsiyyəti yerinə yetirildikdən və ya borcu ödənildikdən sonra aparılır. Valideynlərinizdən və övladlarınızdan hansı birinin xeyir və mənfəət cəhətdən sizə daha yaxın olduğunu bilmədiyiniz üçün bu (bölgü), Allah tərəfindən müəyyən edilmişdir» (1,«Nisa»11). Lakin Quranda göstərilən əmr və nəhylər, müsəlmanların həyatını tənzim edən ümumi fərmayişlər Allahın dəyişməz hüdudlarıdır və konkret hallarda bu əmr və nəhylərə uyğun olaraq müvafiq əlavələr etmək lazım gəlir. Məsələn, ümumiyyətlə miras bölgüsü ilə bağlı olan hər şey şəriət qanunları ilə tənzim olunmuşdur və kimə nə miqdarda pay düşəcəyi məlumdur. Ancaq konkret vəziyyətdən çıxış edərək, konkret faktları nəzərə almaqla, daha zəruri halları bariz şəkildə nəzərə çatdırmaqla mömin şəxs ölümündən qabaq daha məqsədyönlü şəkildə vəsiyyət edir. Bunu şəriət qanunları tələb edir. Quranda buyurulur: «Sizin hər birinizi ölüm haqlayan zaman qoyub gedəcəyiniz maldan valideynlərinizə, yaxın qohumlarınıza verilməsi üçün ədalət üzrə vəsiyyət etməyiniz zəruridir.» (1,«Bəqərə»180). Bütün bunlar nə qədər kədərli və təbiidir. Artıq dünya həyatını başa vurmuş, müəyyən məslək, dünya görüşünə və mövqeyə malik olan müsəlmanın özündən sonra dininin müqəddəratına
Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva 54
və mal-mülkündə kimin sahiblik edəcəyinə görə nigarançılığından irəli gələn bir haldır. Vəsiyyət etmək, ürəyindəki son sözləri demək arzusu göstərir ki, vəsiyyət edən şəxs müəyyən məslək, prinsip sahibidir, ömrünü bivec keçirməmişdir və ondan sonra nələrin, hansı hadisələrin baş verəcəyinə laqeyd deyildir. Vəsiyyət, müsəlmanın bir tərəfdən, dünya həyatının gəldi-gedərliyini və ölümündən sonra bir daha dünyaya qayıtmayacağını dərk etməsindən, digər tərəfdən isə Xaliq tərəfindən mükəlləf edildiyi xəlifəlik vəzifəsinin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsi istəyindən irəli gəlir. Allah-təala onun xilqətinə daxil edib ki, dirilər kimi ölülər də yer üzündə cərəyan etməkdə olan hadisələrə qarşı laqeyd olmamalıdır. Müsəlman bilir ki, vəfatı ilə o, birdəfəlik olaraq axirət aləminə qovuşur, vəfatından sonra yer üzündə baş verəcək hadisələrə görə cavabdeh deyildir. Amma bununla belə, konkret əqidə və məslək sahibi olan insan hiss edir ki, onun vəfatı ilə bəşər cəmiyyətinin inkişafına bir xələl gəlməməlidir (4, 243). Vəsiyyət hər bir adama edilmir, bu vəzifə şərəfli olduğu qədər də məsuliy- yətlidir. Әsl varis atasının ölümü zamanı qürbətdədirsə, qayıdıb atasının ölüm xəbə- rini eşidincə, dərhal onun vəsiyyətnaməsini soruşmalıdır. O, vəsiyyətnaməyə əsasən həm mərhumun borclarını qaytarmalı, qisası varsa, qisasını almalı, kimisə əşirənin rəhbəri kimi tanımalı və ona itaət etməli, kiməsə sirrini açmamalı və ondan uzaq olmalı, mal-mülkün vəsiyyətə görə bölünməsinə nəzarət etməlidir. Әsl varisin həddi-büluğa çatmamış olması ilə, ölümün qəfildən gəlməsi ilə və s. hallarda ölmək- də olan şəxs etibar etdiyi, həqiqi varisi olmayan və ya təsadüfi bir adama vəsiyyət edərək, onu həqiqi varisinə çatdırmağı xahiş də edə bilər. Bu vəsiyyət müqəddəs bir əmanətdir. Vaxtı və şəraitindən asılı olmayaraq, vəsiyyəti öz üzərinə götürmüş şəxs onun məxfiliyini qorumalı, onu ürəyində daşıyaraq gec-tez varisə çatdırmalıdır. İslamda insanın xəlq edilməsi nə qədər ciddi və mənalı bir hadisədirsə, dünya tərk etməsi də bir o qədər dərin hikmətə malikdir. Bunun hikməti ondadır ki, Yer üzündə Allahın xəlifəsi olmaq üçün xəlq edilmiş insan bu risalənin gətirib müəyyən nöqtəyə çatdırdıqdan sonra onu yeni nəslə təhvil verir və dünya evindən axirət evinə köçür. O, dünyasını dəyişməzdən qabaq bəşəriyyətin bir daha cahiliyyə adət- ənənəsinə qayıtmayacağına, yurdunun xarabazarlığa çevrilməyəcəyinə, burada özbaşınalığın, böyük-kiçiksizliyin, daxili didişmələrin baş alıb getməyəcəyinə, ata mülkünün viran qalmayacağına əmin olmaq istəyir. Bütün bunlar məhz İslam dininin daxili mahiyyətindən irəli gələn istək və tələbatlardır. Bu mütəmadilik qırılmazdır. Mömin insanın xilqətinə xas olan qurub-yaratmaq, çoxaltmaq, artıq əldə edilmiş uğuru möhkəmlətmək meyli onu dünya hadisələrinə qarşı laqeyd olmağa
İslamda vəsiyyət və onun mahiyyəti 55
qoymur. Dünyasını dəyişməyə hazırlaşan müsəlmanı, onun dinində, ailəsində, tayfasında, əmlakında baş verə biləcək hər bir hadisə narahat edir. Öz vəsiyyəti ilə bu dağıdıcı hadisələr qarşısında sipər çəkməyə çalışır. Müsəlmanın düşüncəsinə görə, dünyasını dəyişməklə onun dünya həyatı ilə əlaqəsi tamamilə kəsilmir. Bu əlaqə yalnız birtərəfli şəkil alır. Digər sözlə desək, o, dünya həyatında baş verənləri qəbir evindən sezir, lakin onlara öz təsirini göstərə bilmir. Bu onun əzabını daha da artırır. Buna görə də ölüm yatağında olan şəxs haqqında bəzən deyirlər: «Nə isə demək istəyirdi», «gözləri ilə kimisə axtarırdı». Bəzən də elə olur ki, ölüm yatağında olan şəxs varisini görərək vəsiyyətini eləyir və rahatlanır, asanlıqla canını təslim edir. Vəsiyyətin konkret məzmunundan asılı olmayaraq o, varisi gözlənilən çətinliklərdən, fəlakətlərdən, rüsvayçılıqdan, maddi xəsarətdən uzaqlaşdırmağa yönəlmişdir. Məsələn, pis əməlləri ilə tanınmış bir tayfaya və ya nəsiə öz münasibətini bildirərək deyir: «uzaq ol», «alver etmə», «qohumluq etmə», «yol yoldaşı olma» və s. İnsan ölərkən, özünün arxasınca heç bir mübahisəli məsələ, ixtilaf doğuracaq, səhv yozula biləcək məsələ qoymaq istəmir. Vərəsəlik hüququnun həyata keçirilməsində əsas məsuliyyət varisin, qəyyumun (vəlivvü-l-əmr) və şahidlərin üzərinə düşür. Buna görə də, onların hər birini seçərkən ciddi düşünməli, onları dəfələrlə sınamalı, mötəbər və qədir bilən adamlara ürək qızdırmalıdır. Bəzən mərhumun mal-mülkünün tar-mar olduğunu, susuzluqdan yanıb qurumuş bağını sönmüş ocağını görərək səmimiyyətlə onun halına acıyırlar. Bu mərhumun yurdunda həqiqi varis olmayan, tamamilə kənar bir şəxsin, varisliyə layiq olmayan adamın qaldığı hallarda daha bariz şəkildə özünü göstərir: "Gorun od tutub yansın, gör yurdunda kim qaldı?..." Belə hallarda mərhum haqqında deyirlər: "Qəbrində çevrilir, qovrulur, qəbri od tutub yanır". Vəsiyyət ediləcək şəxsin seçilməsində qohumluq əlaqəsi, ata xətti ilə yaxınlıq, ikinci növbədə isə, şəxsin mötəbərliyi, nüfuz, qətiyyət, gözütoxluq mühüm rol oynayır. İslam tarixində, mömin adamların ölümündən qabaq nökər və kənizlərini azad etməyinin, onların haqqını ödəyərək onlardan halallıq almasından, zövcələrin hüququnun müəyyən edilməsinin, hətta sevimli at və ya dəvəsindən halallıq istəməyin şahidi oluruq ( 5, 134). Dünya həyatını tərk etməyə hazırlaşan adam kiməsə borclu olub, ödəmək iqtidarında deyilsə, o, borc sahibindən halallıq istəyir. Әgər borc sahibi halal etmirsə, o bu məsələni öz varisi ilə razılaşdırır və qazanıb həmin məbləği ödəməyi tapşırır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ənənə müsəlman xalqlarının həyatında dərin kök salmışdır. Dəfn zamanı mərhumu qəbrə qoymazdan əvvəl bu mərasimə rəhbərlik edən din xadimi, varisin (oğul, ata, qardaş, ata xətti ilə daha sonrakı qohumlar) iştirakı ilə camaata müraciət edir və mərhumun
Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva 56
kiməsə borcu, kiminsə ona qarşı iddiası olub-olmadığını soruşur. Yalnız camaatın razılığından sonra mərhumu torpağa tapşırırlar. Bunu da qeyd etməliyik ki, mal- mülk bölgüsü vəsiyyətin şərtlərini yerinə yetirdikdən sonra, daha ödənilməli məxaricin qalmadığı təqdirdə aparılır: "Bu, (vərəsələrə) zərər toxunmadığı halda edilən vəsiyyətin yerinə yetirilməsindən və ya borcun ödənilməsindən sonra icra olunur" (1, Nisa-12). İslamdan qabaq cahiliyyət mühitində anlaşılmazlıq və mübahisə doğuran məsələlər arasında ölüm və onun səbəbləri xüsusi yer tuturdu. O dövrdə ərəb şüurunda dərin kök salmış təsəvvürlərdən biri də bu idi ki, insan həyatı kortəbii şəkildə yox, müəyyən bir fövqəltəbii qüvvə tərəfindən idarə olunur. Bu qüvvəni insan iradəsindən asılı olmayan, onun idrak çərçivəsindən kənarda mövcud olan tale" (məniyə) adlandırmaqla kifayətlənirdilər. VI əsrin əvvəllərində yaşamış şairlər isə zamanın sonsuzluğunu və eyni hadisələrin dövri olaraq təkrar olunduğunu, mövcud olan hər şeyin müvəqqətiliyini göstərən "dəhr" sözündən daha çox istifadə edirdilər. Cahil ərəblərin təsəvvürüncə, "dəhr" insanın həyatına yardım etməkdən daha çox onun məhv edilməsinə yönəldilmişdir. İnsanın öz gündəlik həyatında qarşılaşdığı bütün çətinliklər və uğursuzluqlar "dəhr"dəndir. Heç kəs zamanın gərdişindən yaxa qurtara bilmədiyi kimi onu irəlidən də görə bilməz .Taleyin hökmü insanın idrakı üçün anlaşılmaz bir şeydir. İnsan yalnız onu bilir ki, taleyin hökmü (xətm əl-qeyb) onu istədiyi vaxt yaxalaya bilər ( 6, 263). Әrəblərin şüurunda "axirət dünyası" məfhumu özünə yer tapmamış olsa da, onlar həyata müvəqqəti, fani bir şey kimi baxırdılar. İnsanların gündəlik həyatında baş verən xoş və bəd hadisələrin, xüsusilə də insanın birdən-birə yox olaraq həyatdan getməsi hadisəsinin izah edilməmiş qalması cahiliyyət dövrü kahin və şairlərini düşünməyə, bu qəribə hadisənin köklərini aramağa sövq edirdi. "Həyat" anlamının özü bədəvi məişətinin müxtəlif sahələrini əks etdirən "eyş", "bəqa", "ümr" kimi sözlərlə ifadə olunurdu. Әrəblər yalnız bu dünyada mövcudluğu qəbul edir və ölüm anında onun sona yetdiyini düşünürdülər. Ölüm "fəna" və ya "zəval" kimi başa düşülürdü. Qədimdə ərəb təsəvvür edirdi ki, insan həyatında yaradıcı, xəlqedici qüvvə ilə yanaşı, həm də bir qəhredici qüvvə fəaliyyət göstərir. Bu qəhredici qüvvənin nədən ibarət olduğu haqda ziddiyyətli fikirlər söyləyən cahili kahinləri xəlq edilməklə qəhr edilmək arasında barışmaz bir əksliyin mövcud olduğunu hiss etsələr də, bunun səbəbini zaman, dövr, qəhr, dəhr və başqa sözlərlə ifadə etməyə çalışırdılar. Hər qəbilənin öz dövrü və xüsusi keçmişindən seçilərək götürülmüş müəyyən hadisə ilə bağlı olan tarixi mövcud idi ( 5, 265).
İslamda vəsiyyət və onun mahiyyəti 57
Cahiliyyət ərəbləri ölüm hadisəsini yenidən dirilmə, sorğu və axirət həyatı ilə əlaqələndirməyərək, insanın ölüm nəticəsində sadəcə olaraq məhv olduğunu düşünür, taleyin mütləq qəhredici qüvvəsinə məruz qalaraq yox edildiyi qənaətinə gəlirdilər. İnsanın həyatda müvəqqətiliyi onun öz ömrünü necə keçirdiyindən asılı olmayaraq labüd şəkildə zavala uğrayacağı və bununla da hər şeyin bitəcəyi haqda təsəvvürlər ölüm hadisəsini ikrah hissi ilə qarşılamağa məcbur edirdi (2,96). İslam bu təsəvvürləri alt-üst edərək dünya və axirət həyatı haqqında tamamilə yeni anlayış gətirdi. O, ölüm, yenidən dirilmə, sorğu-sual, mükafat və cəza, axirət həyatı anlamları ilə insanın mənalı yaşamasını, davranışına görə məsuliyyət daşımasını və hər bir addımını ölçüb-biçməsini şərtləndirdi. Dünya həyatının axirət həyatına qovuşmaq üçün bir körpü olduğunun etiraf edilməsi insanın təkcə dünya həyatı üçün deyil, həm də axirət həyatı üçün məsuliyyət daşıdığına inama gətirib çıxardı. İslam ehkamları insanın ölümündən qabaqkı və ölümündən sonrakı həyatını vahid bir silsilə kimi təsəvvür etməyə imkan verirdi. Müsəlman təkcə özünün həyatı ərzində deyil, vəfatından sonra da dünya işlərinin necə cərəyan edəcəyi haqda narahatlıq keçirməyə başladı. Buna görə də müsəlman ömrünü "necə gəldi" başa vurub köçməyə tələsmir, müəyyən məsləkə, prinsiplərə qulluq edir. Ölümündən qabaq imkan tapıb kiməsə vəsiyyət etmək, dünya həyatında nail olduğu maddi və mənəvi uğurların davam edəcəyinə inam hissi keçirməyə ehtiyac duyur.
məli olduğu labüd bir mərhələdir. İslam vəsiyyət məsələsini o qədər ciddi bir şəkildə qoyur ki, qeyri-adi şəraitdə, qürbətdə, yaxın adamın olmadığı şəraitdə can verməli olsa belə, müsəlman təsadüfi yol yoldaşı olduğu adama etibar edərək vəsiyyəti öz əhlinə çatdırmağa borcludur. Vəsiyyətin məzmunu hədsiz dərəcədə çeşidli və rənga- rəng olub dini məsələləri, əmlak bölgüsünü, ailə münasibətlərini, əxlaqi və sairə problemləri əhatə edir. Məsələn, əmək bölgüsü və vərəsəlik hüquqları ilə əlaqədar bir sıra öyüd-nəsihətlər Quranda öz əksini tapmışdır. Әmlak bölgüsü ölmüş şəxsin vəsiyyəti yerinə yetirildikdən və ya borcu ödənildikdən sonra aparılır (3,152). Vəsiyyət ediləcək şəxsin seçilməsində qohumluq əlaqəsi ata xətti ilə yaxınlıq, ikinci növbədə isə şəxsi mötəbərlik, nüfuz qətiyyətlilik və gözütoxluq mühüm rol
Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva 58
oynayır. İslam tarixində mömin adamların ölümdən qabaq nökər və kənizlərin azad etməsinin, onların haqqını ödəyərək halallıq almasının, zövcələrin hüququnu müəyyən etməsinin, hətta sevimli at və dəvəsindən halallıq istəməsinin şahidi oluruq. Dünyasını dəyişməyə hazırlaşan adam kiməsə borclu olub ödəmək iqtidarında deyilsə, o borc sahibindən halallıq istəyir. Әgər borc sahibi halal etmirsə, o, bu məsələni varislə razılaşdırır və qazanıb həmin məbləği ödəməyi tapşırır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ənənə müsəlman xalqlarının həyatında dərin iz salmışdır. Dəfn zamanı, məhrumu qəbrə qovmazdan əvvəl bu mərasimə rəhbərlik edən din xadimi varisin iştirakı ilə camaata müraciət edir və mərhumun kiməsə borcu, kiminsə ona qarşı iddiası olub-olmadığını soruşur. Yalnız camaatın razılıgından sonra mərhumu torpağa tapşırırlar. Mürəkkəb demoqrafik proseslərlə səciyyəvi olan, əhalinin səpələnmiş olduğu və gediş-gəlişin çətinləşdiyi, gözlənilməz ölüm hallarının artmış olduğu müasir şəraitdə islamın insan həyatı və onun sonu məsələsində mövqeyi xüsusi maraq doğurur. Çox nadir hallarda insana əsl mənada qocalıq mərhələsini yaşamaq, özünü bir ağsaqqal kimi hiss etmək, həyat təcrübəsini tələsmədən ümumiləşdirmək, yeni nəslə çatdırmaq nəsib olur. Onun bu arzusu qəfil ölüm, yaxın adamın qürbətdə olması və s. üzündən ürəyində qalır. Buna görə də vəsiyyəti yalnız uzun ömür yaşamış, dünyasını dəyişməsi qanunauyğun olan adamın vəzifəsi hesab etmək düzgün deyildir. Hər bir əqidə və məslək sahibi, cəmiyyətin, ailəsinin və əmlakının müqəddəratına görə məsuliyyət hiss edən hər bir insan daima ölüm anını göz önünə gətirməli, gözlənilmədən dünyasını dəyişəcəyi ehtimalını nəzərdən qaçırmamalı, necə deyərlər, «vəsiyyətini yastığı altında saxlamalıdır». Vəsiyyətin qəbul edilib- edilməməsi şərtləri isə onun xoş məramlı olması, fitnəkarldığa və təcavüzə təhrik etməməsi ilə bağlıdır.
|