İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ

SONUÇ 

Dünya ve Türkiye halkı, oranı her geçen gün artan madde bağımlılığı sorunu ile 

yoğun  bir  biçimde  karşı  karşıyadır.  Özellikle  15-20  yaş  arası  gençler  arasında 

yaygınlığı  artan  madde  bağımlılığı  problemine  çözüm  üretecek  projelere  ve  yakla-

şımlara duyulan ihtiyaç giderek artmış olmasından, yeni projelerin ve yaklaşımların 

geliştirilebilmesi  için  gençlerde  madde  kullanımına  odaklanan  sosyolojik  çalışma-

lara ihtiyaç bulunmaktadır. Ayrıca, a) Uyuşturucu talebini yok et etmek veya azalt-

mak  için  devletler  bazında  bilimin  gerektirdiği  mevzuat  düzenlemeleri  ve  resmi 

tedbirlerin alınması. b) Ferdlere, özellikle hedef kitle olan gençlere yönelik pisiko-

sosyal  tedbirlere  yönelik  özel  ve  genel/  yaygın  eğitimlerin  ulusal  ve  uluslar  arası 

boyutta kalkınma planlarında yer verilmesi. c)Narkotik maddelerin ticaret ve kaçak-

çılığını  kontrol  altına  almak  veya  yok  etmek  için  ulusal  ve  uluslararası  düzeyde 

yapılacak daha sıkı koordinasyonlar içine girilmesi gerekmektedir. 

 

 

Dünyada ve Türkiye’de narkotik/madde ve madde kullanım problemi 

149 

 

KAYNAKLAR 

 

1- 

SAYGILI, 

S.  Uyuşturucu  madde  kullanımının  tarihsel  seyri. 

http://www.guncelkaynak.com/  nedir/uyusturucu-madde-kulaniminin-tarihsel-seyri/ 

Erişim Tarihi: 15.11.2015 

2-  BEYAZYÜREK,  M.,  ŞATIR,  T.  T.  (2000).  Madde  kullanım  bozuklukları: 

Balıklı Rum Hastanesi Vakfı. Psikiyatri Dünyası. İstanbul, 4:50-56 

3-ÜNÜVAR,  N.  (2009),  Madde  Kullanımı  ve  Bağımlılığı  ile  Kaçakçılığının 

Önlenmesi Alanlarında Tespit Edilen Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Ankara: Meclis 

Araştırma 

Komisyonu 

Rapor 

Özeti, 

syf.3, 

https://www.tbmm.gov.tr/docs/madde_kullanimi_ve_bagimliligi.pdf  Erişim  tarihi: 

(28.07.2015) 

4-BALSEVEN, A., ÖZDEMİR, Ç., TUĞ, A., HANCI, İ. H. & YILDIRIM, B. 

D. (2002), Madde Kullanımı, Bağımlılıktan Korunma ve Medya, sted 2002, cilt 11, 

sayı 3. (Erişim Tarihi: 11.08.2015) http://www.ttb.org.tr/sted/sted0302/madde.pdf 

5-MAKR  (2008),  Uyuşturucu  Başta  Olmak  Üzere  Madde  Bağımlılığı  ve 

Kaçakçılığı  Sorunlarının  Araştırılarak  Alınması  Gereken  Önlemler,  Ankara,  2008 

Meclis 

Araştırma 

Raporu, 

sayı 

323. 

http://www.academia.edu/1103876/Yay%C4%B1mlanmam%C4%B1%C5%9F_Y%

C3%BCksek_Lisans_Tezi  Yayınlanmamış  Yüksek  Lisans  Tezi.  (Erişim  Tarihi: 

11.08.2015) 

6-  ÖZMEN,  F.,  KUBANÇ,  Y.  (2013)Liselerde  madde  bağımlılığı  –  mevcut 

durum  ve  önerilere  ilişkin  okul  müdürleri  ve  öğretmenlerin  bakış  açıları.  Turkish 

Studies  -  International  Periodical  For  The  Languages,  Literature  and  History  of 

Turkish or Turkic Volume 8/3, Winter 2013, p. 357-382, ANKARA-TURKEY 

7-AKBULUT, İ.( 1997). Ülkemizde uyuşturucu maddeler sorunu. İHFM. C.55. 

Sayı: 3, İstanbul. 

8-İÇLİ, Tülin. (1984). Uyuşturucu Madde bağımlıları ile sosyolojik bir çalışma. 

H.Ü. Edebiyat Fakültesi. 

9-DÖNMEZER, S.( 1984). Kriminaloji. İstanbul. 

10- ÖZMEN, Ö.( 2009). Uyuşturucu veya uyarıcı madde suçları. Yüksek Lisans 

Tezi. İstanbul. 

11-SEVİL,  H  T.(  1998)  Uyuşturucu  bağımlılığı  tanımlar-  sorunlar-  çözümler. 

SABEV Yayınları. Ankara: 1998. 

 

Adil Yılmayan 

150 

12-KÖKNEL,  Ö.(  1976).  İnsanlık  tarihi  boyunca  dünyada  ve  Türkiye’de 

uyuşturucu madde sorunları. Gelişim Yayınları, İstanbul. 

13-DÖNMEZER, S. (1981). Kriminoloji. İstanbul. 

14-KOCATÜRK, U.( 1986). Açıklamalı tıp terimleri sözlüğü. 

15-GÜNAL, Y.( 1976). Uyuşturucu madde suçları. Ankara. 

16-TUNCER,  A.(  2011)  Uyuşturucu  veya  uyarıcı  madde  ticareti  ve 

kullanılmasına ilişkin suçlar. Doktora Tezi. 

17-DÖNMEZER,  S.(1971).  Uyuşturucu  maddelerin  hukuk  ve  kriminoloji  ile 

ilgisi bazı yönleri. İÜHFM, , C.36. 

18-ÇAKMUT,  Y  Ö.(  2004).Türk  ceza  kanunu‘na  göre  uyuşturucu  madde 

kullanımının yasal sonuçları ve iptila halinde verilecek hüküm. Prof. Dr. Çetin Özek 

Armağanı, İstanbul. 

19-İZGÜ,  E.(  1986).  Uyuşturucu  ve  psikotrop  ilaçların  tanımı,  uyuşturucu  ve 

psikotrop ilaç düzenlemeleri semineri. Ankara. 

20-BABAOĞLU, A N.( 1997). Uyuşturucu ve tarihi bağımlılık yapan maddeler. 

Kaynak Yayınları. İstanbul. 

21- Meydan Larousse; “Uyuşturucu”, C.12,İstanbul 1981, s.487. 

22-KURT,Ş.(1992).  Uygulamada  uyuşturucu  madde  suçları  ve  ilgili  mevzuat. 

Kazancı Kitap, İstanbul. 

23- Büyük Larousse, C.23, 11996, 

24- Büyük Larousse, C.23, 11978, 

25-Türk  Dil  Kurumu,  Türkçe  Sözlük.  Türk  Tarih  Kurumu  Basımevi,  Ankara- 

1998. Htpp://Tdk.Gov.Tr. 

26-SAVAŞ,  V.,  MOLLAMAHMUTOĞLU,  S.  (1995).  Türk  ceza  konunun 

yorumu. İstanbul, C.3. 

27-  KAYA  AKYÜZLÜ,  D.,  KAYAALTI,  Z.  Bağımlılık  yapan  maddelerin 

analizlerinde  kullanılan  biyolojik  örneklere  genel  bakış:  Kan,  saç,  idrar  ve  nefes. 

Ankara  Üniversitesi,  Adli  Bilimler  Enstitüsü,  Tıp  Fakültesi  Cebeci  Yerleşkesi, 

Ankara. 

(Erişim 

Tarihi: 

18.05.2015) 

https://xa.yimg.com/kq/groups/17992955/.../name/S23bagimlilik.pdf 

28-  BUĞDAYCI,  G.  (2008).  Üniversite  öğrencilerinin  sigara  alkol  ve  madde 

kullanımı  ve  madde  kullanımını  etkileyen  sosyal  kültürel  ve  ekonomik  süreçler: 

Sakarya üniversitesi örneği. Yüksek Lisans Tezi. 

Dünyada ve Türkiye’de narkotik/madde ve madde kullanım problemi 

151 

29-BERKEM,  N.,  İPEK,  M.  (2002  ).  Öğrenciler  Arasında  Madde  Kullanım 

Yaygınlığının  ve  Özelliklerinin  Belirlenmesi  Araştırması.  Bursa  Sağlık  Müdürlüğü 

Yayınları No:5 Bursa. 

30-Türk Dil Kurumu, www.tdkterim.gov.tr, 18.07.2015 

31-IŞIK,  M.(  2013).  Türkiye’nin  madde  kullanımı  ve  bağımlılığı  ile  mücadele 

politikasının  stratejik  iletişim  yaklaşımı  çerçevesinde  değerlendirilmesi.  Doktora 

Tezi. İstanbul:, s.20- 50 

32-BEKAR,  E  Ö.  (2014  ).  Bağımlılık  yapıcı  madde  kullanımı  olan  hemşireler 

ve  hemşirelik  hizmetleri  yönetiminin  yaklaşımı:  Bir  literatür  incelemesi.  Sağlık  ve 

Hemşirelik  Yönetimi  Dergisi.  Sayı/  Number:  1  Cilt  /  Volume:  1  Yıl  /  Year:  2014 

ISSN doi:10.5222/SHYD.2014.043 

33-DÖNMEZER, S. ( 1974,). ‘Uyuşturucu ve Tutku Yapan Maddeler 

Konusunda  Avrupa  Mukayeseli  Mevzuatında  Yeni  Gelişmeler‘,  İÜHFM, 

Kubalı‘ya Armağan, Yıl. 8, S, II, 215. 

34-DÖNMEZER,  S.  (  1994).  Kriminoloji,  Gözden  Geçirilmiş  8.  Bası,  Beta 

Yayınevi, İstanbul. 

35-ÖGEL  K,  Tamar  D,  ÇAKMAK  D.(  1998).  Madde  kullanımı  sorununda 

Türkiye’nin yerine bir bakış. Türk Psikiyatri Dergisi, 9: 301-307. 

36-YÜNCÜ,  Z.,  AYDIN,  C.,  COŞKUNOL,  H.,  ALTINTOPRAK,  E., 

BAYRAM, Ayşe Türkan. Çocuk ve ergenlere yönelik bir bağımlılık merkezine iki 

yıl süresince başvuran olguların SOSYODEMOGRAFİK DEĞERLENDİRİLMESİ. 

Bağımlılık  Dergisi,  2006,  Cilt:  7,  Sayı:  1,  s:31-37  /  Journal  of  Dependence,  2006, 

Vol: 7, N.: 1, pp.31-37 / www.bagimlilik.net 

37-ERGENÇ,  G.,  YILDIRIM,  E.,  (Ed.)  (2007)  Madde  kullanımı  önleme 

klavuzu. İstanbul. 

38-  SOYSALDI,  M.(  2007)  GENÇLİĞİMİZİ  TEHDİT  EDEN  ZARARLI 

ALIŞKANLIKLAR: SİGARA, ALKOL VE UYUŞTURUCU. ISSN: 1306-3111 e-

Journal of New World Sciences Academy, Volume: 2, Number: 2 Article Number: 

C0006 

39-TAYLI,  A.(  2008).  Okulu  bırakmanın  önlenmesi  ve  önlemeye  yönelik 

uygulamalar.  Abant  İzzet  Baysal  Üniversitesi  Eğitim  Fakültesi  Dergisi.,  C.VIII, 

Sayı: 1. 

40-ALPAY,  N.,  KARAMUSTAFAOĞLU,  N.,  KÜKÜRT,  R.  (1995).  Madde 

bağımlılarında suç. Düşünen Adam;, C.8, Sayı: 2. 

 

Adil Yılmayan 

152 

41-KÖKNEL,  Ö.(  1998  ).  Bağımlılık:  Alkol  ve  madde  bağımlılığı.  Altın 

Kitaplar, İstanbul. 

42-ÇAKIR,  D.  (2011).  Edirne’deki  liselerde  ve  Trakya  Üniversitesi 

öğrencilerinde  alkol  ve  psikoaktif  madde  kullanımının  yaygınlığı.  Uzmanlık  Tezi. 

Edirne. 

43-AKGÜL,  A.,  ŞAHİNLİ,  K.,  Türkiye’nin  taraf  olduğu  birleşmiş  milletler 

anlaşmalarının  meclis  onay  süreci:  1961,  1971  ve  1988  uyuşturucu  konvansi-

yonlarının incelenmesi: Uluslararası hukuk ve politika. 2014, C. X, Sayı: 38. 

44-UZBAY,  İ  T.,  Madde  bağımlılığının  tarihçesi,  tanımı,  genel  bilgiler  ve 

bağımlılık  yapan  maddeler.  Meslek  İçi  Sürekli  Eğitim  Dergisi.  2011,  s.5-15 

http://eski.teb.org.tr/images/upld2/ecza_akademi/ 

makale/20110325100354madde 

bagimliligi tarihcesi.pdf (Erişim: 21.08.2015) 

45-ÖGEL, K., Madde kullanım bozuklukları epidemiyolojisi. Türkiye Klinikleri 

J Int Med Sci 2005, C.I, Sayı:47. 

46-İZCİ,  F.,  BİLİCİ,  R.,  Gebelerde  madde  kullanımı:  Görülme  sıklığı  ve 

etkileri. 

Bağımlılık 

Dergisi. 

2015, 

C.XVI, 

Sayı: 

1. 

http://www.bagimlilikdergisi.net/tr/dergi/205/gebelerde-madde-kullanimi-gorulme-

sikligi-ve-etkileri-substance-use-among-pregnant-women-frequency-and-

effects#.Vnpzy_m LTIU (Erişim Tarihi: 13.05.2015) 

47-EVLİCE,  Y  E.,  KARAKUŞ,  G.,  Tamam,  L.  (  2012)  Psikiyatri  kliniğinde 

yatan  hastalarda  alkol  ve  madde  kullanım  bozukluğu  sıklığı.  Çukurova  Üni.  Tıp 

Fakültesi Dergisi., C.37, Sayı:1. 

48-ERGÜL, E. (1997). Hukuki, Adli, Tıbbı, Kriminolojik, Aktüel Boyutları ve 

İlgili Mevzuatıyla Uyuşturucu Maddeler Ve Suçları, Ankara 

49-Emniyet  Genel  Müdürlüğü  KOM  Daire  Başkanlığı.  Narkotikler:  Uyuştu-

rucunun zararları. http://www.kom.pol.tr/Sayfalar/ (Erişim Tarihi: 16.11.2015) 

50-ÇAKIR,  D.  (2011).  Edirne’deki  liselerde  ve  Trakya  Üniversitesi  öğren-

cilerinde alkol ve psikoaktif madde kullanımının yaygınlığı. Uzmanlık Tezi. Edirne: 

2011, s.67 

51- 

ÖGEL, 

K., 

Bağımlılık 

yapan 

maddeler. 

s.44-50 

http://www.ogelk.net/Dosyadepo/ maddeler.pdf (Erişim Tarihi: 14.05.2015) 

 

 

Dünyada ve Türkiye’de narkotik/madde ve madde kullanım problemi 

153 

 

ÖZET 

 

Çağımız  toplumlarında  “gençler  arasında  narkotik  kullanımı  en  büyük  sosyal 

problem”den  biridir,  denilebilir.  İnsanlığın  ilk  devirlerinden  günümüze  dek  ekser 

dinler,  madde  ve  madde  kullanımını  dini  törenlerinin  birer  parçası  yapmalarıyla 

bunların halk arasında yayılması, gelenek ve görenek haline alıp sosyal bir problem 

olarak yerleşmesinde en büyük rolü oynamışlardır. Bazı dinler ise madde ve madde 

kullanımını engelleyici bir rol oynamıştır. Başlangıcı insanlık tarihi kadar eski olan 

tıp  mesleği,  bazen  mesleklerini  kötüye  kullanan  uygulayıcılarıyla  da  karşılaşıl-

maktadır.  Bunlar  sadece  hekimler  değil,  aynı  zamanda  hekim  yardımcıları, 

hastabakıcılar ve öteki hastane personeli ve eczacılardı. 

Hükümetler, yaptıkları savaşlarla toplumları yıkımlara uğrattıkları gibi bazen de 

savaş esnasında Madde ve Madde Kullanımını askerlere kullandırmışlar, bu gençler 

askerlik sonrası birer bağımlı olarak eve dönmüşler ve toplum arasında bağımlılığın 

yayılmasına neden olmuşlardı. Tarihi süreçte bazı devletler ve liderleri de çıkarları 

adına  Madde  Üretimi  yapıp  toplumlar  arasında  yayılımına  neden  olmuşlar,  bu 

esnada  Madde  ve  Madde  Kullanımının  hedefi  ülke  halkı  ve  gençliği  üzerinde  bir 

problem  haline  gelmesine  sebeb  olmuşlardır.  Uyuşturucu  maddeler,  önceleri  tıbbi 

amaçlarla  kullanılmış,  öforik  (neşe,  haz)  özelliği  oluşu  sebebiyle  sonraları  bu 

gayeyle  illegal  olarak  kullanılır  olmuştur.  20.  asrın  ikinci  yarısından  itibaren  de, 

uyuşturucu maddelerin bu özelliği, çıkar çevrelerine rant ve finans kaynaklığı etmiş, 

hedef  ülke  konumundaki  topluma  ve  bilhassa  gençlere  yönelik  zihinsel  ve  ahlaki 

çökertme  vakaları  ön  plana  çıkarmasıyla  sosyo-psikolojik  dejenerasyona  neden 

olmuştur. Ayrıca, tüm dünyada, Hipisel bir yaşam ve Hip Kültür’ü diyebileceğimiz 

Madde Bağımlılığı, kişiyi bilhassa gençleri, aile, toplum ve çevresinden kopararak, 

yalnızlık,  bunalım  ve  ardından  da  sorumsuz,  yaşayan  bir  ölü  gibi  olan  hayata 

mahkûm  ettiği  görülmüştür.  Denilebilir  ki,  Uyuşturucu  Kültürü  (Hip  Kültür), 

Uyuşturucu  ve  uyuşturucu  salgınlarının  baş  aktörü  olup  toplumları  yıkıma  götüren 

her türlü maddi ve manevi tahribatın temel sebebidir. En son olarak çök önemli bir 

nokta,  İnternet/  sanalalanlara  ulaşımın  yaygınlaşması  sonucu,  kargo/  postayla 

rahatlıkla  narkotik  maddeleri  elde  edinebilen  ergen  ve  genç  erişkinler  arasında 

madde kullanımının gittikçe yayılmasıdır. 

 

 

 

Adil Yılmayan 

154 

 

SUMMARY 

 

We can say that using narcotic substances among youngs is one of the biggest 

problem in public. Since the first ages of humankind history, people have used these 

drugs  and  substances  as  a  part  of  many  rituals,  so  this  situation  has  changed  as 

traditional  and  has  played  one  of  the  worst  role  in  public  lfe.  Meanwhile  some 

religious have played preventive role for not using drugs and substances. Medicine 

profession,  which  is  as  old  as  humankind  history,  sometimes  face  up  with  some 

practitioner  who  malpractice.  These  people  are  not  only  doctors  and  surgeons  but 

also doctor assistans, nurse and staff of hospital. Governments, as demolishing cities 

and destroying people during war time, they sometimes give drugs to their soldires 

on war time,too. So these addicted guys when turn back to  their own home or city, 

they keep using drugs and spreading the using drug level. Even some countries and 

leaders used drugs and caused to spread  by producing for their interests during the 

humankinds’  history.  At  the  same  time  these  factors  caused  a  big  problem  for 

publics and young people. 

At  the  beginning  these  narcotic  substances  was  used  for  medical  purposes  but 

due to its euphoric (joy, pleasure) feature people began to use these drugs illegaly. 

since  the  second  half  of  the  20.th  century  these  feature  of  narcotic  substances  has 

been  one  of  the  financial  resource  for  some  environments,  By  this  mean  narcotic 

substances have been one of the most dangerous effect which can destroy moral and 

mental  system  and  caused  social-psychological  degeneration  on  on  publics’  life. 

And  also  on  all  around  the  word  due  to  Hippy  style  life  and  Hippy  culture  some 

people especially youngs have begun to live separate them from family, freinds and 

publics  and  begun  to  live  alone,  melancholy,  irresponsibly.  We  can  say  thet  Drug 

Culture  (  Hippy  Culture)  is  the  main  cause  of  drug  epidemic  and  main  reason  of 

destroying  culture,  demolishing  public  moral  and  killing  young  people.  Finally, 

there one of the most important ponit that thanks to extengding of internet marketing 

people can buy everything include drug substances and its effect can get extend. 

 

 

Çapa tövsiyə etdi: Professor Qızılgül Abbbasova 

 

Azərbaycanın təhsil sistemində dinin tədrisi və bu sahədə Türkiyə təcrübəsi 

155 

 

 

AZӘRBAYCANIN TӘHSİL SİSTEMİNDӘ DİNİN TӘDRİSİ 

VӘ BU SAHӘDӘ TÜRKİYӘ TӘCRÜBӘSİ 

 

Elçin Həsənli



 

 

 

Açar sözlər: İslam, təhsil, din, məktəb, təcrübə 

Ключевые слова: Ислам, образование, религия, школа, опыт  

Key words: Islam, education, religion, school, experience 

 

Azərbaycan xalqı tarixən özünün gündəlik yaşayışını, məişətini islam dininə və 

adət-ənənəsinə  uyğun  qurmağa  çalışmışdır.  Məscidlərimiz,  ibadət  yeri  olmaqla 

bərabər,  həmin  bölgənin  və  məhəllənin  uşaqlarının  tərbiyəsində,  yazıb-oxumağı 

öyrənməsində  yaxından  iştirak  etmiş,  mədrəsələr  islamı  elmlərin,  dini  dəyrlərin 

nəsildən-nəsilə öturulməsi funksiyasını yerinə yetirmiş və bu nizam əsrlərlə davam 

etmişdir. 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  qurulması  ilə  xalqımız  islam  dünyasından 

ayrı  düşmüş,  islamla  bağlı  varislik  ənənələri  qırılmış,  din  insanlara  ateizm  möv-

qeyindən  təqdim  edilmişdir.  Başqa  sovet  respublikalarında  olduğu  kimi  Azərbay-

canda da dini təhsil, dini ədəbiyyatin əldə edilməsi və yayılması qadağan edilmişdi.  

İslam  və  müsəlman  xalqları  daha  ağır  məhrumiyyətlərə  düçar  edilirdilər. 

“Dinsizlərin  mübariz  ittifaqı”  şüarları  altında  məscidlər  sökülüb  dağıdılır,  yerlə 

yeksan olunurdu. Dinsizlik pərdəsi altında nə qədər tarixi mədəniyyət abidələri, mə-

bədlər,  məscidlər  “sinifi  düşmən  yuvası”  elan  edilərək  bağlanmış,  anbarlara,  mu-

zeylərə  çevirilmişdi.  Təkcə  onu  qeyd  etmək  kifayətdir  ki,  XX  əsrin  əvvəllərində, 

inqilab ərəfəsində Qafqazda 2000-ə yaxın məscid və ziyarətgah olduğu halda, 80-ci 

illərdə burada təqribən 25 məscid və bir neçə müqəddəs ocaq fəaliyyət göstərirdi. 

İlahiyyatçılar  müxtəlif  cəza  tədbirlərinə  məruz  qalır,  danışıqsız  Sibirə  sürgün 

edilirdilər.  O  illərdə  nə  qədər  bizim  yüksək  rütbəli  din  xadimlərimiz,  alimlərimiz, 

din  məsələlərini  tədqiq  edib  öyrənən  islamşünaslarımız,  axundlarımız,  hacılarımız, 

şeyxlərimiz nahaqdan məhv edildilər, güllələndilər. [1, 157-158] 

                                                 



 Z.Bünyadov adına AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantı 

 Elçin Həsənli 

156 

1941-ci  ildə  Almaniyanın  Sovet  İttifaqına  qarşı  müharibəyə  başlamasından 

sonra sovet rejiminin səmavi dinlərə, o cümlədən, İslam dininə olan münasibətində 

müəyyən yumşalma hiss olunmağa başladı. Sovet rəhbərliyi 20-30-cu illərdə İslam 

dininə qarşı həyata keçirdiyi sərt siyasətdən imtina edərək əhalini  ümumi düşmənə 

qarşı səfərbər etmək üçün ruhanilərin köməyindən istifadə etməyi qərara aldı. 1944-

cü  il  aprelin  14-də  SSRİ  Ali  Soveti  Rəyasət  Heyəti  Zaqafqaziya  Müsəlmanları 

Ruhani İdarəsinin bərpa edilməsi haqqinda qərar qəbul etdi. [ 2, s. 13 ]  

Sovet  dövrdə  respublikamızda savadlı din xadimi,  eləcədə Azərbaycan dilində 

dini ədəbiyyat demək olar ki yox dərəcəsində idi. İnsanlar ərəb əlifbasını və Quran 

oxumağı  yalnız  gizli  şəkildə  sovet  represiyya  illərindən  sağ  qurtarmış  yaşlı  din 

adamlarından  öyrənə  bilirdilər.  Hətta  vəfat  etmiş  insanların  dəfn  edilməsi  üçün 

savadlı  din  xadimi  çatışmırdı.  Dini  fəaliyyətlə  məşğul  olanların  əksəriyyəti 

mükəmməl  təhsil  almadıqlarından  dini  bilikləri  cox  aşağı  idi.  Onlarınfəaliyyəti 

əsasən yas mərasimlərini idarə etməklə və bəzi şəriətlə bağlı məsələləri həll etməklə 

(kəbin kəsmək, məhərrəm ayında aşura mərasimini keçirmək və s.) məhdudlaşırdı.  

Həmin  illərdə  sovet  məkanında  yalnız  Orta  Asiyada-Özbəkstanda  fəaliyyət 

göstərən  Buxara  Mir  Әrəb  İslam  mədrəsəsində  və  Daşkənd  İslam  İnstitunda  dini 

təhsil  almaq  mümkin  idi.  Həmin  təhsil  ocaqlarına  isə  Azərbaycandan  hər  tədris 

ilində  1  yaxud  2  nəfər  göndərilirdi.  Bu  isə  şübhəsiz  respublikamızın  dini  kadrlara 

olan ehtiyacını ödəmirdi.  

Uzun  sürən  fasilədən  və  çox  böyük  çətinliklərdən  sonra  SSRİ  Nazirlər  Soveti 

yanında  Dini  İşlər  Şurasının  17.01.1989-cu  il  tarixli,  2  №-li  protokoluna  əsasən 

Azərbaycanda  ilk  dini  təhsil  müəssisəsi  olan  Qafqaz  Müsəlmanları  İdarəsinin 

nəzdində  Bakı  İslam  Mədrəsəsinin  açılmasına  razılıq  verildi.  1991-ci  ildə  həmin 

mədrəsənin bazasında Bakı İslam İnstitutu yaradılmış, 1997-cı ildən isə Bakı İslam 

Universiteti (BİU) kimi fəaliyyət göstərir. 

1990-cı  illərin  əvvəllərində  müxtəlif  bölgələrdə  (Şəkidə,  Ağdaşda,  Xaçmazda, 

Lənkəranda,  Cəlilabadda,  Göyçayda,  Zaqatalada  və  s.)  Bakının  müxtəlif  rayonla-

rında  mədrəsələrin  açılmasına  icazə  verildi.  Məscidlərin  nəzdində  Quran  kursları 

fəaliyyətə başladı. 

Dini təhsil sahəsində 70 illik fasilənin acı nəticələri həmin anda hiss edilməyə 

başlandı.  Belə  ki,  açılan  bu  təhsil  müəssisələrində  dini  fənnləri  tədris  edəcək 

ilahiyyatçı kadrlar, Azərbaycan dilində dini ədəbiyyat və dərs vəsaiti demək olar ki, 

yox dərəcəsində idi. İslama maraq artdığı üçün ölkədə geniş dini maarifçilik işinin 

aparılmasına ehtiyac yaranmışdı.  

Azərbaycanın təhsil sistemində dinin tədrisi və bu sahədə Türkiyə təcrübəsi 

157 

Azərbaycanda müstəqilliyimizin ilk illərində başqa sahələrdə olduğu kimi, dini 

və  milli-mənəvi  dəyərlərin  qorunması  sahəsində  də  mühüm  qanunvericilik  aktları 

qəbul edilmişdir. Belə ki, respublikamız 1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan bir az 

sonra,  yəni  20  avqust  1992-ci  il  tarixində  “Dini  etiqad  azadlığı  haqqında” 

Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir[ 3, s. 47-48 ]  

Qanunun 10-cu maddəsinə əsasən dini mərkəz və idarələrə din xadimləri və dini 

ixtisaslar  üzrə  kadr  hazırlamaq  icazəsi  verildi.  Dövlət  həmin  qanunla  dini  təhsil 

alanlar  üçün  imtiyazlar  müəyyən  etdi:  ”  Dini  təhsil  müəssisələrində  təhsil  alanlar 

dövlət  təhsil  müəssisələrində  təhsil  alanlar  üçün  müəyyən  olunmuş  hüquq  və 

güzəştlərdən istifsdə edirlər.” [ 4, s. 8 ]  

Dövlətin  də  dinə  və  dini  təhsilə  münasibətındə  əsaslı  dəyişikliklər  yaranmağa 

başladı.  Sovet  dövründə  müxtəlif  məqsədlər  üçün  istifadə  edilən  köhnə  məscidlər 

təmir  edilərək  dindarlarin  istifadəsinə  verildi,  yeni  məscidlər  tikildi,  dini  ayinlərin 

keçirilməsinə sovet dövründə qoyulmuş qadağalar aradan qaldırıldı, dini bayramlar 

dövlət səviyyəsində qeyd edilməyə başlandı.  

Müstəqilliyimizin  ilk  illərində  Türkiyə  dini  təhsil  sahəsində  xüsusilə  yüksək 

ixtisaslı  ilahiyyatçı  kadrların  hazırlanmasında  Azərbaycana  hər  cür  yardım 

göstərmişdir.  BDU-nin  İlahiyyat  fakultəsi  1992-1993-cü  tədris  ilində  Təhsil 

Nazirliyi,  BDU  və  Türkiyə  Dəyanət  Vəqfi  arasında  üç  tərəfli  razılaşma  əsasında 

təsis olunmuşdur. [ 5, s. 16 ] Fakultədə tədris 2011-ci ilə qədər 5 il, hal-hazırda isə 4 

ildir.  Fakultənin  məzunlarına  əvvəllər  iki  ixtisas:  ilahiyyatçı,  ərəb  dili  müəllimi 

ixtisası verilirdi.Hal-hazırda isə fakultədə dinşünaslıq, ərəb dili tərcüməçiliyi və fars 

dili  tərcüməçiliyi  olmaqla  üç  ixtisasda  mütəxəssislər  hazırlanır.  Məzunlar  dövlət 

idarələrində, təhsil və dini müəssisələrdə işləyirlər. Onların bir qismi elmi tədqiqatla 

məşğul olurlar. . [ 5, s. 16 ] 

Fakultədə  dinşünaslıqla  əlaqəli  dərslər  2007-ci  ilə  qədər  Türkiyə  universitet-

lərindən  gələn  müəllimlər  tərəfindən  aparılırdı.  Hal-hazırki  müəllimlər  fakultədən 

məzun  olub  Türkiyənin  müxtəlif  universitetlərində  doktorantura  təhsili  alıb  ölkəyə 

dönən ilahiyyatçılardır. Bugünədək fakultənin 746 məzunu olmuşdur.

 

[ 6, s. 16 ] 

Son  zamanlar  ali  dini  təhsilli  kadrlar  hazırlayan  müəssisələrin  siyahısına 

2015/2016-cı  tədris  ilindən  “Naxçıvan”  Universitetinin  də  adı  əlavə  edilmişdir. 

Beləki,  Muxtar  Respublikada  İslam  dini  üzrə  ixtisaslı  kadrların  hazırlanması  üçün 

2015-ci ildə “Naxçıvan” Universitetində dinşünaslıq ixtisası açılıb. [ 7, s. 16 ] 

Mədrəsələr  Qafqaz  Müsəlmanları  İdarəsinin  nəzdində  yaradılsa  da  onlardan 

bəziləri  İdarədən  qeydiyyatdan  keçmədən  fəaliyyət  göstərirdilər.  Azərbaycan 

 Elçin Həsənli 

158 

Respublikası  Prezitentinin  21  iyun  2001-ci  il  tarixli,  512  nömrəli  Fərmanı  ilə 

Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİ üzrə DK) 

yaradıldı.  Komitə  tərəfindən  müvafiq  qeydiyyatı,  maddi-texniki  bazası  və  pedqoji 

kadr potensialı olmayan bəzi mədrəsələrin fəaliyyətinə xitam verildi.  

2009-cu  ildə  ali  dini  və  dini  orta  ixtisas  tədris  müəssisələrinin  lisenziyalaş-

dırılması ilə bağlı qəbul edilən qanunvericilik aktları dini təhsilə dövlət qayğısını və 

nəzarətini  gücləndirmək  məqsədi  daşımışdır.  “Dini  etiqad  azadlığı  haqqında” 

Azərbaycan  Respublikasının  Qanununa  əlavələr  və  dəyişikliklər  edilməsi  barədə” 

Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  29.05.2009-cu  il  tarixli  Fərmanı  ilə  həmin 

qanunun  dini  təhsillə  bağlı  10-cu  maddəsinə  “ali  dini  və  dini  orta  ixtisas  tədris 

müəssisələrinin  fəaliyyətinə  Dini  Qurumlarla  İş  üzrə  Dövlət  Komitəsininin  rəyi 

əsasında  Təhsil  Nazirliyi  tərəfindən  xüsusi  razılıq  (lisenziya)  verilir”  məzmunda 

ikinci bənd əlavə edilmişdir. [8] 

Həmçinin  “Bəzi  fəaliyyət  növlərinə  xüsusi  razılıq  (lisenziya)  verilməsi 

qaydalarının  təkmilləşdirilməsi  haqqında”  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin 

02.09.2002-ci il tarixli 782 nömrəli Fərmanına əlavələr edilməsi barədə Azərbaycan 

Respublikası  Prezidentinin  06.08.2009-cu  il  tarixli  143  qərarı  ilə ilə  təsdiq  edilmiş 

“Xüsusi  razılıq  (lisenziya)  tələb  olunan  fəaliyyət  növlərinin  siyahısı  və  həmin 

fəaliyyət  növlərinə  xüsusi  razılıq  (lisenziya)  verilməsinə  görə  ödənilən  dövlət 

rüsumunun  məbləğləri”nə  “ali  dini  və  dini  orta  ixtisas  tədris  müəssisələri”nin 

fəaliyyəti  əlavə  olunmuş  və  bu  fəaliyyətin  lisenziyalaşdırılması  Azərbaycan 

Respublikası Təhsil Nazirliyinə həvalə olunmuşdur. Fərmana uyğun olaraq BİU-nun 

vəsatəti  əsasında  universitetin  lisenziyalaşdırılması  məsəsləsinə  baxılmış  və 

26.08.2009-cu il tarixdə onun fəaliyyətinə lisenziya verilmişdir. . [9] 

 Lisenziya verilənə qədər BIU-nin Sumqayıt, Mingəçevir, Lənkəran və Zaqatala 

filialları  fəaliyyət  göstərirdi.  Həmin  ildən  onların  fəaliyyəti  dayandırılmış,  yalnız 

Zaqatala filialı şöbə olaraq öz fəaliyyətini davam etdirir.Lisenziya verildikdən sonra 

universitetdə  tədris  prosesi  Təhsil  Nazirliyinin  nəzarəti  altında  həyata  keçirilir. 

Universitetə  tələbə  qəbulu  2010-cü  ildən  mövcud  qanunvericiliyə  uygun  olaraq 

Azərbaycan  Respublikası  Tələbə  Qəbulu  üzrə  Dövlət  Komissiyası  tərəfindən 

aparılır.Universitetin tələbə və müəllim heyəti, tədris olunan fənnlər, maddi-texniki 

baza  və  tədrisin  təşkilinin  səviyyəsi  barədə  məlumatlar  mütəmadi  olaraq  Təhsil 

Nazirliyinə təqdim olunur. Universiteti bitirənlərə Təhsil Nazirliyi tərəfindən dövlət 

nümunəli  diplomlar  verilir.  BİU-də  başqa  universitetlərdə  olduğu  kimi,  ödənişli 

əsaslarla  təhsil  alan  imtiyazlı  tələbələrin  təhsil  haqqları  dövlət  tərəfindən  ödənilir, 

Azərbaycanın təhsil sistemində dinin tədrisi və bu sahədə Türkiyə təcrübəsi 

159 

valideyn  himayəsindən  məhrum  olmuş  uşaqlara  isə  təhsil  haqqından  əlavə  aylıq 

təqaudlər verilir. Universitetin  bu günədək  3500-dən artıq məzunu olmuşdur.Lakin 

lisenziya  verilənə  qədər  BİU-nin  özü  tərəfindən  verilən  diplomların  dövlət 

qurumlarında  tanınması  ilə  bağlı  məzunların  üzləşdiyi  problemlər  hələlik  həll 

edilməmiş olaraq qalır. 

Qeyd  olunan  Fərmanda  “Xüsusi  razılıq  (lisenziya)  tələb  olunan  fəaliyyət 

növləri”nin  siyahısına  “dini  orta  ixtisas  tədris  müəssisələri”  ilə  bağlı  bənd  əlavə 

edilməsinə  baxmayaraq  hələlik  bu  kateqoriyadan  olan  müəssisələrin  statusu  tam 

müəyyən  edimədiyindən  onların  lisenziyalaşdırılması  aparılmayıb.  Lakin  həmin 

fərmana  uygun  olaraq  dini  təmayüllü  orta  ixtisas  tədris  müəssisələri  -  mədrəsə, 

kollec  və  lisey  şəklndə  yaradıla  bilər.Həmin  müəssisələrə  qəbul  başqa  orta  ixtisas 

məktəblərində  olduğu  kimi  TQDK  tərəfindən  aparıla  bilər.  Bu  müəssisələrin 

proqramı  elə  tərtib  olunmalıdır  ki,  orta  ixtisas  təhsilini  başa  vuran  və  subbakalavr 

dərəcəsi alan məzunlar həmin diplomlarla təhsillərini növbəti təhsil pilləsində  - ali 

təhsil müəssisələrində davam etdirmək imkanı qazansınlar. 

Hal-hazırda  Zaqatala  rayonunda  Әliabad  İslam  Mədrəsəsi,  Şəki  İslami  Elmləri 

Hafizlik Mədrəsəsi, Bakı Şəbnəm İslam Mədrəsəsi, eləcədə Türkiyədən gəlmiş ayrı-

ayrı  camaatlara  məxsus  mədrəsələr  və  kurslar,  Bakının  Әhmədli  və  Maştağada 

qəsəbələrində,  eləcə  də  Lənkəran,  Sumqayıt  və  Cəlilabadda  yerləşən  mədrəsələr 

fəaliyyətini  davam  etdirirlər.  Lakin  hələlik  bu  mədrəsələrin  dini  orta  ixtisas  təhsil 

müəssisəsi kimi lisenziyalaşdırılması aparılmamışdır.  

Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  19  oktyabr  2015-ci  il  tarixli  “Sahib-

karlıq  fəaliyyətinin  xüsusi  razılıq  (lisenziya)  tələb  olunan  növlərinin  sayının 

azaldılması,  xüsusi  razılıq  (lisenziya)  verilməsi  prosedurlarının  sadələşdirilməsi  və 

şəffaflığının təmin edilməsi haqqında“ Fərmanına uyğun olaraq ali dini və dini orta 

ixtisas  tədris  müəssisələrinin  fəaliyyətinə  lisenziya  verilməsi  “ASAN  xidmət” 

mərkəzlərinə həvalə edilmişdir. [10] 

Dini təhsil ilə bağlı hal-hazırda quvvədə olan qanunverici sənədlərə diqqət etsək 

görərik  ki,  Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Qanunun  5-ci  maddəsində  dini  təhsilə 

belə  yanaşılmışdır:  “Azərbaycan  Respublikasında  təhsil  dünyəvi  xarakter  daşıyır. 

Dünyəvi  təhsil-tədris  müəssisələri  ilə  yanaşı,  orta  təhsili  bitirən  şəxslər  üçün  dini 

təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərə bilər.” [11] 

Təhsil qanununa əsaslanaraq deyə bilərik ki, icbari təhsildə din təhsili yoxdur. 

Ancaq  orta  məktəbi  bitirən  və  dini  təhsil  almaq  istəyən  vətəndaşlar  dini  təhsil 

müəssisələrində  dini  təhsil  almaq  hüququna  malikdirlər.  Təhsil  Nazirliyinə  bağlı 

 Elçin Həsənli 

160 

olan özəl məktəblərdə (orta və əsas) din dərsləri mənəviyyat dərsi adı altında tədris 

olunur. [12, s. 76] Hətta mənəviyyat dərsinin tədrisi üçün xüsusi “Mənəviyyat” adlı 

dərslik hazırlanmışdır. [12, s. 83-84]  

Bu  dərslik,  Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyi  Müəllimlər  İnstitunun 

Elmi  Şurası  tərəfindən  Ümumtəhsil  məktəblərində  tədris  edilməsi  məqsədəuyğun 

hesab edilmişdir. ( 13 ) 

Azərbaycanın  təhsil  sistemində  dinin  tədrisi  məsələsi  “Dini  etiqad  azadlığı 

haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanununda  da  öz  əksini  tapmışdır.Həmin 

Qanunun 6-cı maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən: “Dinşünaslıq, dini-idraki, dini-fəlsəfi 

fənlər, müqəddəs dini kitabların əsasları ilə tanışlıq dövlət təhsil müəssisələrinin təd-

ris proqramlarına daxi edilə bilər”. [4, s. 6 ] Bu müddəaya uyğun olaraq din dərsləri 

ayrı fənn olaraq da dövlət təhsil müəssisələrinin tədris proqramına salına bilər.  

Hal-hazırda orta ümumtəhsil məktəblərində din dərsləri ayrıca fənn olaraq tədris 

olunmur.Ayrı-ayrı  dərsliklərdə  (“Həyat  bilgisi”,  “Həyati  bacarıqlara  əsaslanan 

təhsil”)  dinlə  bağlı  tanışlıq  məqsədilə  verilən  bilgilər  uşaqların  dini  maariflənməsi 

üçün  yetərli  deyildir.  Belə  ki,  həmin  dərsliklərdə  din  barədə  müfəssəl  məlumat 

verilmir və digər tərəfdən isə bu dərslər dini bilikləri yetərincə olmayan başqa ixtisas 

müəllimlərinə  həvalə  edildiyindən  orta  məktəblərdə  uşaqların  doğru-düzğün  dini 

təhsil alması həll edilməmiş qalır. 

Son  zamanlar  DQI  üzrə  DK-nin  və  QMİ-nin  təşəbbüsü  ilə  milli-mənəvi 

dəyərlərimizlə  bağlı  keşirilən  seminar,  simpozium  və  konfranslarda  uşaqların  və 

gənclərin düzgün dini maariflənməsi, onların radikal dini cərəyanların təsirlərindən 

qorunması  ən  çox  müzakirə  olunan  mövzulardandır.  Azərbaycan  Respublikası 

Təhsil Nazirliyinin və DQİ üzrə DK-nin birgə əmri ilə “Təhsil müəssisələrində uşaq 

və  gənclərun  milli-mənəvi  və  ümumbəşəri  dəyərlər  ruhunda  tərbiyə  olunması 

tədbirlərinin  gücləndirilməsi  haqqında  2015-ci  il  üçün  Fəaliyyət  Planı”  təsdiq 

edilmişdir. Həmin Fəaliyyət Planında respublikanın müxtəlif təhsil müəssisələrində 

uşaqların  və  gənclərin  dini  maariflənməsi  üçün  elmi-praktik  konfransların, 

müsabiqələrin,  dəyirmi  masaların,  seminar,  konfrans  və  diskussiyaların  təşkili  də 

nəzərdə tutulmuşdur. AMEA, QMİ və DQİ üzrə DK-nin birgə təşkilatçılığı ilə 16-17 

aprel  2015-ci  il  tarixlərində  Bakıda  keçirilən  “İslam  maarifçiliyi  və  müasir  dövr” 

beynəlxalq  konfrans  keçirilmişdir.Bu  tədbirlərdə  gənclərimizin  dini  və  əxlaqi 

dəyərlərimizə  yad  olan  qeyri-ənənəvi  təriqətlərin  təsirindən  qorumaqda  dini 

radikalizmlə mübarizədə maarifçilik işinin təşkilinə xüsusi önəm verilmişdir. 

Azərbaycanın təhsil sistemində dinin tədrisi və bu sahədə Türkiyə təcrübəsi 

161 

Gənclərin  milli-mənəvi  dünyagörüşünün  formalaşmasında,  eləcədə  onların 

ailədə  və  cəmiyyətdə  imanli,  əxlaqlı  insan  olaraq  yetişməsində  dini  biliklər  böyük 

rol  oynaya  bilər.  Dinin  düzgün  tədrisi  və  təbliği  sayəsində  gənclərimizi  müxtəlif 

zərərli  vərdişlərdən  qorumaq  olar  və  kütləvi  dini  maarifləndirmə  işinin  aparılması 

üçün ən münasib yer ali və orta məktəblərdir. 

Dini təhsil sahəsində Türkiyə Cümhuriyyətinin tarixi çoxillik təcrübəsinin araş-

dırılaraq,  öyrənilməsi  və  bu  təcrübədən  Azərbaycanda  istifadə  edilməsi  ölkəmizdə 

dini  təhsilin  düzgün  qurulmasına  faydalı  ola  bilər.  Türkiyə  Cümhuriyyəti  bu  gün 

laiklik siyasətini həyata keçırır, yəni dinin dövlətdən ayrı olduğunu qəbul edən dün-

yəvilik  siyasəti  yürüdür,  eyni  zamanda  dinin  cəmiyyətin  həyatında  oynadığı  rolun 

əhəmiyyətini nəzərə alaraq öz siyasətində dinə və dini təhsilə böyük diqqət yetirir. 

Mustafa  Kamal  Atatürkün  yürütdüyü  avropalaşma,  qərbləşmə  və  müasirləşmə 

siyasətinə  uyğun  olaraq  Türkiyədə  mühüm  islahatlar  həyata  keçirilmiş,  xilafət  və 

şəriət məhkəmələri ləğv edilmiş, sufi təriqətlərinin fəaliyyəti qadağan edilmiş, təkkə 

və  zaviyyələr  bağlanmış,  ərəb  qrafikası  əvəzinə  latın  əlifbası  tətbiq  edilmiş,  dinin 

tədrisi dövlətin ciddi nəzarəti altına alınmışdır.  

Din  dərslərinin  statusu,  Türkiyədə  Cumhuriyyət  dövründə  ən  çox  müzakirə 

olunan  mövzulardan  olmuşdur.  Cümhuriyyətin  yaranışından  bu  günə  kimi  Türkiyə 

cəmiyyətində  baş  verən  şiyasi  prosesləri  və  bilavasitə  din  və  dini  təhsillə  bağlı 

verilmiş  qərarları  tarixi  ardıcıllıqla  nəzərdən  keçirdikdə  aydın  olur  ki,  bu  sahəyə 

münasibət muxtəlif zamanlarda fərqli olmuşdur. 

 Cumhuriyyət  dövrundə  dini  tədrislə  bağlı  araşdırma  aparılarkən  adətən  iki 

hissəyə bölərək araşdırmaq lazımdır. Birinci tək partiya dövrüdür ki, Cumhuriyyətin 

qurulmasından  1950-ci  ilə  qədər  olan  dönəmdir.  İkinci  isə  çoxpartiyalı  sistem 

dönəmidir ki, 1950-ci ildən günümüzə qədər olan dövrdür. 

 Dünyanın  hər  yerində  və  bütün  dövrlərdə  olduğu  kimi  tək  partiyalı  sistemlər 

ideoloji  sistemlərdir.  Bu  sistemlərdə  dövlətin  hər  bir  müəssisəsi  öz  işini  həmin 

partiyanın  ideologiyasına  uyğun  olaraq  qurur.  Türkiyədə  də  1950-ci  ilə  qədər 

vəziyyət belə olmuşdur. [14, s. 14-15]  

 1923-cü  il  oktyabr  29-da  Cümhuriyyət  elan  edildi.  Türkiyə  Böyük  Millət 

Məclisinin  (TBMM)  3  mart  1924-cü  il  tarixli  429  saylı  qanunu  ilə  Şəriət  və  Vəqf 

Nazirliyi  ləğv  edildi,  Diyanət  İşləri  Başkanlığı  yaradılaraq  Başbakanlığa  tabe 

etdirildi.Tevhid-i Tedrisat Qanunu (430 saylı) TBMM tərəfindən qəbul edildi. [15]  

 Elçin Həsənli 

162 

 Cumhuriyyət  dövründə  təhsilidən  söz  düşərkən  ilk  ağıla  gələn  (3  mart  1340/ 

1924-cü ildə qəbul edilən 430 saylı )Tevhid-i Tedrisat Qanunudur.Bu qanunla yeni 

bir təhsil sisteminin təməli qoyulmuşdur. [16, s. 51]  

 Tevhid-i  Tedrisat  Qanunun  qəbulundan  sonra  1924-cü  ilin  may  ayında  həmin 

dövrdə  Təhsil  Naziri  Vasif  Çinarın  əmriylə  mədrəsələrin  bağlanması  ilə  əlaqədar 

olaraq  29  yerdə  imam-xətib  məktbi  açılmışdır.  1924-1925-ci  tədris  ilində  Edirne, 

Ödemiş,  Hopa,  Şavşat,  Niğdedə  imam-xətib  məktəbləri  bağlanmış,  Artvin  və 

İzmirdə yeni imam-xətib məktəbləri açmaqla bu say 26-ya çatdırılmışdır. 

 1925-1926 cı tədris ilində isə Әrzurum, Әskişəhər, Urfa, Amasiya, Qaziantəp, 

Maraş,  Artvin,  İzmir  İmam-xətib  məktəbləri  bağlanmış,  Of,  Akşehir  imam-xətib 

məktəbləri açmaqla bu məktəblərin sayı 20-yə enmişdir.  

 1926-1927-ci  tədris  ilində  Kutahya  və  İstanbul  imam-xətib  məktəblərindən 

başqa  hamısı  bağlanmış,  1931-1932  ci  dərs  ilində  isə  bu  məktəblərə  şagirdlərin 

maraq  göstərmədikləri,  məzunların  işlə  təminatında  problemlərin  olması  əsas 

gətirilərək imam-xətib məktəblərinin fəaliyyətinə son qoyulmuşdur. [17, s. 31-32]  

 Həm  Türkiyə  Cümhuriyyəti,  həm  də  Azərbaycan  Respublikası  dini  təhsil 

sahəsində  tarixin  müəyyən  məqamlarinda  oxşar  taleləri  yaşamışlar.  Beləki,  1920-

1989-cu illərdə Azərbaycanda dini təhsil qadağan edilmiş, 1932-1949-cu illərdə isə 

Türkiyə Cumhuriyyətində dininin tədrisinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. 

 1949-cu  ilin  fevralında  ibtidai  sinifin  (ilkokul)  4  və  5  məktəblərdə  həftədə  iki 

saat  olmaqla  din  dərslərinin  yenidən  keçirilməsinə  başlanıldı.  Bu  dərslər 

proqramdankənar  və  könüllü  idi  və  bu  dərslərdə  iştirak  etmək  istəyən  uşaqların 

valideynləri  əvvəlcədən  məktəb  rəhbərliyinə  bu  barədə  məlumat  verməli  idi.  Din 

dərsinin nəticələri uşağın sinidən-sinifə keçməsinə təsir göstərmirdi. [16, s. 84] 

 İkinci dövrün başlanğıcı hesab  edilən 1950-ci ildən etibarən hakimiyyətdə baş 

vermiş dəyişikliklər, Demokrat partiyasının hakimiyyətə gəlməsi vəziyyəti bir qədər 

də dəyişdirdi. 

 1950-ci  ildə  bu  sahədə  mühüm  dəyişiklik  edildi.  Belə  ki,  din  dərsi  ibtidai 

məktəblərin 4 və 5-ci siniflərində yenə könüllü olmaqla artıq tədris proqramına daxil 

edildi və mövcud olan seçmə üsulu da dəyişdirildi. Artıq əvvəlki qayqaların əksinə 

olaraq uşaqlarına din dərsi verilməsini istəməyən valideynlər məktəb rəhbərliyini bu 

barədə xəbərdar etməliydilər.Bu cür xəbərdarlıq verməyənlərin uşaqları üçün dərslər 

və imtahanlar məcburi hesab edilirdi. [16, s. 84-85]  

Azərbaycanın təhsil sistemində dinin tədrisi və bu sahədə Türkiyə təcrübəsi 

163 

 1967-ci  ildə  din  bilğisi  dərsi  tədris  proqramından  çıxarıldı  və  könullü  dərslər 

siyahısına  salındı.Bu  dərsi  seçənlər  üçün  məcburi  hesab  edilirdi  və  şagirdin  aldığı 

qiymət onun sinifdən-sinifə keçməsinə təsir göstərirdi.  

 1974/75-ci tədris ilindən ibtidai məktəblərin 4 və 5-ci siniflərində haftada 1 saat 

olmaqla  “Әxlaq”  dərslərinin  tədrisinə  başlanıldı.  Həftədə  bir  saat  könüllü  olmaqla 

“Din bilgisi” dərsi də bu proqramda yerini aldı. [16, s. 86-87]  

 İlk  və  orta  təhsildə  “Әxlaq”  dərslərinin  məcburi  və  sərbəst  bir  dərs  olaraq 

tədrisi  1982-ci  ilə  qədər  davam  etdi.  Təlim  Tərbiyə  Heyətinin  (Kurulunun) 

8.12.1981-ci il tarixli 213 saylı qərarı ilə ibtidai və orta tədris proqramlarında “Din 

Bilgisi” dərsləri dayandırılmış və mövcud “Din Bilgisi” və “Әxlaq” dərslərinin “Din 

və  Әxlaq  Bilgisi”  dərsi  adı  ilə  bir  proqram  içərisində  birləşdirilməsi  və  buna  görə 

yenidən  hazırlanan  proqramın  təsdiqi  üçün  Nazirliyə  (M.E.B)  təqdim  olunması 

qərara  alınmışdır.Heyətin  bu  qərarı  18.2.1982-ci  il  tarixdə  nazir  Hasan  Sağlam 

tərəfindən  imzalanmışdır.  Həmin  tarixdən  bu  dərslər  birləşdirilərək  tədris  olun-

muşdur.  18.10.1982-ci  il  tarrixdə  qəbul  edilən  Konstitusiyasının  24-cü  maddəsinə 

əsasən  bu  dərs  “Din  mədəniyyəti  və  Әxlaq  dərsi”  adıyla  ilk  və  orta  təhsil 

məktəblərində məcburi dərslər sırasına salınmışdır. [17, s. 207-208] 

 Beləcə, həftədə bir saat könüllü “Din Bilgisi” və məcburi “Әxlaq” dərsləri ləğv 

edildi bunların yerinə həftədə iki kredit/saatlıq məcburi “ Din mədəniyyəti və Әxlaq 

Bilgisi” dərsləri salındı. [16, s.172 ]  

 1982-ci  ildə  qəbul  edilən  Konstitusiyasının  24-cü  maddəsi  ilk  və  orta  təhsil 

məktəblərində  Din  Mədəniyyəti  və  Әxlaq  tədrisini  məcburi  hala  gətirdi:  ”  Din  və 

əxlaq  dərsləri  dövlətin  nəzarətində  aparılır.  “Din  mədəniyyəti  və  əxlaq  bilgisi” 

dərsləri ilk və  orta təhsil  dərslər arasında yer alır.  Bundan başqa din təhsili ancaq, 

fərdlərin  öz  istəyinə,  azyaşlıların  isə  qanuni  təmsilçilərinin  tələbinə  bağlıdır”.  [16, 

s.172 ]   

 Türkiyə  də  təhsilin  məktəbəqədər  mərhələsini  çıxmaqla,  digər  mərhələlərində 

din təhsili tədris olunmaqdadır. Dövlət məktəblərində dini təhsil məcburidir və heç 

bir məzhəbə ayrılmadan verilməkdədir. Rəsmi məktəblərdə din təhsilinə həftədə bir-

iki saat vaxt ayrılmışdır. [12, s. 148]  

 Türkiyədə  Cumhuriyyətin  qurulmasından  bu  günədək  olan  dövrdə  din  dərslə-

rinin  tarixi  xronologiyasına  nəzər  yetirsək  görərik  ki,  müxtəlif  zamanlarda  bu 

məsələyə fərqli yanaşmalar olmuşdur. Cumhuriyyət dövrundə din dərslərinin statusu 

ilə bağlı çoxlu araşdırmalar aparılmış, din dərslərinin hansı qurumlar (dövlət yaxud 

özəl təşəbbüslər, camaatlar) tərəfindən verilməsi, könüllü və yaxud məcburi olması 

 Elçin Həsənli 

164 

cəmiyyətdə  ən  çox  müzakirə  edilən  mövzulardan  olmuşdur.1949-1982-ci  illər 

ərzində  aparılan  araşdırmaların,  müzakirələrin  və  təcrübələrin  nəticəsində  Türkiyə 

cəmiyyəti o, qənaətə gəlmişdir ki, bu məsələdə ən doğru yol dini dərslərin məcburi 

şəkildə və dövlətin nəzarəti altında verilməsidir.  

 Azərbayanda düzgün dini maariflənmə işinin aparılması qeyri-ənənəvi dinlərin, 

məzhəblərin  o,  cümlədən  islam  təriqətlərinin  təsirinə  qarşı  mübarizə  aparmağa  kö-

mək edir. İnsanların din barəsindəki bilikləri artıqca, onlar yad əqidələrə, xalqımızın 

milli-mənəvi  dəyərlərinə  uyğun  olmayan  dini  təsəvvürlərə  az  uyur,  dinə  münasi-

bətlərini bilik əsasında sərbəst müəyyən edə bilirlər.  

Din dərslərinin məcburi olması fikrininin irəli sürülməsinin ən vacib səbəblər-

dən biri də, dinin birlik və bərabərliyi təmin edən rolundan yararlanmakdır. [18, s. 

244]  

 Dini  Qurumlarla  İş  üzrə  Dövlət  Komitəsinin  sədri  Mübariz  Qurbanlı  2015-ci 

ilin mart ayının 1-dən 4-dək Türkiyəyə səfər etmiş, bu ölkənin dini sahədəki siyasəti 

ilə yaxından tanış olan M. Qurbanlı Türkiyənin dini təhsil sahəsində təcrübəsindən 

yaralanmağın  əhəmiyyətini  xüsusi  olaraq  vurğulamışdır.  Komitə  sədrinin  sözlərinə 

görə,  Türkiyənin  dini  sahədə  bir  neçə  istiqamətdəki  təcrübəsinin  Azərbaycanda 

istifadə edilməsi nəzərdə tutulur: “İlk növbədə bu, dini təhsillə bağlıdır. Orada dini 

təhsil  sahəsində  həyata keçirilən siyasət və  bu siyasətin uğurlarından  kifayət qədər 

yararlanana bilərik.  

 M.Qurbanlı  qeyd  edib  ki,  Türkiyənin  Diyanət  İşləri  Başqanlığının  fəaliyyətini 

olduğu  kimi  Azərbaycanda  tətbiq  etmək  mümkün  deyil.  Çünki  orada  dövlət-din 

münasibətləri  və  bu  sahədə  idarəçilik  sistemi  tamam  başqa  cür  qurulub.  Lakin 

Türkiyədə  xarici  dini  qurumlarla  əlaqələrin  qurulması,  dini  ədəbiyyatın  yayılması, 

tərtibi, dini təhsil, vətəndaş-din münasibətləri, dövlət-din münasibətləri ilə bağlı əldə 

edilən müsbət təcrübədən yararlanmaq olar: “Türkiyə təcrübəsində özümüz üçün bir 

məsələni  də  aydınlaşdırdıq.  Bu  da  orada  radikal  dini  qrupların olmamasıdır.  Varsa 

da,  onlar  həllədici  rol  oynamır  və  məscidlərə,  cəmiyyətə  də  təsiri  çox  aşağı 

səviyyədədir.  Bunun  da  əsas  səbəblərindən  biri  Türkiyədə  dövlət  səviyyəsində 

ənənəvi  İslami  dəyərlərin  təbliği  və  təşviqi  işinin  geniş  şəkildə  aparılmasıdır. 

Fikrimcə, onların bu təcrübəsindən istifadə etmək mümkündür. [ 19 ] 

 İslam  dininin  bəşəriyyətə  bəxş  etdiyi  mənəvi  dəyərlərin  əhəmiyyətindən  və 

onların  öyrənilməsinin  vacibliyindən  bəhs  edən  Azərbaycan  Respublikasının 

prezidenti  Heydər  Әliyevin  hələ  1996-cı  il  fervların  2-də  müstəqil  Azərbaycan 

Respublikası  gənclərinin  birinci  forumunda  söylədiyi  fikirlər  bu  gün  üçün  də  çox 

Azərbaycanın təhsil sistemində dinin tədrisi və bu sahədə Türkiyə təcrübəsi 

165 

aktual  səslənir.  “Gənclərimizin  islam  dinini  mənimsəməsi  üçün,  hesab  edirəm  ki, 

lazımi tədbirlər görülməlidir. Çünki bu tədbirlərin olmaması nəticəsində bəzi mənfi 

hallar meydana çıxır, ayrı-ayrı qruplar gənclərə fanatizm əhval-ruhiyyəsini aşılamaq 

istəyirlər  və  bunlar  da  bizim  gənclərin  tərbiyəsinə  zərər  vurur.  Ona  görə  də  islam 

dininin məktəblərdə tədris olunması, hesab edirəm ki, günün tələblərindən biridir və 

bu  barədə  Təhsil  Nazirliyi,  müvafiq  təşukilatlar  düşünməlidirlər,  lazımi  tədbirlər 

görməlidirlər. Yəni bizim gənclərimiz dinimizi olduğu kimi öyrənməli, qəbul etməli 

və  ondan  istifadə  etməlidirlər.  Biz  heç  vaxt yol  verə  bilmərik  ki,  ayrı-ayrı  şəxslər, 

ayrı-ayrı  qüvvələr  öz  şəxsi  mənafelərini  güdərək  islam  dini  pərdəsi  altında  Azər-

baycan gənclərinin tərbiyəsinin zədələnməsinə gətirib çıxarsınlar.[ 20, s. 315-316 ]  

 Bu  gün  dini  biliklər  almağa  gənclər  daha  şox  maraq  göstərirlər.Fəaliyyət 

göstərən mədrəsələr və Quran kursları isə onların dini təhsilə olan ehtiyaclarını tam 

şəkildə  ödəmək  iqtidarında  deyil.  Uşaqların  və  gəclərin  bu  istəyini  qarşılayacaq 

savadlı  pedaqoji  kadrlarla  təmin  olunmuş,  lazımi  maddi-texniki  bazaya  və  tədris 

proqramına  malik  olan  mədrəsələr  çox  azdır.  Övladlarına  dini  bilgilər  verilməsini 

istəyən  valideynlər  məcbur  olub  yaxın  ətraflarında  müəyyən  dini  savadı  olan 

insanlara  müraciət  edirlər.  Bəzən  müəllimlik  iddiasında  olan  həmin  şəxslərin  dini 

biliklərinin yetərincə olmaması, onların gənclərə öyrətdikləri məzhəbçi və təriqətçi 

fikirlər  gələcəkdə  ailədə,  cəmiyyətdə  narahatçılıqlar  yaradır  və  ailələr  övladlarına 

düzgun dini təhsil verə bilmədiklərinə  görə əziyyət çəkirlər. Din dərslərinin dövlət 

tərəfindən deyil, dövlət təhsil sistemindən kənarda verilməsi dindən siyasi məqsədlər 

üçün  istifadə  hallarına  da  gətirib  çıxara  bilər.  Hal-hazırda  uşaqlar  və  gənclər  ara-

sında dinin tədrisi nizamsız, bəzən də gizli bir şəkildə aparılır. 

 Dini dərslərin əsas məqsədi orta məktəb şagirdlərinə islam dini və əxlaqla bağlı 

lazımi bilikləri vermək, gözəl əxlaqlı insanlar yetişdirməkdir. Uşaqlara və gənclərə 

Allahı  və  peyğəmbəri  tanıtmaq  və  sevdirmək,  islam  dininin  iman,  ibadət  və  əxlaq 

əsaslarını öyrətmək, vətən və millət sevgisini aşılamaq, təmizliyin, yaxşılıq etməyin, 

doğru danışmağın, insanları sevməyin, ata-anaya, böyüklərə hörmət, kiçiklərə şəfqət 

göstərməyin,  zəif  və  möhtaclara  yardım  etməyin,  işləmək  və  çalışmağın  islam 

dininin  əmr  və  əsaslarından  oldugunu  şagirdlərə  öyrətmək  bu  dərslərin  əsas 

vəzifələindəndir. Uşaqların din haqqında kənardan əldə etdikləri səhv bilikləri, mək-

təbdə  müəllimin  verdiyi  doğru-düzgün,  sağlam  biliklər  əvəz  etməlidir.  Din 

dərslərində dovlətin dünyəvi əsaslarına zidd olan və məzhəb ayrıseçkiliyi yaradacaq 

hər cür fikir və hərəkətlərin qarşısı kəskin şəkildə alınmalıdır. 

 Elçin Həsənli 

166 

 Türkiyə və Azərbaycan xalqlarının tarixi, etnik, dil və din yaxınlığı olduğundan 

dini təhsil sahəsində Türkiyənin təcrübəsinin öyrənilməsi Azərbaycanda dini təhsilin 

yenidən qurulmasında faydalı olar. Həm Türkiyə, həm Azərbaycan cəmiyyəti islam 

mədəniyyətinə  məsub,  müsəlman  cəmiyyətlər  olduğu  halda,  dünyəvi  dövlətlərdir. 

Hər iki dövlət, Avropa və Asiya qitələrinin qovşağında yerləşdiyindən müasirləşmə 

və  qərbləşmə  vasitəsilə  Avropaya  yol  açmağa,  həmdə  xalqın  islama,  bu  dinin 

gətidiyi  mədəniyyətə  bağlılığını  nəzərə  alaraq,  islam  dəyərlərini  müasir  dövrün 

tələblərinə uyğun şəkildə təbliğ etməklə, qoruyub saxlamağa çalışırlar.