İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZӘRBAYCANDA DİN-DÖVLӘT MÜNASİBӘTLӘRİ VӘ TOLERANTLIQ Gündüz Süleymanov
|
ӘDӘBİYYAT SİYAHISI
1. Е.А.Фролова. История арабо-мусульманской философии. Средние века и современность:Учебное пособие. М., 2006, 199 c. 2. Али-заде А.А. Божественная и земная власть в исламском мировоззрении (историко-философский аспект). Баку, Адильоглы, 2004, 224 с. 3. Ustad C.Sübhani. Vəhhabi məzhəbi. Bakı, Әbilov, Zeynalovvə oğulları, 1999, 248 s. 4. Мамедзаде А.А. Свобода совести. Истоки, становление, правовая охрана. СПб. Издательство "Юридический центр-Пресс", 2013, 568 s. 5. John L. Esposito. 21.Yüzyılda İslam ve sekülerizm. Edisyon. Ortadoğu'da Modernleşme/İslam ve Sekülerizm. Çeviri: Gürkan Bayır. Özener Matbaacılık. Topkapı/İstanbul, 2009, s.7-27. 6. Rauf Pehlivan. Bitmeyen laiklik kavgası (Kavramlar-tarifler ve tahrifler). Motif yayınları. İstanbul, 2007, 277 s. 7. Кулиева С. М. Шейх философов Абдуррахман Бадави и проблемы истории философии. Баку, Елм, 2003, 185 с. 8. Гасанова Э.Ю. Социология религии и мусульманского мистицизма- тасаввуфа в Турции XX в. (идейные истоки, основные проблемы, новые тенденции). Баку, «Әli nəşriyyat evi», 2006. 9. Мамедов А.М. Ислам и проблемы социально-культурного развития арабских стран (на материале АРЕ). Баку, Элм, 1986. 10. Mustafayev R.H. Sekulyarlaşma prosesinin mahiyyəti, mənşəyi və təzahürləri. Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin actual problemləri (I buraxılış). Bakı, Təknur, 2012, s. 31-48. 11. Mustafayev R.H. Şərq və Qərb mədəniyyətlərində sekulyarlığın xüsusiyyətləri (müqayisəli təhlil). Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin actual problemləri (II buraxılış).Təknur, 2013, s.219-236. 12. Mustafayev R.H. Qərbdə sekulyarizmin meydanagəlməsi və inkişaf mərhələləri. Müasir dövrdə dinşünaslıq və mədəniyyətin actual problemləri (III buraxılış). Bakı, Təknur, 2014, s.203-222. Radif Heybət oğlu Mustafayev 120
XÜLASӘ
Məqalədə müəllif, müsəlman Şərqində sekulyarlaşma prosesinin tənəzzülə uğramasına və sekulyarizmə olan münasibətə diqqət etmişdir. Belə ki, neopo- zitivizm, marksizm, eqzistensializm, personalizm, cüveyniyyə və s. fəlsəfi istiqamət- lərlə inkişaf etdirilmiş sekulyarlaşma prosesi, bir-sıra müsəlman ölkələrində sekul- yarizm idarəçiliyinin ləğvi əsasında iflasa uğramış və ya tamamilə dini apologetika səciyyəsi almışdır. Konkret olaraq Türkiyə Respublikası timsalında işıqlandırılan laiklik prosesi postsekulyar situasiya probleminin, eləcə də neosekulyarizm idarəçiliyi və bütövlükdə neosekulyarlığın olduqca aktuallığını göstərməkdədir.
Автор в статье, сосредоточил внимание на спаде процесса секуляризации и отношении к секуляризму в мусульманском Востоке. Развиваяс на основе таких философских направлений как неопозитивизм, марксизм, екзистен- циализм, персонализм, джувейнийя и др. процесс секуляризация в ряде мусульманских стран в резултате отмены секулярной управлении пал в упадок, или приобрел вполне религиозно апологетической окраску. В статье частности освещая ситуацию в Республике Турции в качестве примера проблемы показывает актуальность проблемы постсекулярного ситуации, а также управлению по неосекуляризма и в целом то исследовании проблему неосекулярности.
The author in the article focused on the process of secularization and the decline related to secularism in the Muslim East. So it is developing on the basis of such philosophical directions like neopozivite, marxism, ekzistentsializm, personalism, dzhuveyniyya and ets. process of secularization has fallen into disrepair in the cancellation of results in a number of muslim countries, secular administration, or acquired quite apologetic religious coloring. In particular, the lighting situation in the Republic of Turkey as an example of the problem shows the urgency of the problem postseculyarity and neoseculyarisme management and in general the neoseculyarity problem. Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və tolerantlıq 121
MÜNASİBӘTLӘRİ VӘ TOLERANTLIQ Gündüz Süleymanov AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun Dinşünaslıq və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri şöbəsinin elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Açar sözlər: dövlət-din münasibətləri, dini etiqad azadlığı, dinlərarası dialoq, tolerantlıq, islam, xristianlıq, yəhudilik. Ключевые слова: государственно-религиозные взаимоотношения, свобода вероисповедания, межрелигиозный диалог, толерантность, ислам, христианство, иудаизм. Keywords: state-religion relations, freedom of belief, interfaith dialogue, tolerance, Islam, Christianity, Judaism.
XX əsrin son onilliyi Azərbaycan dövlətinin inkişafı ictimai fəaliyyətin bütün sahələrini, o cümlədən dövlət və dini icmaların qarşılıqlı münasibətlərini əhatə edən siyasi-transformasion proseslərlə şərtlənmişdir. Məhz bu ərəfədə dövlət tərəfindən tənzimlənən ateizm siyasəti, Azərbaycan vətəndaşları üçün azad dünyagörüşü və konfessional özünü müəyyənləşdirmə imkanı verən dini problemlərin demokratik yolla həll edilməsi ilə əvəzlənir. Din yerindən ictimai və siyasi həyatın mühüm amillərindən birinə çevrilir. Siyasi sistemin əsas institutu olan dövlətlə dini icmalar arasındakı münasibətlər köklü şəkildə dəyişir. Antik dövrdə din nüfuzu ictimai qüvvə kimi formalaşmır və dövlət əsasən bütpərəstlik təzahürləri ilə üzləşir. Bütpərəstlik isə ictimai güc qismində Antik dövlət üçün hansısa ciddi problem yaranmır və deməli dövlətin dinə münasibətdə hansısa siyasətindən danışmağı belə lüzum olmamışdır. Orta əsrlər xristian dünyasında kilsə dini güclü inkişaf edirdi və böyük sosial gücə malik idi. Әgər antik dövrdə hökmdar tanrının yerdə valisi hesab olunurdusa, orta əsrlərdə kilsə özü ilahi səltənətə çevrilir, dövlət isə aşağı səviyyəli, hərbi və Gündüz Süleymanov 122
polis təsisatı kimi qulluqçu rol ayrılırdı. Hətta bu ikinci dərəcəli rol özü də, əgər kilsədə xeyir-dua almadığı təqdirdə qanunsuz hesab edilirdi. Orta əsrlər Qərbi Avropada dünyəvi dövlətlə kilsə münasibətlərinin tənzimlənməsi haqqında maraqlı bir fakta diqqət yetirək. Belə ki, Roma katolik kilsəsi özünü Roma imperiyasının dünyəvi hakimiyyətlərinin varisi hesab etmişdir. Kilsənin bu iddiası, sonralar, XV əsrdə saxtalığı italyan humanisti L.Valla tərəfindən sübuta yetirilmiş “Konstantinin Hədiyyə Fərmanı”na əsaslanırdı. Guya bu fərman İmperator Konstantin tərəfindən Papa I Silvestrə (IV əsr) hədiyyə olmuşdur. “Konstantinin Hədiyyə Fərmanına” görə Roma papaları katolisizmə etiqad edən bütün ölkələrdə dünyəvi hakimiyyətə iddialarını təmin edəcək hüquqi əsas kimi çıxış etmişdir (1, s. 248-249). Bu sənədin saxta olması və əslində VIII əsrdə kilsə xadimləri tərəfindən yazılmasının sübuta yetirilməsi Avropada sekulyarizasiya proseslərinə təkan vermişdir. Orta əsrlərdə müsəlman dünyasında dövlət-din münasibətləri xristian dünya- sında olduğundan kəskin şəkildə fərqlənir. İslamın əsas səciyyəvi xüsusiyyəti dinin dövlət və siyasətdən nəzəri baxımdan ayrılmamasıdır. İslam dininin banisi Məhəm- məd peyğəmbər təkcə dinin yox həm də dövlətin yaradıcısı olmuşdur. Bu dövlətin sərhədləri ilk növbədə mömin müsəlmanlar icması ilə məhdudlaşırdı. Peyğəmbərin vəfatından sonra “Allah elçisinin müavini” – xəlifə seçilir və onun əlində həm dün- yəvi, həm də dini hakimiyyət cəmləşir. Məhz bu baxımdan orta əsrlər müsəlman dünyasında din-dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi bir problem olaraq ortaya çıxmır. Yeni dövrdə, heç şübhəsiz ki, ilk növbədə Avropada dinin dövlətdən ayrılması – sekulyarlaşma prosesləri başlayır. Yenidən üstünlük dövlətə verilir. Bu prosesdə XVI əsrin əvvəllərində Martin Lüterin başlandığı reformasiya önəmli rol oyna- mışdır. Sonradan Makiavelli, Hobbs, Russo, Boden, Hegel kimi mütəfəkkirlərin səyi nəticəsində belə bir tezis nəzəri olaraq əsaslandırılır ki, dövlət hakimiyyəti daha əha- təli və universaldır. Kilsə hakimiyyəti isə yalnız inanclı insanlar üzərində ola bilər. Azərbaycan Respublikasının XX əsrin təqribən 70 ilini SSRİ tərkibində yaşamasını nəzərə alaraq, SSRİ-də din-dövlət münasibətlərinin necə tənzimlənmə- sinə nəzər yetirək. İlk növbədə qeyd edək ki, dövlət-din münasibətlərinin tənzimlənməsi keçmiş sovetlər birliyində özünəməxsus səciyyə daşımışdır. Ateizm rəsmi sovet ideologiyasının bir hissəsi olmuş, XX əsrin 20-30-cu illərində dinə və dini icmalara total hücumlar baş vermişdir. Lakin II Dünya müharibəsi ərəfəsində bir sıra dini strukturlar rəsmi bəraət almışdır. Qeyd edək ki, Azərbaycanda əsası hələ XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyasında qoyulmuş, lakin 1918-ci ildə, oktyabr
Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və tolerantlıq 123
inqilabından sonra fəaliyyəti yasaqlanmış Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi 1944-cü ildən yenidən fəaliyyətini bərpa etmişdir. Bir sıra din tarixçiləri dinə qayıdışı almanların işğal etdikləri torpaqlarda dini qurumların fəaliyyətini bərpa etməsinə Sovet dövlətinin reaksiyası kimi izah edirlər (2, s. 268). Buna baxmayaraq sonrakı dövr ərzində dini icmaların fəaliyyəti son dərəcə məhdud olmuş, o mədəni məkanın periferiyasında qalmışdır. Eyni zamanda dinin ictimai rəyə təsiri heçə endirilmiş, onun geniş kütlələrlə ünsiyyət qurması mümkünsüz olmuşdur. Beləliklə, SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda din və dövlətin ayrılması, faktiki olaraq dinin boğulması formasını almışdır. XX əsrin son onilliyində Azərbaycan artıq bu əsrdə ikinci dəfə müstəqillik əldə etdi. Bu ictimai həyatın bütün sahələrində ciddi transformasiyalarla müşayiət olundu. İnanan insanların və dini icmaların həyatında tam yeni bir dövr başlandı. Din-dövlət- cəmiyyət münasibətlərinin tənzimlənməsi hərtərəfli hazırlanmış qanunvericilik bazasının yaradılmasını tələb edirdi. Bu ərəfədə Azərbaycan Respublikasının İslam Konfransı Təşkilatına (İKT) üzv olması ciddi addım kimi dəyərləndirilməlidir. Bundan sonra ölkə tarixində ilk dəfə olaraq dini təşkilatların inkişafı üçün qanunverici baza yaradılır: 1992-ci il 20 avqust tarixində “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanun qəbul edilir. “İnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlara cavab verən bu sənəddə dini etiqad azadlığı hüququ (1-3-cü maddələr), dinə münasibətindən asılı olmayaraq vətəndaşların hüquq bərabərliyi (4-cü maddə), dövlətin dindən ayrılması və onların bir-birinin işinə qarışmaması (5-ci maddə) elan edildi. Qanunda həm də müxtəlif dini qurum və icmaların yaradılması probleminə böyük diqqət yetirilirdi. Özü də qanunla həmin rəhbər orqanları Azərbaycandan kənarda yerləşən dini icma və müəssisələrin yaradılması və fəaliyyətinə tam hüquq verilirdi (8-9-cu maddələr) ki, bu dini sahədə böyük perspektivlər açırdı. Bu zaman qanunla dini icmanın icra hakimiyyətinin yerli orqanları tərəfindən bir ay müddətinə qeydiyyata alınması hüququ nəzərdə tutulurdu ki, burda da onu yaradan on nəfərdən az olmayan həddi- buluğa çatmış vətəndaşların olması zəruri idi (12-ci maddə)” (3, s. 186). Yuxarıda haqqında söhbət açılan qanunun qəbulundan sonra, 1995-ci il 12 no- yabrda ümumxalq səsverməsi ilə qəbul edilmiş konstitusiyada din və dini etiqad mə- sələlərinə xüsusi diqqət verilmişdir. Belə ki, konstitusiyanın 18 və 48-ci maddə- lərində din və dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi məsələləri öz əksini tapır. (4). Müasir Azərbaycanda din və dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsində qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi nə qədər zəruridirsə dövlətin dini sahədə öz siyasətini gerçəkləşdirmək üçün yaradılmış Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət
Gündüz Süleymanov 124
Komitəsinin yaradılması bir o qədər vacib olmuşdur. 20 iyul 2001-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət komitəsi yaradılır. 20 iyul 2001-ci il tarixində isə Әsasnamənin tətbiq edilməsi haqqında növbəti fərman imzalanmışdır. Bu gün Azərbaycanda dövlətin dini məsələlərlə bağlı siyasətini məhz Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi həyata keçirir. Komitənin əsas vəzifələri dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması; dini qurumların xahişi əsasında dövlət orqanları arasında qarşılıqlı anlaşmanın və bir- birinə dözüm və hörmətli münasibətin möhkəmlənməsinə kömək edilməsi, dini zəmində qarşıdurma və ayrı-seçkilik hallarının, digər mənfi təzahürlərin qarşısının alınması; icra hakimiyyəti orqanlarının dini işlərlə bağlı fəaliyyətinin əlaqələn- dirilməsi və bu fəaliyyətinə nəzarətin həyata keçirilməsi rayon və şəhər icra hakimiyyətləri yanında yaradılmış dini məsələlər üzrə komissiyaların işinin təşkilinə kömək göstərilməsi; dini tədris müəssisələrinin proqramlarını təhlil etmək, tədrisin keyfiyyətini müəyyən etmək üçün ekspert rəyinin verilməsi; xaricdəki müqəddəs yerlərə ziyarətin təşkilində, bu məsələlərlə bağlı dövlətlərarası razılaşmaların əldə olunmasında iştirak edilməsi və s. komitənin əsasnaməsində onun əsas funksiyaları da əksini tapır. Bu funksiyalar içərisində dövlət-din münasibətlərini tənzimləyərək ən mühümləri bunlardır: dini qurumların təsis sənədlərinin və nizamnamələrinin qanunvericiliyə uyğunluğunun ekspertizasını keçirir və onları dövlət qeydiyyatına alır, dini qurumun təşkilat işlərinin qanunauyğun qurulmasına köməklik göstərir; “Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun və digər qanunvericilik aktlarının tələblərinə riayət olunmasına nəzarət edir; dini qurumların fəaliyyəti ilə bağlı mübahisəli məsələlərin həllində dövlət adından iştirak edir; yerlərdə dini durumu öyrənmək üçün yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə mütəmadi əlaqələr saxlayır; dini ayinlərin icrası ilə əlaqədar vətəndaşların və dini qurumların hüquqlarının qorunması məsələsinin dövlət orqanları tərəfindən müzakirə olunmasında iştirak edir; dini ayinlərin icrası və dini qurumların fəaliyyəti haqqında normativ hüquqi aktların hazırlanmasında və müzakirəsində iştirak edir, komitənin səlahiyyətlərinə aid edilmiş məsələlərə dair qanun layihələrini, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamlarının, digər normativ-hüquqi aktların layihələrini hazırlayıb müəyyən olunmuş qaydaya müvafiq orqanlara təqdim edir; dini mərkəz və idarələrin, dini qurumların cari məsələlərinin qanun çər- çivəsində tənzimlənməsində iştirak edir, yaranmış problemlərin həlli barədə müvafiq dövlət orqanları qarşısında vəsatət qaldırır və s. (5).
Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və tolerantlıq 125
İstər konstitusiyada, istərsə də Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət komitəsinin əsasnaməsində əksini tapmış müddəalara əsaslanaraq bütövlükdə Azərbaycan Respublikasında dövlətin din siyasətinin mahiyyətini aşağıdakı kimi göstərmək olar: a)
Azərbaycan dünyəvi dövlətdir; b)
Din dövlətdən ayrıdır; c)
Dini dəyərlər xalqımızın tarixən formalaşmış milli, mənəvi və etik dəyər- lərinin ayrılmaz hissəsidir; d)
siyasətə qarışması yolverilməzdir və mövcud qanunvericiliyə ziddir; e)
Dini qurumlar və dini icmaların özləri arasında münasibətlərin sağlam əməkdaşlıq, dözümlülük və tolerantlıq əsasında qurulması işinə bu cür münasibətlərin qorunub saxlanmasında və inkişaf etdirilməsində maraqlı ola dövlət təşkilati yardım göstərir; f)
Dövlətin din sahəsində öz siyasətini rasional əsaslarla qurması digər vacib bir məsələdən – tolerantlıqla da sıx bağlıdır. Tarixən Azərbaycanda müxtəlif dinə etiqad edən insanlar yaşamışlar. Bununla belə Azərbaycan ərazisində yaşayan və fərqli dini konfessiyalara məxsus xalqlar arasında hər-hansı ciddi qarşıdurma olmamışdır. Azərbaycan islamın gəlişi ilə dini dözümlülük ənənəsi daha da möhkəmlənmişdir. İslamda tolerantlığın əsasını Qurani-Kərimin ayə və surələri təşkil edir: “Dində məcburiyyət yoxdur”. Bu gün Azərbaycanda dövlət-din münasibətləri çərçivəsində bütün dinlər qanun qarşısında bərbərdir. Әhalisinin böyük əksəriyyətinin müsəlman olduğu Azərbaycanda dövlət digər dinlərə də qayğı göstərir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması zamanı bağlanmış Jen Mironesets baş kilsəsinin banisi 1991-ci ildə Rus Pravoslav kilsəsinə verilmişdir. 2001-ci ildə Azərbaycana səfər etmiş, Moskvanın və bütün Rusiyanın Patriarxı II Aleksey bu məbədi müqəddəs elan etmiş və ona baş kafedral kilsə statusu verilmişdir. Bundan əlavə, 1999-2001-ci illərdə Bakıda digər xristian məbədi olan Müqəddəs Məryəmin Miladı baş kilsəsi bərpa olunmuşdur. Respublikada katolik-xristianlar icması da diqqətdən kənarda qalmamışdır. Belə ki, polşalı keşiş Yerji Pilyusun səyi nəticəsində qeydiyyatdan keçən katolik icmasının kilsə ilə təmin olunmasında dövlət tərəfindən köməklik edilmişdir. Ölkəmizdə qədim ənənəyə malik olan yəhudi icması da dövlət qayğısından kənarda qalmamışdır. Bu gün Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində ivrit bölməsi fəaliyyət göstərir. AMEA Etnoqrafiya İnstitutunda isə Rusiyanın
Gündüz Süleymanov 126
yəhudi mədəniyyətinin qorunması və inkişafı fondu ilə birlikdə “Yəhudilər Azərbaycanda” kitabının hazırlanmasına başlamışdır. 2001-ci ildə AMEA-da “Qafqazın dağ yəhudiləri” mövzusunda beynəlxalq seminar keçirilmişdir. Respublikada “Azərbaycan – İsrail” dostluq cəmiyyəti, həmçinin “Soxnut” cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. Bakıda məşhur fizik, Nobel mükafatının laureatı Lev Landaunun, respublikanın əməkdar həkimi Solmaz Qusmanın, müharibə qəhrəmanı Albert Aqarunovun və digər tanınmış, milliyyətcə yəhudi olan şəxsiyyətlərin xatirəsi əbədiləşdirilmişdir. Azərbaycanda yəhudilər və onlara dövlət qayğısından danışarkən Quba rayonunda yerləşən Qırmızı Qəsəbəni də xatırlatmaq vacibdir. Bu qəsəbə yəhu- dilərin kompakt yaşadığı yeganə məkandır, onların sayı 4000 nəfərdən çoxdur. Sovetlər dövründə burada yalnız bir sinaqoq olmuşsa, indi onu sayı üçə çatmışdır. Azərbaycanda dinlərarası dialoq və əməkdaşlıq sahəsində mövcud praktika ək- sər xarici ölkələr tərəfindən təqdir edilir. Buna misal olaraq Roma katolik kilsəsinin sabiq başçısı mərhum II İohann Pavelin ölkəmizə etdiyi səfəri göstərə bilərik. O, Bakıda olarkən Azərbaycanı tarixi tolerantlıq ənənəsini xüsusi qeyd etmişdir. Şərqi Roma pravoslav kilsəsinin patriarxı I Varfolomey də 2003-cü ilin aprel ayında ölkəmizdə səfərdə olmuşdur. Patriarxın səfərinin əsas məqsədi müxtəlif dinlərə etiqad edən insanların narahatçılığına səbəb olan bir sıra məsələlərdə qarşılıqlı anlaşmaya nail olmaq, habelə dinlərarası dialoqu daha da inkişaf etdirmək olmuşdur. Gəlişindən əvvəl üç müsəlman ölkəsində olmuş patriarx sonradan etiraf etmişdir ki, respublikamızdakı dövlət-din konfessiyalararası münasibətləri, həmçinin ənənəvi və qeyri-ənənəvi dini konfessiyalar arasındakı mövcud münasibətlər nümunəvidir: “Mən burdakı tolerantlığın səviyyəsindən məmnunam, Azərbaycanda hər kəs istədiyi dinə etiqad edir, istədiyi kimi ibadət edə bilir”. Onu da qeyd edək ki, ölkə rəhbərliyi müntəzəm olaraq dini icmaların liderləri ilə görüşür, onların ehtiyac və problemləri ilə maraqlanır. Prezident İlham Әliyev dini icmaları, xüsusilə ölkənin xristian və yəhudi icmalarını dini bayramları münasibəti ilə təbrik edir. Milad bayramı ilə əlaqədar olaraq dövlət başçısının Azərbaycandakı pravoslav icmasına 2004-cü ildə ünvanlandığı müraciətdə qeyd olunur ki, tarixən ölkəmizdə formalaşmış tolerantlıq bizim cəmiyyəti səciyyə- ləndirən parlaq ənənəyə çevrilmişdir. Müraciətdə qeyd olunur: “Xeyrin şər üzərində qələbə çalmasını və azadlıq ideyalarını təcəssüm etdirən bu bayram hər il dünyanın bütün xristianları tərəfindən böyük təntənə ilə qeyd olunur. Azərbaycanın iki yüzillik tarixə malik olan pravoslav icması da, özünün dini dəyərlərinə sədaqət nümayiş
Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və tolerantlıq 127
etdirərək, milad bayramı günlərində, insanlar arasında olan cəmiyyət və dostluğun artmasına yönəldilmiş xüsusi mərasimlər təşkil edir, bayramın layiqli qeyd edilməsi üçün müxtəlif tədbirlər keçirir”. Ölkəmizdə tolerantlıq və dini dözümlük mühitinin formalaşmasında müxtəlif dini icma liderlərin konstruktiv mövqeyi də böyük rol oynayır. Buna misal olaraq 26 noyabrda 2003-cü ildə Moskvada keçirilən Qafqaz ölkələri və Rusiyanın dini liderlərinin görüşünü göstərmək olar. Bu tarixi görüş müvafiq sənədin qəbulu ilə yekunlaşmışdır. Sənəddə qeyd edilir ki, Qafqazda yaşayan xalqlar arasında inamın bərpa olunması üçün “Milli azadlıqların ictimai həyatın bütün sahələrinə inteqrasiya etmək, onların dini əqidə və azadlığını təmin etmək, öz mədəniyyət və dinlərinin inkişaf etməsinə imkan vermək lazımdır”. Mədəniyyətlər və dinlərarası dialoqun inkişafı etdirilməsi sahəsində sabiq Poma Papası II İohann Pavelin ölkəmizin din xadimlərindən ibarət nümayəndə heyəti ilə görüş xüsusi əhəmiyyət daşımışdır. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri Allah- şükür Paşazadə, Bakı və Xəzəryanı Pus pravoslav kilsəsinin yepiskopu Aleksandr, dağ yəhudiləri icmasının sədri Semyon İxilovdan ibarət olan nümayəndə heyətinin qatılığı görüşdə pontifik Azərbaycandakı konfessiyalar arasında olan münasibətləri yüksək qiymətləndirmişdir. Eyni zamanda regionda baş verən qanlı münaqişələrdən təəssüfləndiyini bildirərək bəyan etmişdir: “Heç kimə ixtiyar verilməyib ki, dinləri dözümsüzlük aləmi, təcavüz, zorakılıq və qətilər üçün vasitə kimi təqdim etsin və ya onlardan istifadə etsin. Әksinə, dinlərin dostluğu və qarşılıqlı ehtiramı əsl tərəqqi və sülhün zəngin mənbəyini təşkil edir”. Respublikamızda mövcud olan dini konfessiyaların nümayəndələri arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsində dövlət orqanları ilə yanaşı qeyri-hökumət təşkilatları, o cümlədən beynəlxalq qurumlar da yaxından iştirak edir. Deyilənlərə misal olaraq 22 iyun 2004-cü ildə Bakıda Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində “Cənubi Qafqazda tolerantlığın formalaşmasında İslamın rolu” mövzusunda keçirilən seminarı, misal göstərə bilərik. Seminarda çıxış edən Almaniyanın ölkəmizdəki səfiri Klaus Qrevlix Azərbaycanın unikal din-dövlət münasibətləri modelini xüsusi qeyd etmişdir. Səfir bəyan etmişdir: “Bu gün Azərbaycanda dinlər arasında yaranan dözümlülük və tolerantlıq münasibətləri hamı üçün, bütün Avropa ölkələri üçün pozitiv bir misal ola bilər. Azərbaycanın yaratdığı dövlət din münasibətləri modelini artıq ixrac etməsi mümkündür. Bu sizin sərvətinizdir”. Azərbaycanda dini tolerantlıq və cəmiyyət həyatında dövlət və din münasi- bətlərinin tənzimlənməsi problemlərinə həsr edilmiş beynəlxalq forumlar, seminarlar
Gündüz Süleymanov 128
olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, bu sahədə Azərbaycan digər çoxkonfessiyalı ölkələr üçün nümunə ola bilər. Din və dövlət münasibətləri, dini tolerantlıq və dözümlülük problemlərinin tədqi- qatçısı fəlsəfə elmləri doktoru Sakit Hüseynov bu haqda belə yazır: “Bu mövzu ilə bağlı keçirilən hər hansı bir beynəlxalq tədbir özlüyündə ayrı-ayrı ölkələri təmsil edən nümayəndələr arasında dialoq mahiyyəti daşıyır. Çünki bu cür konfranslar müxtəlif ölkələrin və mədəniyyətlərin təmsilçilərini bir araya gətirir və onların tanınmasına xidmət edir” (7, s. 162). Yuxarıdakı təhlildən Azərbaycan Respublikasında iudaizm, xristianlıq (pravos- lav və katolisizm), islam kimi dünyəvi və səmavi dinlərlə dövlətin siyasəti rasional əsaslarla gerçəkləşdirilir. Bu sahədə hansısa ciddi problemlər mövcud deyil. Problemlər əsasən Azərbaycanda mövcud olan qeyri-ənənəvi dinlərlə bağlıdır. Məsələ, ondadır ki, fərdi şəkildə, bəzi qrupların təşəbbüsü və missionerlik fəaliyyəti nəticəsində ölkəyə sirayət edən bəzi qeyri-ənənəvi dinlər dövlət tərəfindən deyil, daha çox geniş əhali tərəfindən qıcıqla qarşılanır. Azərbaycanda mövcud olan bəzi qeyri-ənənəvi dinləri və onlara olan münasibəti aşağıda nəzərdən keçirəcəyik. Ölkəmizdə mövcud olan qeyri-ənənəvi dinlərdən biri bəhailikdir. Bu din XIX əsrin ikinci yarısında İranda yaranıb. Onun yaradıcısı olan Seyid Məhəmməd on ikinci imamın babı, yəni nümayəndəsi olduğunu iddia edir. Sonradan bununla kifayətlənməyən Seyid Məhəmməd özünü 12-ci imam elan etmiş və yazdığı “Bəyan” adlı kitabında yaratdığı yeni dinin əsas prinsiplərini açıqlamışdır. Xalq arasında “Həzrəti Bab” adı ilə tanınan Seyd Məhəmməd özünə çoxlu tərəfdarlar qazanmışdır. Babiliyə görə Quran və şəriətə əsaslanan qanunlar köhnəl- mişdir. Onları “Bəyan”da şərh olunmuş yeni qaydalar əvəz etməlidir. Demokratik ünsürləri Babın şagirdləri Məhəmmədli Bərfurusi, Qürrətəleyn və b. tərəfindən inkişaf etdirilən babilik bütün vergilərin, mükəlləfiyyətlərin və xüsusi mülkiyyətin ləğvi, əmlakın ümumiləşdirilməsi, qadınlarla kişilərin hüquq bərabərliyi haqqında fikirlər irəli sürürdü. Çox keçmir ki, bu dini təriqət tərəfdarları ilə hakim qüvvələr arasında münasibətlər kəskinləşir və sonucda tarixdə “Babilər üsyanı” adlandırılan üsyan baş verir. Üsyan yatırıldıqdan sonra Seyid Məhəmmədin edamına qərar verilir. Sonralar Seyid Məhəmmədin şagirdlərindən olan Bəhaulla babiliyin radikal məzmununu açmış, yəni, kosmopolitik bəhailik təşkilini yaratmışdır. Digər qeyri-ənənəvi dinlərdən biri də krişnaizmdir. “Beynəlxalq Krişna şüuru cəmiyyəti” (Hare Krişna) hinduizm ənənələrinə uyğun şərq kultudur. Azərbaycanda Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və tolerantlıq 129
krişnaçılar “Bakı şüuru” dini icmasında bir araya gəliblər. İcmanın fəaliyyəti əsasən Bakı şəhəri ilə məhdudlanır. Yuxarıdakı təhlildən görünür ki, ən müxtəlif dini təriqətlərin, icmaların fəaliyyətinə qanunvericiliklə müəyyənləşmiş şərtlər daxilində imkan yaradılmışdır. Bu Azərbaycanda din-dövlət münasibətlərinin optimal prinsiplər əsasında tənzimlənməsinin göstəricisidir. Buna misal olaraq hər il dövlət başçısı tərəfindən yəhudi və xristian icmalarının dini bayramları zamanı onlara göndərilən təbrik məktublarını qeyd etmək olar. Azərbaycanda dövlətin din sahəsində apardığı siyasətdən danışarkən bir vacib və son dərəcə aktual mövzuya toxunmamaq olmaz. Burada söhbət ayrı-ayrı vətən- daşların məqsəd və məramı aydın olmayan, maliyyə qaynaqları şübhəli olan, daha çox Yaxın Şərqdə fəaliyyət göstərən müəyyən radikal dini cərəyanlara qoşulma- sından gedir. Təbii ki, ölkədə vicdan azadlığı qanunla qorunur. Lakin müvafiq dövlət qurumları belə məsələlərdə daha ciddi şəkildə davranmalı, göstərilən təhlü- kəli məqamların genişlənməməsi üçün mütəmadi olaraq lazımi hüquqi tədbirlər həyata keçirməlidir. Hesab etmək olar ki, bu kimi tədbirlərin görülməsi dövlət və din münasibətlərinin daha rasional prinsiplərlə qurulmasına səbəb olar, ölkədə tolerant- lıq mühitini daha da optimallaşdırar. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|