İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
İSTİFADӘ OLUNMUŞ ӘDӘBİYYAT
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zaur Rashidov
- Заур Рашидов
- Çapa tövsiyə etdi: f.f.d. R.Mustafayev
- МЦАСИР АЗЯРБАЙЪАН ЪЯМИЙЙЯТИ: СИЙАСИ SOSИALLAШMA VӘ SИYASИ ИШTИRAKЧЫLЫQ MЦSTӘVИSИNDЯ YENИ DЯYИШИKLИKLЯR SOSИOLOJИ TӘHLИL ИШЫЬЫNDA
- Key words: socialization, political attendance, electoral geography, policy Ключевые слова
- Кцтляви сийаси шцурда özün göstərən либерал m ühafzəkar və demokratik meyillərin izlənilməsi problemin araşdırılması bax
- Kцтляви сийаси шцурда m ühəfizəkar meyillər də xeyli güclüdür.
- Кцтляви сийаси шцурда демократик meyllər getdikcə g üclənir.
|
İSTİFADӘ OLUNMUŞ ӘDӘBİYYAT: 1.
Benardete Jose. “Therapeutics and Hermeneutics”. In Spinoza: Issues and Directions. Edited by: Edwin Curley and Pierre-François Moreau. Leiden: “E.J. Brill”, 1990, pp. 209–220. 2.
Broad Charlie Dunbar. Five Types of Ethical Theory. London: “Routledge & K. Paul”, 1967. 3.
“Continuum”, 2007. 4.
Curley Edwin. A Spinoza Reader: The Ethics and Other Works. Princeto: “Princeton University Press”, 1994. 5.
University Press”, 1988. 6.
Damasio Antonio. Looking for Spinoza: Joy, sorrow, and the feeling brain. Orlando: “Harcourt, Inc”, 2003. 7.
Joughin. New York: “Zone Books”, 1990. 8.
Dijn Herman de. Spinoza: The Way to Wisdom. West Lafayette: “Purdue University Press”, 1996. 9.
University Press”, 2003. 10.
Garrett Don. “Introduction”. In The Cambridge Companion to Spinoza. Edited by: Don Garrett. Cambridge: “Cambridge University Press”, 1996, pp. 1–12. 11.
Hampshire Stuart. “Truth and Correspondence in Spinoza”. In Spinoza on Knowledge and the Human Mind. Edited by: Y.Yovel. Leiden: “Brill”, 1994, pp. 1–10. 12.
Jarrett Charles. Spinoza: A Guide for the Perplexed. London/New York: “Continuum Publishing”, 2007. 13.
Kisner Matthew J. Spinoza on Human Freedom: Reason, Autonomy and the Good Life. Cambridge: “Cambridge University Press”, 2011.
Spinozanın fəlsəfi sistemində “conatus” problemi 183
14.
Le Buffe Michael. From Bondage to Freedom: Spinoza on Human Excellence. Oxford: “Oxford University Press”, 2010. 15.
Lermond Lucia. The Form of Man: Human Essence in Spinoza’s Ethic. Leiden: “E.J. Brill”, 1988. 16.
Mason Richard. The God of Spinoza. Cambridge: “Cambridge University Press”, 1997. 17.
Miller Jon. Spinoza and the Stoics. Cambridge: “Cambridge University Press”, 2015. 18.
Montag Warren. Bodies, Masses, Power: Spinoza and His Contemporaries. London/New York: “Verso”, 1999. 19.
Roth Leon. Spinoza. London: “Ernest Benn Limited”, 1929. 20.
Publishing Company Inc”, 2002. 21.
Smith Steven B. Spinoza’s Book of Life: Freedom and Redemption in the Ethics. New Haven: “Yale University Press”, 2003. 22.
Steinberg Diane. On Spinoza. Wadsworth: “Thomson Learning, Inc”, 2000.
Zaur Firidun oğlu Rəşidov 184
XÜLASӘ SPİNOZANIN FӘLSӘFİ SİSTEMİNDӘ “CONATUS” PROBLEMİ Zaur Rəşidov Məqalədə böyük niderland filosofu B.Spinozanın fəlsəfi sistemindəki modus- ların öz mövcudluqlarını qorumaq üçün göstərdikləri cəht və istək problemi nəzərdən keçirilmişdir. Filosofun düşüncəsinə görə, “conatus” insan da daxil olmaqla hər bir fiziki modusun əsas daxili fundamental təkanıdır. Bütün moduslar üçün ümumbəşəri keyfiyyət olan “conatus”, sonlu mövcudluqları həyat uğrunda mübarizə aparmağa təhrik edir. Sürəkli proseslərə qoşulan moduslar, öz sonlu xassələrini qoruyub saxlamaqla həm də, təbiətin əbədi qanunlarını gerçəkləşdirmiş olurlar. Spinozanın fikirincə, insan bu mübarizədə ancaq öz təfəkkürünə arxalanmalıdır. O, bütün istək və ruhunun ehtiraslarını bir kənara tullayaraq idrakını təmizləməlidir. Әqlin rəhbərliyi altında ləyaqətli davranaraq əxlaqi dəyərlər qazanmalıdır. Belə fərd, hisslərdən törəyən və mövcudluğuna təhlükə törədə biləcək bütün qüvvələrə qalib gələ bilər. Spinoza hesab edirdi ki, iradə və onun qanunlarına bağlanmaq, qeyri-adekvat ideyalara söykənərək fəaliyyət göstərmək həmişə idrakı dolaşıq salır və özünüqoruma instinktini azaldır. Filosof təbiət qnunlarına əsaslanaraq bu vəziyyətdən xilas yollarını göstərib, izah etməyə çalışırdı. Sonda Spinoza qeyd edirdi ki, ancaq rasional düşünən fərd qəlbini affektlər adlanan ehtiraslardan xilas edərək həqiqi azadlığı əldə edə bilər.
Spinozanın fəlsəfi sistemində “conatus” problemi 185
SUMMARY THE PROBLEM OF “CONATUS” IN THE PHILOSOPHY OF SPINOZA Zaur Rashidov The article considers the problem endeavour and effort of modes to preserve their existence in the philosophical system of the great Dutch sage B.Spinoza. According to the philosopher, “conatus” is the main inner strength and the fundamental impulse of all physical modes, including humans. As the universal quality for all modes “conatus” makes these finite beings to fight for life and existence. For continuous process defending and preserving their final vocation modes are also realized and carry out the eternal laws of nature. In opinion of Spinoza, man in this struggle must completely rely on his intellect. Discarding all the desires and passions of the soul man clears his mind. Under the direction of reason individual become virtuous and moral. This person can overcome all the forces arising from the senses and threatening his existence. Spinoza thinks that to rely on the will and on his decision, to act on the basis of inadequate ideas, constantly confuses the mind, and lowers self-preservation instinct. Philosopher shows the paths of salvation and explains based on the natural laws of nature. At the end Spinoza concludes that the only rational thinking person can overcome these so- called passions of the soul and become truly free.
Zaur Firidun oğlu Rəşidov 186
РЕЗЮМЕ ПРОБЛЕМА “КОНАТУСА” В ФИЛОСОФСКОЙ СИСТЕМЕ СПИНОЗЫ Заур Рашидов В статье рассматривается проблема стремления и усилия модусов для сохранения существование в философской системе великого нидерландского мудреца Б.Спинозы. По мнению философа, “конатус” является главной внутренней силой и фундаментальным импульсом всех физических модусов и в том числе человека. Как универсальное качество для всех модусов “конатус”, заставляет этих конечных сущностей бороться за жизнь и существование. В продолжительном процессе отстаивая и сохраняя свои конечные призвания, модусы также реализуют и осуществляют вечные законы природы. По мнению Спинозы, человек в этой борьбе должен полностью полагаться на свой интеллект. Отбрасывая все желания и страсти души человек очищает свой разум. Под руководством разума индивидуум становится добродетельным и нравственным. Такая личность может побороть все силы, возникающие из чувств и угрожающих его существованию. Спиноза считает что, полагаться на волю и на его решении, действовать, опираясь на неадекватные идеи, постоянно запутывает разум, и понижает инстинкт самосохранения. Философ показывает пути спасения и объясняет, основываясь на естественные законы природы. В завершении Спиноза заключает что, только мыслящий рационально может, одолеть эти так называемые аффекты души и стать истинно свободным.
Мцасир Азярбайъан ъямиййяти: сийаси sosialla şma və siyasi iştirakçılıq müstəvisində yeni dəyi şikliklər sosioloji təhlil işığında 187
МЦАСИР АЗЯРБАЙЪАН ЪЯМИЙЙЯТИ: СИЙАСИ SOSИALLAШMA VӘ SИYASИ ИШTИRAKЧЫLЫQ MЦSTӘVИSИNDЯ YENИ DЯYИШИKLИKLЯR SOSИOLOJИ TӘHLИL ИШЫЬЫNDA Ü zeyir Şə fiyev BDU-nun dosenti, sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru
A ç ar s ö zl ə r: sosialla şma, siyasi iştirakçılıq, elektoral coğrafiya, siyasət Key words: socialization, political attendance, electoral geography, policy Ключевые слова: социализация, участие в политической жизни, электоральная география, политика. Мцасир мярщялядя Азярбайъан ъямиййяти сосиал həyat ın бцтцн сащяляриндя m ütərəqqi дяйишикликлярля rastlaшır ki, бу да кцтляви сийаси шцурда юз яксини тапмаqdaдыр. 1990-ъы иллярdə respublikam ızda кцтляви сийаси şüur моzаик бир тясяввцр йарадыр. Belə ki, коммунист, neoлиберал, milli-vətənpərvər idelogiyalar бир-бири иля ъямиййятдя доминант олмаг иддиасы иля мцбаризя апар ırdılaр. Бу мцбаризя нятиъясиндя бир идеолоэийа (azərbaycan çılıq) юзцнц ъямиййятдя сийаси шцур сявиййясиндя тясдиг едя билди вя ятрафына вятяндашлары ъямляшдирмяйя наил олдu. A ğır transformasiya şəraitində postsovet vətəndaşları эцълц вя авторитар бир юлкядя йашамаг истяйирdilər. Азярбайъанда Qярb стандартларына уйьун бир щяйат тярзи йаранмаьа башламышдыр. Она эюря дя Azərbaycanda дювлятин мараглары ilə инсанlarын шяхси азадлыьы bir-birini tamamlay ırdı; бу,ъямиййятин консолидасийасыna fəal təsir g östərirdi. Азярбайъанın sosial rifah dövlətinə doğru gerçək istiqamət g ötürməsi, eйни заманда кечмиш советlər birliyinin tam iflası мящв олуб эетмяси инсанларда вя кцтляви шцурда əvvəlki щяйат тярзинин низам-интизамлы олмасы щаггында носталжи фикирляри arxada qoymaqdad ır. Т.И.Кутковес вя И.М.Клйамkин haql
ı olaraq гейд едирляр ки, «кечмиши даьытмаг аздыр, она цстцн эялмяк лазымдыр, цстцн эялмяк ися яввялкиндян даща йахшы низам-интизамлы бир щяйат тярзиня малик олан йени бир ъямиййят гурмаг демякдир» 4
[4, s. 140. ]. Üzeyir Şəfiyev 188
Ara şdırmalar göstərir ki,mцасир дюврдя идеоложи еклектиклик (йяни бахышларын, нязяриййялярин гейри- üzvi шякилдя бирляшмяси) cəmiyyətin inkişafına,siyasi şüurun təkam ülünə mənfi təsir göstərir. Кцтляви сийаси шцурда özün göstərən либерал m ühafzəkar və demokratik meyillərin izlənilməsi problemin araşdırılması bax ımından çox əhəmiyyətlidir. Мцасир либерализм Azərbaycan ъямиййяти цчцн сяъиййяви олан м üsbət щалларла вящдят тяшкил еdир. Щяля 100 ил əvvəl Б. Н. Чичерин хябярдар етмишди ки, зоракылыг, дюзцмсцзлцк вя аьылсызлыг еъазкар идейа тясири баьышлайыр. Ейни заманда либераллыг да истисна дейилdir. «Либераллыг ян рянэарянэ щалларда олур вя кимя ки, азадлыг чох язизидир, həmin инсанлар онун тясири алтында дящшят вя икращ щисси иля бу хошаэялмяз вязиййятлярдян чякинирляр» 1
[5. s. 41. ] Azərbaycanda либерал истигамятдя инкишафын he ç bir qalmamışdşr. Məlumdur ki,Совет дюврцндя щакимиййят инсаны дювлят машынын əlavəsinə чевирмяйя чалышмышдыр. Бу да сийасятдя чар мцтлягиййятинин мянтиги давамындан башга бир шей демяк дейилди. Бу ъцр тяфяккцр тярзи азадлыьын гачылмазлыьыны, мащиййятини вя реаллыьыны гябул едя билмязди. Т. И. Заславскайа гейд едир ки, «беля бир вязиййятля барышмаq гануна щюрмятсизликля изащ олунур вя беля бир дцшцнъя тярзи русийалыларда чохясрлик гулдарлы ğın тясири алтында йаранмышдыр» 2 [6. s. 60. ]Мцасир инкишаф сийаси просеслярин ясас акты олан, азадлыг вя мясулиййяти аьылла бирляшдирмяйи баъаран азад вятяндаш олмадан мцмкцн дейилdir. Актив гуруъу, щцгуги шцура malik инсан Azərbaycanын сийаси инкишафы цчцн чох ваъибдир. Aзадлыьа ъанатма еффективлийин йцксялмясиni, сийаси щакимиййят мясулиййятинин артмасыn ı вя сон nəticəдя fəal qurucu потенсиал имканларı güclü olan дювлятин formala şmasını nəzərdə tutur. ХЫХ ясрин сонларында Р.И.Сементковски йазырды ки, халгын мяняви вя мадди эцзяранынын йахшылашдырылмасы чох ваъибдир вя бу бахымдан беля бир нятиъяйя эялирди: «либерализм дяйишкян олмалыдыр вя онун ясас вязифяси етираз дейил, дюзцмлц бир фяалиййят олмалыдыр вя бу фяалиййят халгын эцзяранынын вя щяйат сявиййясинин йахшылашмасына истигамятлянмəliдир» 1 [7,s.
165]. Azərbaycan цчцн də бу мясяля актуалd ır. .
Azərbaycanда либерализмin şərhi Гярбдя гябул олунмуш цмуми гайдалар- дан фярглянир. Azərbaycanлыларын либерал бахышлары щаггында сющбят эедяркян бязи политологлар беля щесаб едирляр ки, сюзцэедян либерал бахышлар игтисади факторлар цзяриндя deyil,yaln ız мяняви-мядяни факторлар цзяриндя гурулмушдур. Анъаг бцтювлцкдя эютцрдцкдя кцтляви-сийаси шцурда «сосиал-либерал» вя «игтисади-либерал» ганунауйьунлуглар мцяййян сийаси рол ойнайыр вя бир нюв реаллыьа чеврилмишдир. Мцасир Азярбайъан ъямиййяти: сийаси sosialla şma və siyasi iştirakçılıq müstəvisində yeni dəyi şikliklər sosioloji təhlil işığında 189
Kцтляви сийаси шцурда m ühəfizəkar meyillər də xeyli güclüdür. Mühəfizə- karl
ıq дедикдя мювъуд иътимаи асайишин, мяняви-щцгуги мцнасибятлярин, habelə дин, ниэащ вя аиля, хцсуси m ülkiййятчилик кими амиллярин горунмасы нязярдя тутулур. ХХ ясрин сонларында Azərbaycanda ислащатлар apararkən фактики олараг янянявилиk, Azərbaycan халгынын сяъиййяви хцсусиййятляри və mentaliteti nəzərə al ınmışdır. Башга юлкялярин тяърцбясиндян алынан идейалар Azərbaycan реаллы- ьында либерализмин формаларынын щяйата кечирилмяси бахымындан юзцнц доьрулда билди. Cямиййятин айры-айры тябягяляринин фяал дястяйи олмадан либераллыг еффект веря вя уьурлу ола билмязdi. Она эюря дя бу ислащатлар аrзу олунан нятиъяləri вермяkdəдиr. Eyni zamanda ялдя олунмуш мягсядляр, сечилмиш йоллар, метод вя темпляр Azərbaycan ъямиййятиндя ислащатлаrда ъидди корректлийя ещтийаъ yaratd ı.
Бунунла ялагядар Azərbaycanda сийаси мцщафизякарлыьа хцсуси мараг йаранды вя бу мараг яняняляря, сабитлийя, гuруъулуьа вя тядриъян ислащатлаr apar ılmasına истинад едирди. Алман философу Г.Rормозерин нюгтейи-нязяриня эюря, Русийада шяхсиййятин мухтариййяти, шцурлу фярд йох дяряъясиндядир ки, бу фярд юз марагларынын щяйата кечирилмяси бахымындан данышыглара эедя билсин 1 [8,s. 60. ]. Bunu Azərbaycan cəmiyyəti haqq ında söyləmək olmaz. Либерализмин эяляъяйи тяряггипярвяр мцщафизякарлыгла гачылмаз ялагядя олмалыдыр. Лакин Azərbaycan мцщафизякары Qярб мцщафизякарлыьы иля аз вящдят тяшкил еtmир. Гярбдя m ühəfizəkarlığ чохсайлы сосиал дяйишикликляр нятиъясиндя мейдана эялмишдир. Юзцнцн илкин мярщялясиндя ян яввял задяэан даиряляринин марагларыны ифадя едирди, анъаг ХЫХ ясрдя классик либерализми диггятя алараг буржуазийанын идеоложи силащына чеврилмяйя башлады. Мцщафизякарлыг ясасян ъямиййятин башланьыъыны ифадя едир, она эюря дя о Azərbaycan менталитетиня йахындыр. Azərbaycan m ühafizəkarları цчцн ясас дяйярляр бярабярлик, сосиал ядалят, дювлят дястяйидир. Бярабярлик имканларын бярабяр пайланмасы мянасында, нятиъялярин бярабярлийи кими баша дцшцлцр. Azərbaycan ın кечмиши, щямчинин совет эерчяклийи ясасян «истисна» инсанлар формалашдырды; бу инсанлар беля щесаб едирlər ки, онларын вязиййяти хцсуси эцъляриндян дейил, ъямиййятин вя дювятин дястяйиндян асылыдр. Вязиййятин онларын юз эцъляриндян асылы олдуьуну дцшцнян инсанларын чевряси ися тамамиля мящдуддур. Azərbaycanда apar ılan ислащатлаr insanlara тоталитар вя авторитар йоллардан азад олунманын севинъини йашаdа билди və E. Fроммun «азадлыгдан гачыш» синдрому ya şanmadı. Mühafizəkar ящвал-рущиййяли azərbaycanlıларын сийаси шцурунда хцсусиййятчилик сосиал фяаллыгла, ейни заманда мясулиййят вя Üzeyir Şəfiyev 190
инкишафа мейллиликля бирляшир. Azərbaycan мцщафизякары цчцн ясас дяйярляр, mənə- viyyat
ı, ямяйя щюрмятi вя пешя тохунулмазлыьыnı və s. nəzərdə tutur. Azərbaycan мцщафизякары елементар йашам шярти kimi həm də üzvü «щямряйлийи» гябул едир. Мящз «щямряйлик» совет дюврцнц- кечмиши баша дцшмяк цчцн бир ачардыр: колективляшмя, мянявиййат (идейалылыг, ягидя), узунмцддятли дюзцм. Бу яняняляр Azərbaycan m ühafizəkarларынын щесаб етдийи кими, xeyli dərəcədə даьылмаьа башлайыр və Azərbaycanда йашанан bəzi чятинликлярин мянбяйи say ıla bilər.
иллярдя Azərbaycan ъямиййятиндя демократик дяйярляря тялябат йаранды ki, бу да təkcə совет рящбярлийи тяряфиндян апарылан йенидянгурма сийасятинин нятиъяси deyildi. Bəlkə də yenidənqurma siyasəti demokratik dal ğanın nəticələrindən hesab oluna bilər. Бу заман демократик дяйярлярин формалашмасы вя институт- лашдырылмасы просеси эедирди. Hакимиййят органларынын реал сечими, мятбуат вя сюз азадлыьы, сащибкарлыг азадлы ğı, хариъи юлкяляря чыхыш азадлыьы вя с. демократийанын постсовет мяканында олмайан елементляри иди. Bu bir həqiqətdir ki,yoxsul ящали вятяндаш ъямиййяти гура билмир, чцнки инсанлар физиоложи вя тящлцкясизлик проблемляринин щялли иля мяшьулдурлар. Йалныз бундан сонра фярд юзцнцн диэяр инкишаф мярщяляляриня кечя биляр. S. Hантингтон тясдиг едир ki,«яксяр касыб ъямиййятляр ня гядяр ки, игтисади ъящятдян касыбдырлар, еля гейри-демократик олараг галаъаглар» 1 [9, s. 338. ]. Тямин олунмамыш ящалинин эцълц щакимиййяти ола билмяз, вятяндашларын еффектив дястяйи олмадан ъямиййятин проблемляри щялл edilə билмяз. Ислащат илляриндя Azərbaycanда yoxsul инсанларын сайы ящямиййятли дяряъядя аzalмышдыр. Bазар m ünasibətляриня müvafiq olaraq, азад рягабят güclənmək- dədir. Ъямиййятин сабитлийинин ясасы olan орта синиф getdikcə m öhkəmlənir. Орта синфин потенсиал нцмайяндяляри щякимляр, мцяллимляр, мцщяндисляр, йарадыъы зийалыlard ır. İгтисадиййатда tрансформасийанын vəziyyətini сычрайышларла мцгайися едən Америка политологу А. П şеворскиnin Rusiyadakı vəziyyəyə bağlı dediyi «халг билмир ки, сон щарададыр вя ня вахта гядяр няфяси сахламаг лазым эяляъяк- dir»
1 [10, s. 258] situasiyas ını ölkəmiz haqqında söyləmək olmaz. Qeyri-məqbul шяраитдя демократийа анлайышы, ящалинин либерал дяйярляри дя дяйишир вя ящали юзцня касыб кими мцнасибят эюстярир. С.Hантингтонун гейд етдийи кми, «…эцзяран ı, чичяклянмяni, бярабярлиyi, ядалятi, дахили низам-интиза- м ı, защири тящлцкясизлиyi тямин еtmək sahəsində даими баъарыгсызлыq демократик hakimiyyətin леэитимлийини йох едя биляр» 2 [9,s. 258]. Мцасир Азярбайъан ъямиййяти: сийаси sosialla şma və siyasi iştirakçılıq müstəvisində yeni dəyi şikliklər sosioloji təhlil işığında 191
Azərbaycan Pрезидентинин тяминат вердийи «елит интизамы» инсанларын кцтляви шцуруна ящямиййятли дяряъядя тясир эюстярир. Bu, эяляъяк демократикляшмя цчцн ваъибdir. Нязяря чарпan odur ки, azərbaycanлылыр мювъуд сийаси институтлара мцнасибятдя fərqли фикирляря маликдирляр. Вятяндаш ъямиййяти институтлары, демок- ратик просесlə paralel олараг,дювлят щакимиййятиnin dəstəyi иля формалашыр. Бу тяшяббцс мядяни дяйярляря ясасланараг чох бюйцк u ğurla вя geniş шякилдя инкишаф едир. Чохсайлы иътимаи тяшкилатлар йалныз вятяндаш фяаллыьыны n ümayiş етdirmiр, həm də мясулиййятли вя азад вятяндаш формалашмасыны asanla şdırır. Bеля вятяндаш формалашмасы олмадан he ç бир вятяндаш ъямиййятини йаратмаг мцм- кцн дейилdir. Демократик институtларда эедян дяйишикликляр Azərbaycanда дяйяр- ляр системиндя мющкямляняъяк вя ъямиййят тяряфиндян гябул олунаъагd ır. Яэяр həmin институтларын танынмасы мцсбят олса, о щалда демократик институтларын фяалиййяти daha еффектли olacaq, бир гайда олараг pozitiv гиймятляндириляъякdir. Е.И.Башкированын йаздыьы кими, «… демократик дяйярляр принсип етибары иля гябул олунандыр, лакин o,демяк олар ки, кцтляви шцур тяряфиндян ъямиййятин проблем- ляринин щялли йолунда реал алят вя метод кими yetərincə танынмыр» 1 [11. s. 56]. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|