İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KӘLAMDA MӘZMUN VӘ METOD BAXIMINDAN YENİLӘNMӘ HӘRӘKATI (YENİ ELMİ-KӘLAM DÖVRÜ) i.f.d. dosent əvəzi Adilə Tahirova
|
ӘDӘBİYYAT 1.
Гурани Кярим. Яряб дилиндян тяръцмя едянляр З.М.Бцнйадов; В.М.Мяммядялийев. Бакы: Гисмят, 2004, 607 с. 2.
1992, 175s. 3.
Йусиф Щаъы Ябдуррящман. Исламда аиля цзвляринин щцгугу. Бакы, 1998, 164с.
4.
Актан Щамза. Ислам мирас щукуку. Истанбул: Ъаьалоьлу, 1991, 297 с. 5.
Берки Али Щиммет. Ислам щукукунда фераиз ве интикал. Анкара: Аййылдыз матбаасы, 1985, 186 с. 6.
Кыйыъы Селащаттин. Ислам щукукунда юрф ве адетлер. Истанбул: Ъаьалоьлу, н.и.й., 143 с. 7.
Акчаь йайымлары, 2001, 206 с. 8.
Керимов Г.М. Шариат и его социальная сущность. Москва: Наука, 254 стр.
9.
Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право и семейное законодательство стран Арабского Востока. Москва: Мусульманское право, 1984, 296 стр. 10.
Balcı Ramazan. Әbu Hureyre. İstanbul: Nəsil, 2006
Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva 60
XÜLASӘ
İslam ehkamları insanın ölümdən qabaqkı və ölümdən sonrakı həyatını vahid bir silsilə kimi təsəvvür etməyə, müsəlmanı öz yaradılışının hikmətini daha dərindən dərk etməyə sövq edir. Bir müsəlmanın ölümündən qabaq imkan tapıb kiməsə vəsiyyət etməsi, dünya həyatında nail olduğu maddi və mənəvi uğurların davam edəcəyinə inam hissi keçirməsinə ehtiyac yaradır. Bu baxımdan islamı, ölüm hadisəsinə münasibətdə insan təfəkkürünün yeni mərhələsi hesab etmək mümkündür. İslamın meydana gəlməsi ilə, ölümdən qabaq vəsiyyət etmək ənənəsi bir hüquqi mərasim şəkilini almışdır.
Исламские догмы стимулируют представление человеком жизни до смерти и после смерти в единой системе/цепи, а также стимулирует мусульманина более глубоко воспринимать суть своего сотворения. Нахождение со стороны мусульманина кого-нибудь кому можно завещать создает необходимость в чувство веры в продолжение материальных и духовных успехов, достигнутых в земной жизни. С этой точки зрения, отношение ислама к смерти можно считать новым этапом человеческого мышления. С приходом ислама завещание до смерти (предсмертное завещание) приняло форму юридического мероприятия. İslamda vəsiyyət və onun mahiyyəti 61
SUMMARY TESTAMENT IN ISLAM AND ITS ESSENCE S.H.Mirzoyeva Islamic dogmas encourages/stimulates a human being to imagine a life before death and life after death in one system/chain; also stimulates a Muslim to perceive essence/nature of his creation more deeply. A process of finding someone whom you can testament to/ bequeath to creates belief in continuation of material and spiritual achievements reached in mundane life. From this point of view, relation of Islam to death can be considered as a new stage/period of human thinking. With Islam coming to the arena, premortal testament has gained a form of juridical act.
Kəlamda məzmun və metod baxımından yenilənmə hərəkatı (yeni elmi-kəlam dövrü) 63
HӘRӘKATI (YENİ ELMİ-KӘLAM DÖVRÜ) i.f.d. dosent əvəzi Adilə Tahirova Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin İslam elmləri kafedrasının müəllimi Açar sözlər: Kəlam, yeni elm-kəlam, modernizm, İslam elmləri Keywords: Kalam (theology), new Islamic theology, Islamic sciences Ключевые слова: Теология (калам), реновация, модернизм, исламские науки
XIX əsrdə yaşanan hərbi və siyasi uğursuzluqlar elm adamlarını İslam aləmində baş verən “inxitat”, “inqiraz” və “təəxxur” (tənəzzül) səbəblərini araşdıran əsərlər yazmaya sövq etmişdir. Daha çox qəzet və məcmuələrdə yer alan bu cür yazılarda başda mövcud təhsil sistemi olmaqla təsbit edilən uğursuzluqlar üzərində durulmuşdur. İslam elmlərinin məzmun və əsaslarının ehtiyaca cavab vermədiyi şəklindəki yayğın qənaət bunları yeniləmə və canlandırma fikrini gündəmə gətirdi. İstər fəlsəfənin yeni məzmunuyla inanc və dəyərlərə zərbə vurması, istərsə də dini əhatə etməyən cərəyanların gün keçdikcə ziyalıları öz təsiri altına alması elm adamlarını axtarışlara yönəltdi. Bu vəziyyətdə kəlamçıların üzərinə məsuliyyət yükləndiyi və sürətlə yeni araşdırmalara ehtiyacın olduğu dilə gətirilirdi. Kəlamın yeni tələblərə və ehtiyaca cavab vermədiyi irəli sürülərək zamanın tələbinə uyğun əsərlərin yazılmasının zəruriliyi vurğulanırdı. Osmanlılar dövrü kəlam elmi ilə əlaqəli fikir və izahlar mövzusunda əsas yerlərdən birinə sahibdir. Jurnallardakı müxtəlif məqalə və mübahisələrdə son dövr İslam alimləri arasında kəlam kitablarının ehtiyaca cavab vermədiyi dilə gətirilirdi. “Sırati-Müsta- kim”də çıxan bir yazıda əhatə etdiyi mövzu və problemlər baxımından beş yüz il qabaq yazılan kəlam və fəlsəfə kitablarının artıq kafi olmadığı bildirilərək qədim sufistaiyyənin (sofistlərin) yerinə artıq maddiyyun (materialistlər) və təbiətçilərin (naturalistlər) keçdiyini, dəhriyyunun da şəkil dəyişdirdiyini, bu səbəblə mövcud fikirlərə qarşı rədd cavabını verə biləcək əsərlərin yazılmasına ehtiyacın olduğu vurğulanmışdır.
Adilə Tahirova 64
Tarix boyu İslam alimləri də ortaya çıxan ehtiyaclara görə hərəkət etmişdir. Әqaid və kəlam elminin əsas mövzuları (məsail) eyni qalsa da, bu mövzuları izah edərkən və ya etirazlara cavab verərkən metod və izah tərzləri dövrə və düşüncə məktəblərinə görə dəyişmişdir. Zaman keçdikcə mütəqəddimunun qurduğu, mütəəx- xirunun inkişaf etdirib sistemləşdirdiyi klassik kəlamda, yeni ortaya çıxan məsələ- lərə də cavab tapmaq üçün metod dəyişdirmə zərurəti ortaya çıxmışdır. Xüsusilə XX əsrdə aktual olan Yeni elmi-kəlam dövrünün əsas xüsusiyyətləri bunlardır: – Materializmi və fəlsəfi bir fikir kimi pozitivizmi rədd edən, dinə qarşı olan bioloji (Darvinizm) və psixoloji (Freydizm) tənqidlərə cavab vermək. – Bütün elmlərdən istifadə edərək Allahın varlığını isbat etmək. – İslamın əqaid məsələlərini inkar edən, xüsusilə ateist cərəyanlara qarşı isbat, izah və müdafiə etmək. 1
Әvvəlki kəlam əsərlərində də isbati-Vacib (Allahın varlığının isbatı) mövzusuna yer verilsə də, XX əsr üçün yetərli hesab edilməmişdir. Çünki bu dövrdə ateizm çox inkişaf etməmişdir. Müəttilə, Maddiyyun, Təbiiyyun və daha çox Dəhriyyun adı ilə bilinən axımlara qarşı fikirlər söylənsə də XX əsrdəki qədər qədər aktual olmamış- dır. 2
XIX əsrdə İslam elmlərinin yenidən İslam cəmiyyətinə istiqamət verə biləcək səviyyəyə gəlməsi üçün müzakirələr aparılmışdır. İslam elmlərinin mövzu və metodlarının ehtiyaca cavab verə bilmədiyi düşüncəsi onları yeniləmə və canlan- dırma fikrini gündəmə gətirdi (təcdid və islah). Təfsir, fiqh və digər elmlər kimi kəlamda da yenilik ehtiyacı ortaya çıxmışdır. Türkiyədə yenilənmə hərəkatının nümayəndələri Filibeli Ahmet Hilmi (1865-1914), İzmirli İsmayıl Hakkı (1868- 1946) və s. olmuşdur. Onlar kəlamın yenilənməsindən bəhs edərkən klassik kəlamın gözardı edilməməsini xüsusilə vurğulayırdılar. Misirdə kəlam problemləri ilə məşğul olan Məhəmməd Әbdüh (1849-1905) olmuşdur. Hindistanda bu hərəkatın nümayəndələri kimi Seyyid Әhməd Xanın (1817-1898), Şibli Numaninin (1857- 1914) adları qeyd edilməlidir. Pakistanda isə Məhəmməd İqbalın (1876-1938) bu sahədə önəmli xidmətləri olmuşdur. Bu alimlərin hər birinin özünəməxsus üslubu olub bəzən mühafizəkar düşüncədən xeyli uzaq fikirlərə sahib olmuşlar. Kəlamda
1 Gölcük Ş. Topraq S., Kelam (Tarih Ekoller Problemler). səh. 73-75; Kılavuz A. S. Anahatlarıyla İslam akaidi ve kelama giriş. səh. 286-288. 2 Topaloğlu B. Kelam ilmi (Giriş). səh. 19-23, 104, 139. Kəlamda məzmun və metod baxımından yenilənmə hərəkatı (yeni elmi-kəlam dövrü) 65
yenilik ehtiyacı müxtəlif yazılarda müdafiə olunub səbəbləri ortaya qoyulmağa çalışılarkən bu görüşün başlıca təmsilçiləri başladıqları yenilik hərəkatına model yaratmaq və bu səpkidə işlərin davam etdirilməsinə təşviq etmək məqsədi ilə yeni kəlam əsərləri yazdılar. Bunlar arasında Abdullatif Harputinin “Tənkihul-kəlam”, Filibeli Ahmed Hilminin “Üssi-İslam”, “Yeni akaid”, İzmirli İsmail Hakkının “Yeni ilmi-kelam”, Məhəmməd Әbdühün “Risalətut-tövhid” və Şibli Numaninin “Kəlam” əsərləri sayıla bilər. Seyyid Әhməd Xanın (1817-1898) “Təfsirul-Quran”, Cəmaləd- din Qasıminin (1866-1914) “Məhasinut-təvil”, Rəşid Rzanın (1865-19354) “Təfsirul-mənar”, Mahmud Şükri əl-Alusinin (ö. 1924) “Ma dəllə əleyhil-Quran”, Elmalılı Hamdi Yazırın (1878-1942) “Hak dini, Kuran dili” adlı təfsirləri də yeni elmlərə uyğun izahların edildiyi, daha çox əqli ayələrə üstünlüyün verilmiş olduğu yeni cərəyana aid əsərlərdəndir. Yeni elmi-kəlam dövrünün bəzi nümayəndələri və əsərləri: Fərid Vəcdi, əl-İslam fi əsril-ilm. Abbas Mahmud əl-Әqqad, Allah. İzmirli İsmayıl Hakkı (1869-1946), Yeni ilmi-kelam. Muhəmməd Әbdüh (1905), Risalətut-tövhid. Şibli Numani (1857-1914), İlmi-Kəlam, İlmi-kəlami-cədid. Abdullatif Harputi, Tənkihul-Kəlam Bu dövrün digər nümayəndələri: Cəmaləddin Әfqani, Seyyid Әhməd Xan (1817-1898), Filibeli Ahmet Hilmi, Ömer Nasuhi Bilmen, İsmail Fenni, Şemseddin Günaltay. İndi isə yeni elmi-kəlam əsərlərinə nümunə olaraq bu dövrdə İslam dünyasının fərqli bölgələrində yaşamış bir neçə alimin əsərlərindən bəhs etmək yernə düşər. Kəlam mövzularının yenilənməsi məsələsi ilə ciddi məşğul olanlardan biri Osmanlıların son dövr kəlamçısı Abdullatif Harputidir (1842-1914). Elm və fəlsə- fədəki dəyişikliklərdən xəbərdar olan və bəzilərinin elmi dinə qarşı istifadə etmək istədiklərini bilən Harputi bu səbəbdən fizika və astronomiya ilə maraqlanmıştır. 3
mövzuyla maraqlananlar arasındadır. O, “Hər dövr insanının bir zehniyyəti olduğu üçün bu günün insanının keçmişin məntiq və elmləri ilə kifayətlənməsi mümkün
3 Harputi. Tenkihul-kelam. səh. 439. Adilə Tahirova 66
deyildir”, – deyə bildirmişdir. 4 Beləliklə ona görə, İslam toplumunun düşüncə dəyişikliyinə və ciddi bir yenilənməyə ehtiyacı vardır. Kəlamdakı yenilənmə hərəkatının Türkiyədəki ən önəmli siması İzmirli İsmail Hakkıdır (1868-1946). “Yeni ilmi-kelam” adlı əsəri və eyni mövzuda çıxan bir çox məqaləsi ilə kəlamın yenilənməsi üçün böyük səy göstərən İzmirlinin bu çalışmaları daha çox Cümhuriyyətdən əvvəlki dövrə təsadüf edir. İzmirliyə görə, necə ki, Fəxrəddin Razi kəlamı Baqillani kəlamının yerinə keçmişdisə, yəni Razinin əsrində Baqillani kəlamı yetərli hesab edilmirdisə, onun dövründə də artıq Razi kəlamı ehtiyaca cavab verə bilmirdi. 5 Aristotel fəlsəfəsi ətrafında olan tənqidlər kəlamın ona istinad edən bəzi məsələlərinin də dəyişməsini, beləcə əsrin və mövcud fəlsəfənin ehtiyaclarına uyğun kəlam əsərlərinin yazılmasını labüd edir. 6
mövzulardan isə dəlillərdə istifadə etmək üçün nəticələrinə yer verilməlidir. Beləcə Yunan fəlsəfəsi yerinə modern qərb fəlsəfəsi ilə lazımi ölçüdə münasibət qurulmalı, sxolastik zehniyyət tərk edilərək metodoloji qaydalar tətbiq edilməlidir. 7
“Yeni ilmi-kelamın” müəllifi kəlamda həyata keçirmək istədiyi dəyişikliklər planını belə təqdim edir: Kəlam elminin ana mövzuları və məqsədləri, yəni vəhyə istinad edən təməlləri hər zaman eyni olub dəyişməməklə birlikdə, istifadə olunan vasitə və giriş məlumatlar, yəni izah və isbat şəkli zaman və ehtiyaca görə dəyişir. Kəlam müxalif düşüncə və cərəyanların zamanla dəyişməsilə də metod dəyişdirir. Məsələn, klassik kəlamda Allahın varlığı üçün aləmin hüdusunu, aləmin hüdusu üçün də ərəzlərin (aksidensiya) dəyişməsi dəlil olaraq istifadə olunmuşdur. Bu gün isə bunların yerinə təbiət qanunları, təcrübə metodu və digər dəlillərə yer verilməlidir. Әgər bu edilməzsə, İslam dininin elmi mühitdə yayılması çətinləşər. 8
İzmirli İsmail Hakkının yazdığı bir müqəddimə və iki bölümdən ibarət olması düşünülən “Yeni ilmi-kelam” çox təəssüf ki tamamlanmamış, nübüvvətin işlənəcəyi ikinci bölüm və nəticə hissəsi yazılmamışdır. Tarixi arxaplan ilə epistemoloji problemi və istilahi məlumatlara yer verilən uzun müqəddimədən sonra gələn ki- tabın əsas hissəsi uluhiyyətlə əlaqəlidir. Әsərin metod və sistemi haqqında məlumat verilərkən anlaşılan dildə olması üçün səy göstəriləcəyi, Allahın varlığı mövzusunda
4 Filibeli. Allahi inkar mümkünmüdür. səh. 165. 5 İzmirli. Muhassalül-kelam vel-hikme. səh. 13. 6 İzmirli. Muhassalül-kelam vel-hikme. səh. 13. 7 İzmirli. Yeni ilmi-kelam. səh. 18-19. 8 İzmirli. Yeni ilmi-kelam. səh. 11-12. Kəlamda məzmun və metod baxımından yenilənmə hərəkatı (yeni elmi-kəlam dövrü) 67
yeni istidlal metodunun istifadə ediləcəyi, nübüvvət bölümündə isə həz. Peyğəm- bərin həyatı və əxlaqi səciyyələrindən dəlil olaraq istifadə olunacağı bildirilir. Mütəəxxirun dövrü əsərlərindən fərqli olaraq giriş hissədə İslami elmlərin meydana gəlməsi və inkişaf etməsinə yer verilmiş, bu elmlərdəki metod fərqlilikləri üzərində durulmuşdur. Ayrıca etiqadi və fiqhi məzhəblərin adları və əsas fikirləri verilmiş, ancaq Batiniyyə xaricində heç bir məzhəb haqqında mənfi rəy bildiril- məmişdir. Uluhiyyət bəhsinə ayrılan bölümdə Allahın varlığının dəlilləri ilə sifətlər kimi iki əsas mövzudan bəhs edilmişdir. Birincisi ilə əlaqəli əvvəlcə İslam alimlə- rinin klassik dəlilləri, filosofların fərqli görüşləri ilə birlikdə verilmiş, 9 sonradan modern fəlsəfənin dəlilləri açıqlanmışdır 10 . Uluhiyyət mövzusunda irəli sürülən şübhələr istinad etdikləri fəlsəfi cərəyanlarla birlikdə sayılaraq bunlara tək-tək cavab verilmişdir. 11 “Әsma ve sifati-ilahiyyə” mövzularında məzhəblərin fərqli görüşləri, “əfali-ilahiyyə” başlığı altında isə kəlam elminin problemləri olan iradə, hidayət, qədər məsələləri haqqında yazılmışdır. Bəhs etdiyimiz dövrdə Misirdə kəlam problemləri ilə məşğul olan mütəfəkkir Məhəmməd Әbdüh olmuşdur (1849-1905). Bu illərdə o, bütün gücünü tədrisi yenidən düzəltməyə, kəlam və fiqhdə isdidlal və ictihadı funksional hala gətirməyə, beləcə bu elmləri ilk dövrlərdəki kimi canlandırmağa yönəltmişdir. Dövründəki kəlam elminin vəziyyətini bəyənməyən Әbdüh heç kimin əlində Әşəri, Matüridi, Baqillani, İsfərayiniyə aid bir kitabin olmamasından və hətta kitabxanalarda da onların kitablarına rast gələ bilməməsindən şikayətlənir. O, dövründəki kəlam tədrisindən də məmnun olmamışdır. Çünki tələbələrin mütəəxxirunun müxtəsər kitabları xaricində heç bir əsər oxumadığını, ən güclü tələbələrin sadəcə ibarələrin nə mənaya gəldiyini öyrənməklə kifayətləndiyini, dəlil və müqəddimələri ilə bir bəhsi öyrənib doğrusunu doğru olmayanından ayıra bilmədiklərini bildirmişdir. Mutəəxxirun dövrünün kəlamçılarını filosoflardan təsirlənib onların nəzəriyyə və müqəddimələrini təqlid və müdafiə etməklə günahlandıran Әbdüh, nəticədə fəlsəfə ilə əsl kəlam mövzularının qarışdığını, beləliklə də kəlam kitablarında söz və üslub müzakirələrindən başqa bir şeyin qalmadığını və ağlın gözardı edildiyini vurğulamışdır. 12 Әbdühün kəlamı təməldə və məzmun etibarı ilə mövcud ənənə- 9 İzmirli. Yeni ilmi-kelam. səh. 5-30. 10 İzmirli. Yeni ilmi-kelam. səh. 30-42. 11 İzmirli. Yeni ilmi-kelam. səh. 42-83. 12 Әbdüh. Risalə. səh. 20-21. Adilə Tahirova 68
lərdən fərqli olmamışdır. Bütün fərqliliyi bəzi məsələləri çox vurğulaması və bəzi mövzulara toxunmamasıdır. Әbdüh İslam prinsiplərinin təməl elmi olan kəlamı asanlaşdırmaq istəmiş, ona görə də ən önəmli kəlam kitabı olan “Risalətut-tövhidi” olduqca qısa və xülasə bir şəkildə yazmışdır. Çünki o, öz dövrünün şərtləri içində çox vurğulanan “birliyi qoruma” idealıyla məzhəb ayrılıqlarına yer verməmək üçün keçmişdəki müza- kirələrə toxunmamağa böyük səy göstərmişdir. Beyrut mədrəsəsində sürgün həyatı yaşadığı üç-dörd il ərzində oxuduğu kəlam və əqaid qeydlərinin genişləndirilmiş şəkli olan Risalətut-Tövhid o vaxta qədər Әz- hərdə və digər mədrəsələrdə oxudulan şərh kitablarından fərqli bir uslubda yazılmış, fərqli izah və yeniliklər olan bir əsərdir. Әsəri nəşr edən Rəşid Rzanın fikrinə görə, yüz illər boyunca Risalətut-Tövhid qədər kəlam elminin ölçüləri içində İslamı təq- dim edən bir kitab yazılmamışdır. 13 Bu kitabın əsas yeniliyi baş tərəfdə uzun bir gi- rişlə kəlam elminin başlanğıc və sonrakı dövrlərindən bəhs edilərək bu elmin ortaya çıxmasına səbəb olan hadisə və müzakirələrə yer verilməsi və bəzi təhlillər apa- rılmasıdır. Yenilikləri ilə yanaşı klassik mövzuları da əhatə edən Risalə ümumilikdə Әşəri məzhəbinin xüsusiyyətlərini büruzə versə də, onda digər məzhəblərdən də bəzi izlərə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, əsərdə Allahın feilləri, hüsn və qubh, insanın iradə azadlığı kimi mövzularda Matüridilərin və Mötəzilənin təsiri görünür. Şibli Numaninin əl-Kəlam əsərinin başında əsərin sadə və anlaşılan dildə olmasının hədəfləndiyi ifadə edilir. 14 Burada kəlam tarixindəki görüşlərdən istifadə edilmiş və beləcə ənənədən uzaqlaşmadan kəlamı yeniləmək fikri ortaya atılmışdır. Hər fürsətdə ağla yetəri qədər yer vermədiyi və təbiətdəki səbəb-nəticə əlaqəsini rədd etdiyi üçün Әşəri məzhəbi elmdən uzaqlaşmaqla ittiham edilmişdir. Әsərdə tədqiq edilən mövzular sistemi baxımından klassik kəlam kitablarından bir qədər fərqlidir. Kitabın əsasını uluhiyyət və nübüvvət məsələləri təşkil edir. Bununla belə axirət mövzusuna az təmas edilmiş, imamət bəhsinə isə heç toxunulmamışdır. Bütün kəlam kitablarının girişində yer alan elm bəhsi yerinə dinin mahiyyəti, fitriliyi məsələsi işlənmiş, dinin doğuşdan gələn və hər kəsdə olan bir xüsusiyyət olduğu məsələsi vurğulanmışdır. Әsərə diqqətlə baxdığımız zaman müəllifin qərb elm adamlarından etdiyi nəqllərdən və istifadə etdiyi bəzi fəlsəfi terminlərdən zamanındakı elm və fəlsəfə anlayışını izləyərək dəyişikliklərin fərqində olduğu müşahidə edilir.
13 Risalə (müqəddimə) . 14 Şibli. əl-Kəlam. səh. 161. Kəlamda məzmun və metod baxımından yenilənmə hərəkatı (yeni elmi-kəlam dövrü) 69
Günümüzün şərtləri əslində fəthdən sonrakı İslam dünyasının şərtlərinə bənzə- yir. O gün fəth edilən yerlərdə yerli mədəniyyətlərə qarşı İslamı müdafiə ehtiyacı var idi. Bu gün isə kütləvi informasiya vasitələrinin gətirdiyi xarici mədəniyyət və əqi- dələrə qarşı öz əqidə və dəyərlərimizi qorumaq zərurəti varıdr. Buna görə kəlamın funksional ola bilməsi üçün müəyyən struktur dəyişikliklərinə ehtiyac olmuşdur. Məzmun baxımından yeni elmi-kəlam dövrü əsərlərinin xüsusiyyətlərinə gəlincə, bu dövrdə yazılmış əsərlərin məzmun baxımından növlərini belə təsnif etmək mümkündür: a) Әvvəlki ənənəyə sadiq və ənənəvi kəlam kitablarından hesab edilən əsərlər. b) Әnənəvi kəlam mövzularından bəhs etməklə yanaşı, yeni problemlərə də yer verən əsərlər. c) Allahın varlığı və birliyi mövzusunda yazılanlar. Dinin zəruri məsələlərindən olmadığı halda məzhəb ixtilafları səbəbi ilə klassik kəlam kitablarında uzun və təfərruatlı şəkildə yer verilən bəzi mövzuların tərk edilməsi və ya bunlara qısa bir şəkildə təmas edilməsi bəhs etdiyimiz dövrün əsər- lərində görülən əsas fərqlərin başında gəlir. Daha əvvəl də bildirdiyimiz kimi, İslam dünyasının vəziyyəti bu dövrün alimlərini ixtilaflara son qoyub daha əhəmiyyətli məsələlərlə məşğul olmağa sövq etmişdir. Ona görə də bu dövrün alimləri insanların mövcud problemlərinin xaricində qalan, o gün üçün əhəmiyyət kəsb etməyən müzakirələrdən uzaq durmuşlar. 15
etdiyimiz kimi, klassik münaqişələr əsasən əhəmiyyətini itirmişdir. Çünki zərurati- diniyyədən olmadığı halda, bəzi məsələlərə məzhəb ixtilaflarına görə kəlam kitablarında uzun və təfərrüatlı bir şəkildə yer verilmişdir. Şibli Numani də İslamın iki təməl inancı olan tövhid və nübüvvətdə mövcud olan açıqlıq və sadəliyə baxmayaraq uzun müddət bu məsələyə lazımsız haşiyə və əlavələr edilərək bu mövzunun başa düşülməyən bir hala gətirildiyini bildirmişdir. Quranın məxluq olub olmadığı, Allahın sifətlərinin zatıyla eyni olub olmadığı, əməllərin imandan olub olmaması kimi məsələlərin küfr ya da imanın ölçüsü olaraq qəbul edilməsinə mənfi münasibət bildirən Şibli ilk dövrlərdə bu məsələlərin heç birinin müzakirə olunmadığına diqqət çəkir. Şibliyə görə bu məsələlər kəlam elminin əsas məsələləri deyil. Çox təəssüf ki, bu mövzular səhvən uzun müddət İslamın əsas məsələləri kimi
15 M. Sait Özevarlı. Kelamda yenilik arayışları. səh. 125. Adilə Tahirova 70
göstərilmişdir. 16 Bu dövrün alimləri qəza və qədər mövzusuna da girməkdən və bu mövzunun müzakirələrindən uzaq durmuşdur. Onlara görə bu mövzularda müzaki- rələr aparmaq iman məsələlərindən olmayıb, zehni çalışdırmaq və fəlsəfə ilə məşğul olmaq arzusundan başqa bir şey deyil. 17
Daha çox nəzəri ixtilaflardan irəli gələn və təfərrüata aid olan müzakirələrin önəmini itirib ikinci plana keçməsi, bunun yerinə Allahın varlığı və nübüvvət məsə- lələrinin ön plana çəkilməsi bu elmin təkrar dövrün problemləri ilə məşğul olmağa başladığına bir işarədir. Bu dövrdə kəlamçıların mübarizə apardığı əsas fəlsəfi cərayanlar materealizm, pozivitizm və qismən də darvinizm olmuşdur. Şübhəsiz ki, bu dövrün ən çox müzakirə olunan məsələlərindən biri də nübüvvət olmuşdur. Çünki, son əsrlərdə hakim olan modern düşüncənin əsas hədəfi Tanrı inancı deyil, yer üzünə ilahi bir müdaxilənin edilməsi, yəni vəhylə gələn əmr və qadağalardır. Bu dövrün kəlamçılarında gördüyümüz fərqliliklərin ən önəmlisi yalnız iman əsasları və inanc məsələləri ilə kifayətlənməyib dinin fərdi və ictimai əsaslarından da bəhs edərək modern insanın başa düşəcəyi bir tərzdə izah edillib açıqlanmasıdır. Modern elm və fəlsəfə nəzəriyyələrindən gələn Allahın varlığı, nübüvvət və vəhy haqqında tənqidi fikirlər heç bir fərq qoymadan bütün dinləri hədələməkdə idi. Xüsusi olaraq İslama yönələn tənqidlər ümumilikdə həz. Peyğəmbərin şəxsiyyəti, gətirdiyi həyat tərzi, qurduğu sistem və müəssisələrlə bağlıdır. Ona görə də dövrün alimləri İslama hansı mövzuda tənqid gəlirsə gəlsin, o məsələlərlə məşğul olub əsərlər yazmağı özlərinin vəzifəsi bilmişlər. Məsələn, Şibli kəlamın siyərlə əlaqəsini qurmaq istəmişdir. O, dinin sadəcə Allaha imandan ibarət olmadığını, nübüvvətin də onun bir hissəsi olduğunu, vəhyi qəbul edən Peyğəmbərin həyatı və şəxsiyyəti ilə bağlı ortaya çıxan problemlərin də kəlam elmi tərəfindən həll edilməli olduğunu bildirmişdir. 18
kəlam kitablarında yer verilmişdir. Ancaq bu, müqayisə şəklində olmayıb, ümu- milikdə rəddiyə və digər din mənsublarının görüşlərini tənqid etmək məqsədi ilə edilmişdir. 19 Bəhs etdiyimiz dövrün kəlamçıları isə İslamın inanc və prinsiplərinin doğruluq və fitrətə uyğunluğunu digər dinlərin bu mövzulardaki fikirləri ilə müqayisə etmişlər. Müqayisə edilən mövzuların başında İslamın tövhid anlayışı
16 Şibli. İlmi-Kelam. səh. 144-146. 17 M. Sait Özevarlı. Kelamda Yenilik Arayışları. səh. 134. 18 Şibli. Siratun-Nəbi. səh. 7. 19 Matüridi. Kitabut-Tövhid. səh. 210-215; Baqillani. ət-Təmhid. səh. 93-125. Kəlamda məzmun və metod baxımından yenilənmə hərəkatı (yeni elmi-kəlam dövrü) 71
gəlir. Bu məsələyə digər dinlərdən fərqli olaraq İslamda çox həssaslıqla yanaşıl- dığının xüsusi şəkildə qeyd olunduğu bildirilmişdir. Yeni dövrün kəlam alimləri bütün ilahi dinlərin tövhid inancına əsaslandığını, ancaq müxtəlif sosial və tarixi səbəblərlə öncəki dinlərdə bu inancın zədələndiyi fikrini müdafiə etmişdirlər. İslamın bu çərçivədə digər dinlərdən fərqli bir nöqtəsi də Allahla qul arasında heç bir vasitə qəbul etməyib birbaşa Allaha müraciəti əmr etməsidir. Bu dövr kəlam alimlərinin vurğuladığı vəhyin ağla və elmə uyğunluğu məsələsi də digər din və mədəniyyətlərlə müqayisə olunan məsələlərdən olmuşdur. Bir çox dində nübüvvət bəşəri xüsusiyyətlərdən uzaqlaşdırılaraq uluhiyyətin bir hissəsi olaraq göstərildiyi halda, İslamda peyğəmbərlərin heç birinin bəşərilik sərhədlərini keçmədiyi açıq və dəqiq bir şəkildə bəyan edilmişdir. 20 Hinduizmdə və xristianlar arasında yayılmış əzab, guşənişinlik və rahiblik anlayışı qarşısında İslamdakı din-dünya tarazlığı, 21
yenə də hinduizmdəki ayrıseçkilik məsələsinə qarşı İslamdakı bütün insanların bərabər olması məsələsi ön plana çıxan məsələlərdir. 22
lələrə önəm verilmişdir. Bu dövrün digər yeniliyi məzhəb təəssübkeşliyinin zəiflə- məsi və tənqid zehniyyətinin inkişafıdır. Fiqhdəki ictihad hərəkatına paralel olaraq, kəlamda da tənqid anlayışı yerləşdirilərək yeni fikirlərə zəmin hazırlanmışdır. Başqa bir yenilik isə kəlamda yeni mövzulara yer verilməsidir. Bir düşüncəyə görə İslama hansı yöndən tənqid gəlirsə, onunla məşğul olmaq kəlamın və kəlamçıların vəzifəsi hesab edilməlidir. Məsələn insan haqları, qadının sosial mövqeyi, ibadətlərin lüzum və qayəsi və s. Kəlam elminin uluhiyyət, axirət, nübüvvət kimi əsas mövzuları tərk edilməsə də, bəzi mövzuların vurğulanması və dəlilləri istifadə barəsində fərqli metodlara müraciət edilmişdir. Bu dövrü ümumi olaraq dəyərləndirsək, qeyd edə bilərik ki, yaxın dövr kəlam- çılarının sistematik bir metodu olmamış, bəzilərinin irəli sürdüyü kimi tək istiqamət (sələfi, modernist, rasionalist) izləməmişlər. Kəlam elmini dayandığı təməllərə, vəhylə gələn xəbərlərin başa düşülməsi xidmətinə bir xələl gətirmədən yeniləmə, kökləri və keçmişi ilə olan əlaqələrini kəsmədən dövr ilə əlaqələndirmə səyləri zəru- ridir. Ancaq bu yanaşma olmayan problemləri yaratmaq, bizimlə əlaqəsi olmayan problemləri özümüzə problem etmək şəklində başa düşülməməlidir.
20 Şibli. e.ə., səh. 118-119. 21 Şibli. e.ə., səh. 123-124. 22 Şibli, e.ə., səh. 140-144. |