İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- C.N.MƏMMƏDZADƏ
- ДЖ.Н.МАМЕДЗАДЕ
- RESUME NIMA YUSHIJ`S ROLE IN THE FORMATION OF THE “NEW POETRY” IN IRAN J.N.MAMMADZADE
- ŞEREF HAN-İ BİTLİSİ’NİN “ŞEREFNAME” ESERİNE TARİHSEL BAKIŞ Erhan Çağlayan
- Keywords
- 1. Şeref Han-i Bitlisi’nin Hayatı
|
ӘDӘBİYYAT 1. Hüseynov B. XX əsr fars şerində ənənə və novatorluq. Bakı: Elm, 1975, 340 s. 2.Məmmədzadə C.N. İranda fars poeziyası 1920-30-cu illərdə / Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri H.Әliyevin anadan olmasının 92 illiyinə həsr edilmiş gənc tədqiqatçıların III beynəlxalq elmi konfransının materialları, 2015, s. 872-873. 3. Кляшторина В.Б. «Новая поэзия» в Иране. Москва: Наука, 1975, 256 с. 4. История персидской литературы XIX - XX веков. Москва: Восточная литература «РАН», 1999, 535 с. 5. خیرات( امین ات ابص زا .ی روپ نیرآ ١٥٠
)یسراف بدا لاس .
.ج ٢ ،رااوز :نارهت . ١٣٧٢ ،
.ص
6.
ات امین زا .ی روپ نیرآ
ام راگزور یسراف بدا خیرات(
رصاعم
) .
.ج ٣ ،رااوز :نارهت . ١٣٧٤ ، ٦٣٨ .ص
7. ،نامز :نارهت . سم رد لاط . ر ینهارب ٤٧ ٣
، ۵۵ ٦ .ص
8. رعش . م یقوقح
ام نامز
٥ -
جیشوی امین ،هاگن :نارهت . ١ ١٣٨
، ١ ٥ ٣
.ص 9. .باتک تشه .س یرهپس :نارهت یروهط
، ٦٣ ٣ ١
، ٤٥٧
ص .
10. ینکدک یعیفش م
راودا .
،نخس :نارهت .یسراف رعش ٣٨٠،١٧۵ ١ .ص 11.
.ش یدورگنل
ون رعش یلیلحت خیرات . .ج
١ ،زکرم :نارهت . ٠،٦٤٩ ١٣٧
ص . 12.
.ش یدورگنل
ون رعش یلیلحت خیرات . .ج
٣ ،زکرم :نارهت . ٨ ١٣٧
،
۴ ٨ ٧
.ص
13. .ع یراصناریم .جیشوی امین ۀراب رد یدانسا
نارهت ناریا یلم دانسا نامزاس تاراشتنا : ، ٧٥ ٣ ١ ، ١٨٢
ص . 14.
.)یسراف رصاعم تایبدا خیرات( هنشت یوبس نوچ .م یقحای
:نارهت
ماج ، ٥ ١٣٧ ،
٣٨٣
.ص
C.N.Məmmədzadə 316
XÜLASӘ İRANDA “YENİ POEZİYA”NIN YARANMASINDA NİMA YUŞİCİN ROLU C.N.MƏMMƏDZADƏ Nima Yuşicin nəzəriyyəçisi olduğu “azad şeir” iki prinsipə əsaslanırdı: هزات هدید (təzə baxış) və هزات تفاب (təzə toxuma). Bir-biri ilə əlaqəli olan hər iki prinsip özündə şeirin zehni (məzmun) və zahiri şəklinin (forma) vəhdətini əks etdirirdi. “Azad şeir”in nüvəsini şairin düşüncəsi, dünyabaxışı və dünyaduyumu təşkil edirdi. Nima Yuşic şeirin kəmiyyətcə deyil, keyfiyyət baxımından ölçülməsini, şairin formaya deyil, məzmuna bağlanmasını məqbul sayırdı. “Azad şeir”də zehni şəklin tələbinə görə şeirin zahiri formasının dəyişməsi, bir neçə vəznin peyda olması, misraların bərabərliyinin pozulması, qafiyənin itməsi təbii hal kimi qarşılanır. O, böyük səylə Qərb poeziyasında olduğu kimi nəzmi nəsrə yaxın etmək üçün çalışmışdır. Bunun üçün “azad şeir”in əsasını təşkil edən və tarixən fars şeirinin mayası olan ənənəvi əruza yaradıcı yanaşmış, klassik əruz qaydalarını sadələşdirmiş, yeni ideyaların ifadəsi üçün təzə vəzn və şeir qəliblərinin icadına nail olmuşdur. İranda “Yeni şeir”in formalaşmasında Nima Yuşicin rolu 317
РЕЗЮМЕ РОЛЬ Н.ЮШИДЖА В ФОРМИРОВАНИЕ «ШЕР-И НОУ» В ИРАНЕ ДЖ.Н.МАМЕДЗАДЕ «Свободный стих», теоретиком которого был Нима Юшидж, основывался на двух принципах: هزات هدید(новый взгляд) и هزات تفاب (новое построение). Связанные друг с другом два принципа отражали в себе единство внутренного (содержание) и внешнего (форма). Ядро «свободного стиха» составляло размышления поэта, его мировоззрение и мироощущение. Нима Юшидж считал приемлимым не количество, а качество оценки стиховорения, поэт должны был быть связан не с формой, а с содержанием. В «свободном стихе» считается естественным изменение формы в угоду содержанию, наличие нескольких размеров, нарушение порядка строк, отсуствие рифмы. С молодости Нима много трудился в плане сближения поэзии с прозой подобно западной поэзии. С этой целью он творчески относился к традиционному арузу, состовляющему основу «свободного стиха» и исторически являющемуся ядром персидского стихосложения. Он упростил классические каноны аруза, а также добился создания новой рифмовки и стихотворных метров для выражения новых идей.
C.N.Məmmədzadə 318
RESUME
“NEW POETRY” IN IRAN J.N.MAMMADZADE Nima Yushij`s theory of “new poetry” based on two principles: هزات هدید (new way of thinking) and هزات تفاب (new structure). The two principles connected with each other indicate the mental (plot), at the same time the external unity of poem in itself. The main kernel of “free poetry” contains the poet`s outlook, world awareness. He prefered the measuring of poem from point of view of quality, but not the quantity and he appreciated the main idea of poem but not the form. According to demand of “free poetry” the change of external form of poem, emerging of some rhyms, violation of equality of lines, missing of hemistiches is considered to be natural. He strived to make prose close to poetry like as it is in West one. That`s why he simplified classic arus rules which contain the main kernel of Persian historical traditional poetry and to express new ideas he has created new forms of poetry and has achieved his aim.
Şeref Han-i Bitlisi’nin “Şerefname” eserine tarihsel bakış 319
TARİHSEL BAKIŞ
XIX. yüzyılda Osmanlı imparatorluğu ve Kaçarların İran’ında iç çekişmeler ve askeri başarısızlıklar günden güne artar. Her iki imparatorluğun toprakları Avrupa devletlerinin bu bölgeler için mücadele alanı haline dönüşür. Bu dönemde Kürt halkının ulusal haklarını elde etme ve özgürlük mücadelesi de gittikçe güçlenir. XIX. Yüzyılda Kürtlerin beş büyük isyanı gerçekleşir: 1806 yılında Abdurrahman Paşa İsyanı, Bilbas aşiretinin İsyanı, Bedir Han Bey İsyanı (1843- 1846), Yezdenşir İsyanı (1853-1855), 1880 yılında Şeyh Ubeydullah İsyanı. Stratejik açıdan Yakın ve Ortadoğu’nun en önemli bölgelerinden birisi olan Kürdistan’da yaşanan olaylar Avrupa devletlerinin de dikkatini çeker. Osmanlı İmparatorluğu’na ve İran’a karşı mücadelelerinde bu isyanlarından yararlanmaya çalışan Avrupalılar XIX. Yüzyıl boyunca Kürdistan’a çok sayıda tarihçi, dilbilimci, coğrafyacı göndererek bölgeyi ciddi bir şekilde incelemeye başlar. Bu yüzyılda Kürdistan’ın coğrafyası, tarihi ve kültürü ile ilgili Avrupa bilim insanlarının (d’Herbelot, Malcolm, Quatremere, Fraehn, Veliaminof-Zernof vd.) çok sayıda eserleri ortaya çıkar. Bu eserler Kürdistan Tarihi üzerine Orta Çağ kaynaklarının incelenmesi gerekliliğini ortaya koyar.
AMEA A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun elmi işçisi Erhan Çağlayan 320
1. Şeref Han-i Bitlisi’nin Hayatı Şeref Han-i Bitlisi (Kürtçe: Şerefxanê Bedlîsî, Farsça: یسیلدب فرش ناخ) Bitlis şehrinin en eski hâkimlerinden ve ünlü Rojkan aşiretinin temsilcilerinden olmuştur. Molla Mahmud Beyazidi’nin yazdığına göre, bütün Kürdistan’da sadece iki aile kendi asaleti ile Bitlis hâkimlerine rakip sayılıyordu. Bunlar, Boxtan (Cezire) ve Hakkâri hâkimleriydi. Şeref Han’ın yazdığına göre, Bitlis 760 yıl boyunca onun ecdatlarına ait olmuştur (11, s.407). Osmanlının bölgeyi fethi sırasında Bitlis emiri bağımsızdı. Devletin Akkoyun- lulara bağlılığı formal bir nitelik taşıyordu. Belirtelim ki Şeref Han-i Bitlisi’nin dedesi Emir Şeref’in döneminde de (1485-1533/34) Bitlis’in Akkoyunlulara ve Safevilere bağlılığı şartlı olmuştur (11, s.450). 1514 yılındaki Çaldıran savaşında Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim (1512-1520) tarafında savaşan Emir Şeref, Sultan Süleyman’ın döneminde (1520-1566) ise Safevilerin tarafına geçmiştir. Safevi Şahı Tehmasib’in (1524-1576) 1532 yılı 21 Eylül tarihli fermanına göre Emir Şeref, Kürdistan’daki tüm emirlerin üzerinde hâkimiyeti elde ediyordu; ayrıca Bitlis, Ahlat, Muş ve Hınıs (Xnus) vilayetlerinin yöneticiliği de ona veriliyordu (11, s.450). 1533/34 yılında yapılan savaşların birinde yenilen Emir Şeref’in yerine oğlu, “Şerefname” eseri yazarının babası, Şemseddin geçer. 1533 yılında sultan Süleyman Azerbaycan’a sefere çıkar ve Emir Şemseddin, Safevi Şahı Tehmasib’in tarafına geçer. Bunun karşılığında Şah; Serap, Marağa, Demavend, Daralmarz, Karahrud, Cahrud ve Ferahan gibi yerleri Emir Şemseddin’in yöneticiliğine verir (11, s.450). Safevilerin Emir Şemseddin’e bu kadar geniş hâkimiyet vermesi tesadüfi değildir. Kürdistan’da Osmanlı hâkimiyetinin bitmesini isteyen Şah’ın Kürt toplumunun desteğine ihtiyacı vardı. Azerbaycan’a gelen Şemseddin, Kızılbaş Emiri ve Türk Bayandur kabilesinden olan Emir Han Musili’nin kızı ile evlenir ve 1543 yılı 25 Şubat’ında bu evlilikten oğlu Şeref Han doğar. Diğer Kızılbaş devlet görevlilerinin çocukları gibi, Şeref Han da Şah Tehmasib’in sarayında Şah’ın çocuklarıyla birlikte eğitim alır. 12 yaşına gelen Şeref Han’a Salyan ve Mahmudabad’ın (Kuzey Azerbaycan) şehirlerinin, 1556/57 yılında ise Hemedan şehrinin idaresi verilir. Bu arada Şeref Han, Hemedan emirlerinden olan Muhammed Bey’in kızı ile evlenir. Bir süre sonra şah Tehmasib, Şeref Han’ı Kuzey Azerbaycan’a göndererek Ağdaş, Gebele ve Bakü’nün yöneticiliğini ona verir. Şah Tehmasib’in vefatından sonra (1576) başlayan Safevi-Osmanlı savaşında (1578-1590) Şeref Han, Osmanlı Sultanı III. Murad’ın (1574-1595) tarafına geçer.
Şeref Han-i Bitlisi’nin “Şerefname” eserine tarihsel bakış 321
Osmanlı Sultanı, bunun karşılığında Şeref Han’ın baba yurdu olan Bitlis’i onun yönetimine bırakır. 1596 yılında, 53 yaşına gelen Şeref Han gönüllü olarak tahtını oğlu Ebu’l-Meali Şemseddin Bey’e bırakıp “Şerefname” eserini yazmaya başlar. Şeref Han’ın ölüm tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte 1599 yılında vefat ettiği sanılmaktadır. XIX. yüzyılın sonunda Molla Mahmud Beyazidi’nin yazdığına göre, “Şeref Han’ın kabri Bitlis’tedir ve bu neslin temsilcileri halen bu şehirde kalmakta olup artık hiçbir iktidara sahip değildirler” (11, s.76). Belirtelim ki Şeref Han çocuk yaşlarında Safevi Şahlarının sarayında yetiştiği için çok yüksek eğitime sahip olmuştur. Genç yaşlarından başlayarak Arap ve Fars yazarlarının eserleriyle yakından tanışan Şeref Han, Kürtlerin ve Kürdistan’ın tarihi hakkında eser yazma kararını almış, ancak siyasi ve askeri kariyerinden dolayı bu planını yıllar sonra gerçekleştirebilmiştir. Şeref Han kitabı için kaynakları 1588- 1596 yılları arasında toplamış, 1597 yılında kitabın birinci bölümünü, 1599 yılında ise eserin tümünü (II.Cilt) tamamlayabilmiştir. “Şerefname” gibi bir kitabı yazabilmek için engin bilgiye, yüksek zekâya ve geniş tarih bilgisine sahip olmak gerekirdi. İşte tüm bu nitelikler Şeref Han-i Bitlisi’de bulunurdu.
1776 yılında d’Herbelot adlı yazarın “Doğu Kütüphanesi” adlı eserinin yayımlanmasından sonra Avrupalılar XVI. yüzyılın sonlarında Kürt kökenli bir yazar tarafından yazılan ve Kürtlerin tarihi ile ilgili yazılmış bir eser hakkında bilgi sahibi olurlar. Farsça yazılmış bu eserin adı “Şerefname”, eserin yazarı ise yukarıda adını zikir ettiğimiz Şeref Han-i Bitlisi’dir. D’Herbelot eserin yazarı hakkında çok az bilgi verse de eser çok kısa bir süre içinde “Şerefname” adıyla Avrupalılar arasında ün kazanır. Avrupa’da “Şerefname”nin el yazmasını elde eden ilk kişi İngiliz araştırmacısı C. Malcolm olmuştur (Bu el yazma şimdi Londra’daki Asya Kral Kütüpha- nesi’ndedir). İngiliz tarihçisi, İran tarihine ait “Geschichte von Persien” adlı eserinde defalarca “Şerefname”den bazı bölümleri okurlarıyla paylaşmış, fakat eserin yazarı hakkında hiçbir bilgiye yer vermemiştir (7). Diğer bir Avrupalı yazar olan Quatremere de “İran Moğolları Tarihi” adlı eserinde “Şerefname”den alıntılar yapmıştır (6).
Erhan Çağlayan 322
“Şerefname”nin Farsça metninin yayımı ilk kez 1860-1862 yıllarında Rus araştırmacısı Veliaminof-Zernof tarafından gerçekleştirilmiştir. Zernof’un bu iki ciltlik yayımı, otuz yaşındayken Rusya Bilimler Akademisi’ne “Akademisyen” olarak seçilmesini sağlamıştır. 1931 yılında ise “Şerefname” Kahire’de Muhammed Ali Avni tarafından ikinci kez bastırılmıştır (5). Veliaminof-Zernof’un yazdığı giriş makalesi de Arapça tercüme edilerek bu yayıma eklenmiştir. Muhammed Ali Avni, Kahire yayımında iki el yazmaya dayanmıştır: Halep el yazması ve Bedir-Han’ın el yazması. 1965 yılında Tahran’da “Şerefname”nin üçüncü baskısı İran araştırmacısı Mu- hammed Abbasi tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu yayımda Farsça metinle birlikte, araştırmacının giriş makalesi ve kayıtları da vardır (10). Muhammed Abbasi’nin yazıdığına göre, “Şerefname”nin bilimsel önemi üç hususa dayanır: 1) İlk kez bu kitapta başlıca konu olarak Kürtlerin tarihi seçilmiştir. 2) “Şerefname”de tüm Kürt aşiretlerinin tarihi verilmiştir. 3) Eser çok akıcı dille yazılmıştır ve çeviri yapılması için problem oluşturmamaktadır. Kürtlerin tarihi hakkında “Şerefname”den daha değerli bir eser yoktur” (10, s.89). 3. “Şerefname”nin El Yazmaları Belirtelim ki “Şerefname”nin çok sayıda el yazmasının olduğu bilinmektedir. Araştırmacılar bunların sayısının 22 olduğunu belirtirler (3, s.366-368). 1) Bu eserin en mükemmel ve en değerli el yazması İngiltere’deki Oxford kütüphanesindedir. Bu el yazma 1597 yılına ait olup tam adı “Şeref-name-yi Tarih-i Kurdistan” şeklindedir. El yazma 246 sayfa ve 20 resimden oluşur. 2) Erdebil el yazmaları fonundan alınan ve şu anda Petersburg kütüphanesinde korunan el yazma 1598 yılına aittir. Bu el yazmada V. bölümden XI. Bölüme kadar büyük bir boşluk vardır. 3) 1606 yılına ait olan el yazması Kilis’te Hasan bin Nuraddin adlı biri tarafından aktarılmıştır, 327 sayfa olup hâlhazırda Oxford kütüphanesindedir. 4) 1618 yılına ait olan el yazma İngiliz araştırmacısı E. Browne tarafından elde edilmiştir ve 184 sayfadır. 5-6) 1624/25 yılına ve 1626/27 yıllarına ait iki el yazma İstanbul kütüphane- lerindedir. 7-8) 1645 yılına ait (328 sayfa) ve 1669 yılına ait (369 sayfa) İsfahan el yazmaları, İngiliz Müzesindedir.
Şeref Han-i Bitlisi’nin “Şerefname” eserine tarihsel bakış 323
9) Paris Milli Kütüphanesindeki el yazma 243 sayfadır ve 1672/73 yıllarına aittir. Bu el yazmada VII, VIII. ve IX. bölümler yoktur. 10) “Şerefname”nin 1693 yılına ait bir yazması da ABD’nin Princeton Üniver- sitesi kütüphanesindedir. 11) Dikkat çeken el yazmalardan biri de Londra’daki Asya Kral Kütüpha- nesinde olan el yazmadır. Bu el yazma “Şerefname” ile birlikte, 1810 yılında Muhammed İbrahim bin Molla Muhammed Hüseyin Erdalani tarafından yazılmış “Erdalan Hâkimlerinin Tarihi” eserini de içerir ve “Şerefname”nin Erdalan hâkimle- rine adanmış bölümünün devamı gibi sunulur. 12, 13, 14, 15) İngiliz Müzesinde bulunan ve 1816-1835 yıllarına kadar dönemleri kapsayan 4 el yazma daha bulunmaktadır. Bu el yazmalar çok büyük kısaltmalarla verilmiştir. 16) Petersburg kütüphanesindeki “Hanıkov El Yazması” olarak adlandırılan el yazması, 1598/99 yılına ait olup el yazmanın 1836 yılında Dilmekan’da Muhammed Riza bin Kerbela-yi Sabir Ali tarafından aktarılmış bir nüshasıdır. El yazma 1854 yılında Rusya’nın İran’daki Başkonsolosu H. Hanıkov tarafından elde edilmiştir. 17) 1862/63 yılına ait el yazma İstanbul’dadır. 18-19) Blochet tarafından bulunan Paris Milli Kütüphanesindeki iki el yazma XIX. yüzyıla aittir. 20) Oxford Kütüphanesindeki el yazmanın tarihi bilinmemektedir. 21-22) Rusya Bilimler Akademisi Asya Halkları Enstitüsü’nde 576 ve 576a sayılı iki el yazmanın tarihi bilinmemektedir. Birinci nüsha neredeyse tüm metni kapsar, ama ikinci nüsha parçalardan oluşur (11).
XIX. yüzyılın ortalarına doğru “Şerefname”nin Farsça metninin yayımlanması Avrupa, Türkiye ve İran’da büyük ses getirmiş ve eserin kısa zamanda çeşitli dillere çevrilmesine sebep olmuştur. Eser ilk olarak Türkçeye çevrilmiştir. XIX. yüzyılın ünlü Kürt araştırmacısı Molla Mahmud Beyazidi, kendisinin döneminde “Şeref- name”nin Türkçeye tercümesinin birkaç versiyonu olduğunu yazmıştır (1, s.79). “Şerefname”nin Türkçeye ilk çevirileri aşağıdakiler sayılmaktadır:
Mehmed Bey bin Ahmed Bey Mirze tarafından 1667/68 yılında tamam- lanmış çeviri.
çeviri. Erhan Çağlayan 324
1858/59 yılında Molla Mahmud Beyazidi “Şerefname”yi Kürt (Kurmanci) diline tercüme etmiştir. Tercümenin el yazması Petersburg’daki Saltıkov-Şedrin Devlet Kütüphanesi’nde, A. D. Jaba’nın el yazmaları fondundadır (11, s.21). Bu çeviri 1986 yılında Moskova’da basılmıştır. 1853-1859 yılları arasında Viyana’da G. Barb’ın yazıları yayımlanmakta olup bu yazılarda yazar, “Şerefname”nin kısa içeriğinin ve bazı bölümlerinin Alman diline çevirisini yapar. G. Barb, Bitlisi’nin eserini “Şerefname” değil, “Tarihü’l- Ekrad” olarak adlandırır (2, 1853). 1868-1875 yıllarında Petersburg Üniversitesi profesörü Charmoy “Şeref- name”yi Fransız diline tercüme etmiştir. Charmoy’un anlattığına göre, o bu eserin tercümesine ömrünün 30 yılını vermiştir (4, 1868-1875). İlginçtir ki “Şerefname”nin en geç tercümesi Arap ve Rus dillerinde olmuştur. Şöyle ki XIX. ve XX. yüzyılın başlarında artık Türkçeye ve birkaç Avrupa diline tercüme edilen “Şerefname” Arap diline 1953 yılında tercüme edilmiş ve Bağdat’ta yayımlanmıştır. Eserin Arap diline çevirisini Molla Cemilbendi Rozhbeyani yapmıştır. “Şerefname”nin Rusçaya çevirisi ise 1969-1976 yıllarında Y. İ. Vasilyeva tarafından yapılmıştır.
“Şerefname” eseri yazılmadan önce Kürt halkının tarihine ait bilgiler, diğer ülkelerin tarihi hakkında olan eserlerden (fragmentar bilgilerden) öğrenilmekteydi. Bu durum ise büyük bir tarihe sahip olan Kürt halkının tarihini tam araştırmak için yeterli değildi. Bu nedenle, Şeref Han-i Bitlisi’nin Kürt Halkının tarihi hakkında yeni bir kitap yazması bilim dünyasında büyük bir gelişme olmuştur. Şeref Han-i Bidlisinin eseri sadece Kürtlerin değil, bütün Yakın ve Orta Doğu’nun ortaçağ tarihini araştırmak için birinci dereceli kaynaktır. Bu eser aynı zamanda bu bölgedeki halkların çağdaş tarihini anlamak için de değerlidir.
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|