İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RESUME
- Çapa tövsiyə etdi: akademik V.M.Məmmədəliyev
|
ӘDӘBİYYAT SİYAHISI 1. Abdulqadir İnan, Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul, 1967. 2. Aybars Pamir, Türklerin Geleneksel Dini Şamanizmin Orta Asya Eski Türk Kamu Hukukuna Etkisi, Ankara Universitesi Hukuk fakultesi dergisi, C.52, sayı 4, Ankara, 2003. 3. Әkbər Nəcəf, Hun Minilliyi, Bakı, 2015. 4. Әkbər Nəcəf, İnanc Yaddaşı, Bakı, 2014. 5. Hikmet Tanyu, İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanri İnancı, Ankara, 1980. 6. İbrahim Kafesoğlu, Eski Türk Dini, Ankara, 1980. 7. Ramiz Әskər, Orxon Abidələri, Bakı, 2012. 8. Tariyel Azərtürk, Genesis of Cuneiform Signs, Whose Are They?, USA, Seattle, 2002. (əlavə bax: Tariyel Azərtürk, Mixi Yazılı Azəri Türk Dilinin Qram- matikası, USA, Seatle, 2004 ) 9. Тариел Азертюрк, Генезис Тюрка и Тюркского Языка (на основе кли- нописных надписей), в 2-х томах – стр. 950, Нью Йорк, 2016, на русском языке).
Elvin Əliyar oğlu Babayev 278
XÜLASӘ Türklər tarix boyu bütün dinlərlə əlaqə yaratmaqda tərəddüd etməmiş, hətta bu dinləri dövlət səviyyəsində rəsmən qəbul etmişdilər. Uyğur xaqanlığı buddizmi, maniheizm və xristianlığı, Xəzər xaqanlığı musəviliyi, İslam dinini isə ilk dəfə Volqa Bolqar dövləti ( 920-ci illərdə ), daha sonra isə Qaraxanlılar ( 943-cü ildə ) rəsmi din elan etmişdilər. Lakin türklərin köklərinə bağlı olmaları onları Tək Tanrı dinindən ayıra bilməmişdir. Türklər xristian, buddizm, musəvi kimi dinlərə sitayiş etdiklərində belə öz rəbblərini Tanrı adlandırmışlar. Türklərdə Tək Tanrı inancının tarixi daha da qədimlərə, eramızdan əvvəl 3 min ilə gedib çıxır.
The Turks throughout their history didn't hestiate to establish contact with all religions, and even the religions officially adopted at the state level. The Uyghur buddhism, manichaeism and christianity, the Khazar Khaganate jewish and the Islam religion for the first time in the Volga Bulgarian state( in 920 years) and the Kharahans was declared the official religion (in 943 year). But in spite of being connected to the roots of the Turks couldn't separate them religion of single God. Even when turks obeyed Christianity, Buddhism, Jewish they called their Lord as God. In Turks the history of belief in a single God goes back to the 3000 B.C..
Турки на протяжении всей истории всегда создавали определенные отношения совсеми религиями, приняли эти религии на государственном уровне. Уйгурское хаганство принял буддизм, Каспийское хаганство-иудаизм, ислам же был первый раз офицально принят Государством Волга-Болгар (в 920 году), позже Государством Караханлылар. При этом верность турков к своим корнями не смог их отдалить от единобожия. Туркы уверивая в христианство, в будизм, в идуаизм, в ислам всегда называли своих богов Танры. У турков вера в единобожия была еще 3 тысячи лет д.н.э..
Maraqlar sosial konfliktlərin yaranmasının əsas səbəbi kimi 279
YARANMASININ ӘSAS SӘBӘBİ KİMİ Vüsalə Gülmalıyeva Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun Sosial Fəlsəfə şöbəsinin baş laborantı Açar sözlər: maraq, konflikt, münaqişə, ziddiyyət, sosial, iqtisadiyyat, dəyər. Ключевые слова: интерес, конфликт, спор, противоречие, социальный, экономика, ценность. Key words: interest, conflict, dispute, controversy, social, economy, value
Maraqlar problemi sosial fəlsəfənin ən aktual mövzularından biridir. Bu problemin öyrənilməsi sosial elmlərin yaranmasınadək bir o qədər də önəmli qəbul edilməmişdir. Çünki cəmiyyətdə baş verən proseslərin kökündə duran maraqlara abstrakt bir şey kimi yanaşılırdı. Lakin cəmiyyət eləcə də, burada baş verən hadisə və proseslər mürəkkəbləşdikcə və onların öyrənilməsinə verilən əhəmiyyət artdıqca maraqlar probleminin araşdırılmasının qaçılmaz olduğu görülmüşdü. Cəmiyyət özlüyündə mürəkkəb bir sistemdir.[1, s.22] Bu sistemin mürəkkəbliyi isə hər şeydən əvvəl, onun çoxlu sayda bir-birilə müxtəlif qarşılıqlı əlaqə və təsirdə olan elementlərdən, altsistemlərdən ibarət olması ilə bağlıdır. Burada elementlər qismində çıxış edən ayrı-ayrı fərdlərin birliyi və bu birliyin ən başlıca şərti kimi insanlar arasında yaranan münasibətlər sistemi mövcuddur. Bu münasibətlər sistemində iqtisadi, siyasi, mənəvi həyatda müxtəlif vəziyyətdə olan, bərabər səviyyədə iştirak etməyən, həyat tərzinə, gəlir səviyyəsinə, köklü maraqlarına görə fərqlənən insan qrupları iştirak edir. İnsan
fəaliyyətinin əsasında duran amillərdən biri kimi ehtiyac (tələbat) və bu tələbatdan doğan maraqlardır. Bu iki amil olmasa insanda dinamika, hərəkət, inkişaf ola bilməz. Maraqlar prinsipi canlı aləmin bütün növlərinə məxsus olan cəhətdir. Bu prinsip mövcudolma və yaşamağın əsasında durur. Sosial varlığın özünün mənfəətinə xidmət edən maraqları olur və istər fərd, istərsə də sosial qruplar, təbəqələr öz maraqlarının təmin olunmasında maraqlıdır. Lakin bu sadalananlar arasında mövcud olan maraqlar fərqli olduğuna görə onların Vüsalə Gülmalıyeva 280
toqquşması, bir-birinə uyğun gəlməməsi
müxtəlif yönümlü sosial münaqişələrin yaranmasına gətirib çıxarır. Həm cəmiyyətdə, həm də insanın daxili dünyasında və onların qarşılıqlı münasibətlərində iştirak edən maraqların toqquşmasından yaranan konfliktlərdən qaçmaq mümkün deyil. Cəmiyyət varsa orda münaqişə, ziddiyyətlər, konfliktlər olmalıdır.
Münaqişə, ziddiyyət və eləcə də konfliktlər cəmiyyətdə və insan həyatının bütün sferalarında mövcuddur. Әslində münaqişəsiz, ziddiyyətsiz həyatı təsəvvür etmək özü absurddur. Münaqişə nəzəriyyəçilərinin gəldikləri qənaətə görə, cəmiyyət maraqları toqquşan müxtəlif sosial qrupların mübarizəsi nəticəsində yaranıb və münaqişəli fikirlərdən törəyən qarşıdurmalar sayəsində inkişaf edir.[2, s.28] Münaqişə çox vaxt cəmiyyətin süstləşməsinin qarşısını alır, insanları yeniləşdir- məyə, onları yaradıcılığa sövq edir. Әlbəttə, qaydaların, qanunların, insan hüquq və azadlıqlarının pozulması baxımından yaranan münaqişələrin müəyyən təhlükəlilik doğurması da bir həqiqətdir. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi münaqişə cəmiy- yətin dinamik inkişafına rasional təsir göstərməlidir. İnsan cəmiyyətin bir üzvü olmasına baxmayaraq onun öz daxili dünyası və burada onun maraqları, istəkləri, arzuları, xəyalları mövcuddur. O, cəmiyyətdə yaşayaraq onun norma, qayda və qanunlarına tabe olmağa məcburdur. Lakin bir tərəfdən də onun eqosu öz ambi- siyalarını həyata keçirməyə çalışır, maraqları, istəkləri, arzuları cəmiyyətdə hökm sürən qayda-qanunlara boyun əyməyə qoymur. Məhz Ziqmund Freyd təsdiq edir ki, sivilizasiyanın özü elə bioloji meyil və sosial tələbin münaqişəsinin nəticəsini özündə birləşdirir. [3, s.90] Fərdi və sosial şüurda baş verən dəyişikliklər maraqla- rında məzmununda gedən dəyişikliklərlə əlaqəlidir. Ona görə də fərdi və ictimai maraqlar bir-birilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərməlidirlər. Çünki onlar bir-birindən ayrılmaz anlayışlardır. Cəmiyyətin ümumi tələbləri əsasında yaşamağı öyrənməyə çalışmaq lazımdır. Çünki cəmiyyətdə razılıq olmasa o daim ziddiyət içində, hər an vətəndaş qarşıdurması təhlükəsi ilə üzləşən cəmiyyətə çevrilir. Bu isə ümumi inkişafa zərər verir, onu ləngidir. Cəmiyyətə məxsus olan ümumi problemləri həll etmədən xüsusi problemləri və eləcə də əksinə həll etmək mümkünsüzdür. Bildiyimiz kimi, cəmiyyətin iqtisadi, sosial, siyasi və mənəvi tipli ictimai sferaları mövcuddur. Bütün bu sferaların hər birində insanların fəaliyyəti spesifik xarakter daşıyaraq müxtəlif növ maraqlara və onların konfliktinə gətirib çıxarır. Maraqlar daha çox özünü iqtisadi sahədə göstərir. Sosial həyatın xüsusi yerini iqtisadi həyat və iqtisadi əlaqələr tutur. İqtisadi maraq isə bu iqtisadi əlaqələrin kökündə duran əsas amillərdən biridir. Fridrix Engels haqlı olaraq qeyd edirdi ki,
Maraqlar sosial konfliktlərin yaranmasının əsas səbəbi kimi 281
iqtisadi əlaqələr, hər şeydən əvvəl, maraqlar kimi meydana gəlir.[4,s271] İqtisadi maraqlar cəmiyyətdə mövcud olan sosial subyektlərin (sosial qrup, sinif, təbəqə, fərd) obyektiv sürətdə mövcud olan maddi tələbatıdır. İqtisadi maraqların yaranması və həyata keçirilməsi ilə bağlı iqtisadi ədəbiyyatda tam dolğun bir fikir olmasa da, iqtisadiyyatçıların da maraq dairəsinə daxil olduğuna görə bu haqda çoxlu müxtəlif fikirlər mövcuddur. İqtisadçılar bu problemi öyrənərkən belə qərara gəldilər ki, insan üçün, hər şeydən əvvəl, öz maraqları önəmlidir. Məhz buna görə də cəmiyyətlə insanın şəxsi maraqları arasında münaqişə yaranır. Iqtisadi
maraqların predmeti qismində iqtisadi nemətlər, pul, aksiya, valyuta, qızıl, və s. təşkil edir. Eləcə də sosial birliklər (sinif, təbəqə, qrup və s.), sosial institutlar, cəmiyyətlər, millətlər arasında iqtisadi nemətlər uğrunda yaranan iqtisadi maraqların toqquşması iqtisadi konfliktə gətirib çıxarır. İqtisadi həyatda marağın rolunun üstünlüyü XVIII əsrin axırlarında daha önəm kəsb etməyə başladı. Adam Smit qeyd etdiyi kimi, bütün məhsulların mənşəyində və mübadiləsində insanların şəxsi maraqları tutur. İnsanların və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi iqtisadi maraq sisteminin mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsində özünü göstərir. Bundan əlavə insanlar öz iqtisadi maraqlarını yerinə yetirərkən başqalarınında seçimini mümkün edirlər. Çünki cəmiyyətdə insanlar bir-birilə əlaqəsi olmayan halda onlar arasında geniş fəaliyyət mübadiləsi hökm sürür. Öz məqsədlərini güdən hər bir fərdin öz maraqları naminə göstərdiyi fəaliyyəti başqa fərdlərin iqtisadi maraqlarının reallaşdırılması üçün şərt olur. Nəticə etibarilə isə müxtəlif fəaliyyətli insanlar arasında geniş əlaqələr yaranır. F. Xayekin “geniş qayda” nəzəriyyəsi məhz elə buna söykənir. İnsanın iqtisadi fəaliyyəti rasional qaydada fəaliyyət göstərir. Çünki o öz ehtiyaclarını, tələbatlarını həyata keçirərkən müəyyən planlarla, məqsədlərlə və variantlarla yerinə yetirməyə çalışır. Deməli, yarana biləcək iqtisadi konfliktin uğurlu şəkildə idarə etməyin mümkünlüyü özünü göstərir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz ki, iqtisadi maraqlardan törəyən iqtisadi konfliktlərdən qaçmaq mümkünsüzdür. Lakin onun mənfi şəkildə genişlənməməsi üçün onu rasional qaydada, dünyanın müsbət təcrübəsinə əsaslanaraq beynəlxalq əlaqələrlə və münasibətlərlə idarə etmək lazımdır. Maraq anlayışını daha dərindən araşdırsaq görərik ki, iqtisadi maraq insana istehsal prosesində obyektiv olaraq fəaliyyətində məhz nəyin lazım olduğunun müəyyənləşdirilməsidir. İqtisadi maraqlardan danışarkən biz iqtisadi bərabərsizlik terminini də qeyd etməliyik. Düzdür, cəmiyyət heç bir zaman iqtisadi bərabərliyə malik olmayıb.
Vüsalə Gülmalıyeva 282
Lakin bu bərabərsizlik bir tərəfdən sosial-iqtisadi konfliktlərə gətirib çıxarırsa, digər tərəfdən bu bərabərsizlik fərdin, sosial qrup, birlik və təbəqələrin fəallığının səbəbi
olur. Lakin iqtisadi bərabərsizlik sosial ədalət prinsipinə əsaslanmalıdır. Bundan əlavə, iqtisadi maraqları başa düşmək üçün “həvəs” və “həvəsləndirmə” anlayışlarını da diqqət yetirmək lazımdır. Lakin həvəs və maraq anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. Çünki bəzi tədqiqatçılar maraqların yaranması və reallaşmasının forması kimi təsərüffat praktikası ilə eyniləşdirirlər. Qeyd edirlər ki, maraqlar birbaşa həvəsə xidmət edir. Bəziləri isə elə fikirləşirlər ki, həvəs marağın dərk edilməsidir. İqtisadi həvəsləndirmə müxtəlif iqtisadi formalarda-əmək haqqı, kredit və s. şəkildə özünü göstərir. İqtisadi maraqlar insan fəaliyyətinin bütün sferalarına toxunur və
çoxsəviyyəli sistem iqtisadi tələbatı yaradır. Maraq və tələbat anlayışları, onların qarşılıqlı əlaqəsi haqqında tam dolğun bir fikir yoxdur. Bəzi tədqiqatçılar bu anlayışları bir birindən ayırır, bəziləri isə eyniləşdirir. Tələbat obyektiv olaraq bizim təfəkkürümüzdən asılı deyil, maraqlar isə subyektiv olduğuna görə başa düşüləndir. Әgər tələbat ümumi xarakter daşıyırsa, maraqlar konkertliyi ilə seçilir. Maraq və tələbat anlayışlarını bir birindən fərqləndirməyə çalışsalarda, onların eyniləşdirilməsi fikri iqtisadi elmdə demək olar ki, rəsmi status qazandı və hətta bu öz təsdiqini siyasi iqtisadi lüğətdə də yerini tutub: “İqtisadi maraqlar-cəmiyyətin, təbəqələrin, sosial qrup və ya fərdlərin obyektiv sürətdə maddi tələbatıdır”[5, s162] İnsan öz iqtisadi maraqlarına uyğun olaraq bu və ya digər tələbatlarının təmin olunması uğrunda fəaliyyət göstərir. Maraq istehsalın inkişafına stimul verir. İqtisadi maraqlar davamlı olaraq “sosial sifariş” verən istehsal prosesində iqtisadi tələbatların təmin olunmasının əsas etapı kimi çıxış edir. Bu proses təkrarlanaraq yeni maraqlar doğurur, bu da öz növbəsində yeni tələbatlar yaradır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, iqtisadi maraq və tələbatlar insan ehtiyacının ayrılmaz hissəsidir. Tələbatın təmin olunması üçün istehsal, istehlak, mübadilə və s. proseslərdən keçmək lazımdır. Məhz bunlar çətin- ləşmiş iqtisadi maraqlar sisteminin hər bir pilləsində yeni maraqlara zəmin yarada- raq insanların təmin olunmayan tələbat və istehsal fəaliyyəti arasında aktiv qarşılıqlı iştirak edirlər. İstehsal konkret nemətlər yaradır və insanların ehtiyaclarının təmin olunmasını ödəyir. Bu ehtiyacların ödənilməsi və faydalılığından istifadə edən insan öz növbəsində yeni ehtiyaclarının yaranmasına gətirib çıxarır. Bu isə qlobal şəkildə cəmiyyətin bütün sahələrinə müsbət və ya mənfi təsir göstərərək yeni tələbatlar yaradır. İstehsalı doğuran tələbat daha da böyüyür, mürəkkəbləşir, istehsalla müna- qişəyə girir və onun yenidən inkişafını tələb edir, yenidən istehsalın inkişafı yeni Maraqlar sosial konfliktlərin yaranmasının əsas səbəbi kimi 283
tələbatların yaranmasını doğurur. Bu proses daimidir. İqtisadi maraqlara cəmiyyət istehsalının hərəkət gücü kimi baxmaq olar. Bu müstəqil bir substansiya deyil, o, cəmiyyət maraqlarını da nəzərə alan substansiyadır. Digər tərəfdən də, iqtisadi ma- raqların tərkibində fərdi tələbatlarını ödəmək istəyən fərdi maraqlar da dayanır. Məhz cəmiyyətin iqtisadi maraqları ilə fərdi maraqlar arasında münaqişə və eyni za- manda qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Nə cəmiyyətin ümumi iqtisadi marağı, nə də fər- di iqtisadi maraq ayrılıqda mövcud ola bilməzlər. Beləliklə, iqtisadi maraqların tər- kibində cəmiyyətin və fərdin maraqları durur. Bu isə öz növbəsində iki əsas mül- kiyyət formasını dövlət və xüsusi mülkiyyət formasının yaranmasına gətirib çıxarır. İqtisadi maraqlar isə öz növbəsində siyasi maraqların da yaranmasına gətirib çıxarır. Çünki iqtisadiyyat və siyasət bir-birindən ayrılmaz anlayışlardır. Cəmiyyətin siyasi həyatı iqtisadiyyat ilə sıx şəkildə bağlıdır. Doğrudur, iqtisadiyyat mikrosəviy- yədə siyasətdən kənarda olaraq öz qanunları ilə işləyə bilər. Amma makrosəviyyədə isə bu mümkün deyil. Çünki dövlət onun ərazisində gedən iqtisadi proseslərlə maraqlanmalıdır və idarə etməlidir. Sosial və iqtisadi tələbatlardan doğan siyasi maraqlar siyasi fəaliyyət kimi sosial-iqtisadi sferanın inkişafına stimul verir. Maraq siyasi fəaliyyətin əsas və istiqamətverici faktor kimi çıxış edir. Çünki siyasi fəaliyyət öz-özünə yaranan proses deyil. O, hansısa bir amillərin (maraqlarla, məqsədlərlə, dəyərlərlə və s.) əlaqəsindən meydana çıxır. Siyasi-fəlsəfi anlamda maraq anlayışı fərdin sosial cəmiyyətdə fəaliyyətin, seçilmiş sosial davranışın səbəbi kimi izah olunur. Siyasi maraq, ictimai-siyasi proseslərdə sosial subyektlərin, siyasi qrup və birliklərin, siyasi institutların siyasətə xüsusi münasibəti, müəyyən dünyagörüşünə, inama əsaslanan siyasi aktivliyin əsas səbəbidir. Başqa sözlə desək, bu subyektin müəyyən siyasi məqsədlərə və onların həyata keçməsi üçün konkret siyasi fəaliyyətə sövq edən daxili şüurun, siyasi davranışın mənbəyidir. Siyasi maraqların obyekti kimi hakimiyyət və cəmiyyətdə hökm sürən hakimiyyət münasibətləri, siyasi hakimiyyətin mexanizmi və həyata keçirmə vasitələri, partiyaların siyasi fəaliyyəti, ictimai-siyasi fəaliyyət, ictimai təşkilatlar və lobbi qrupları, siyasi elita, yerli və regional səviyyədə müxtəlif nümayəndəliklər və s. çıxış edir. Siyasi maraqların predmeti isə bütün siyasi proseslərin, hadisələrin məcmusu halında çıxış edir. Siyasi maraqlar subyektlərin aktual siyasi fəaliyyətinin ümumi formada şərhidir. O, özündə sosial maraqların bütün formasını, təyin olunan xarakteri və müəyyən məqsədə yönələn siyasi fəaliyyəti əks etdirir. İnsanın fəaliyyəti, onun hərəkət motivinin səbəbi onun təfəkküründən irəli gəlir. Onun fəallığının daxili səbəbi kimi tələbat və maraqlar mühüm rol oynayır.
Vüsalə Gülmalıyeva 284
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, siyasi maraqlarda iqtisadi maraqlar kimi tələbat və maraqlardan birbaşa asılıdır. Məhz siyasi maraqlardan danışarkən onun əsas elementləri kimi təlabat və maraqların qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsi özündə bir sıra aktual problemləri də əks etdirməyə imkan verir. Bunların öyrənilməsi müxtəlif siyasi güclərin məntiqi fəaliyyətini başa düşməyə, siyasi hadisə və proseslərin inkişafını qabaqcadan görməyə imkan verir. Tələbat insanın nəyəsə ehtiyacı, şəxsiy- yətin, sosial qrup, hökümət və cəmiyyətin müəyyən məqsədləridir. Bunlarsız nə insanın, nə də siyasətdə dövlətin, partiyanın, sosial qrup və s.nin həqiqi fikrini, məqsədlərini və konkret addımlarını bilmək olmaz. Hegel qeyd edir ki, “insanların fəaliyyəti onların maraqlarından doğur və məhz onlar əsas rol oynayır”.[6,s20] Siyasi maraqlar bilavasitə cəmiyyət üzvləri ilə, siyasi hakimiyyətlə, bütöv siyasi sistemlə əlaqəsi kimi siyasi baxışların, ideoloji mövqelərin formalaşmasının bazası kimi çıxış edir. O, ümumi dəyərləri, tələbatları, baxışları, məqsədləri olan sosial qrupları, sosial institutları, millətləri, dövlətləri, insanları birləşdirir, bir araya sığışmayan, ziddiyyətli maraqları olanları isə ayırır. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi dövlət institularının, siyasi partiyaların, ictimai-siyasi təşkilatların, hərəkatların özlərinin xüsusi siyasi maraqları olur. Bu isə öz növbəsində əməkdaşlığın və konfliktin yaranmasına gətirib çıxarır. İngilislər haqlı olaraq beynəlxalq siyasətdə prioritet şəkildə qeyd edirlər ki, bizim daimi düşmənimiz və ya daimi dostumuz yox- dur, bizdə daimi olan yalnız maraqlardır. Maraqların bir qismi uzunmüddətli tenden- siyanı, cəmiyyətin, millətin, sinfin, siyasi partiyanın perspektivini özündə əks etdirir. Başqa bir qismi sosial qruplar və siyasi institutlar arasında siyasi əlaqələrin qarşılıqlı fəaliyyətini özündə əks etdirir. Digər qrupdan olan maraqlar isə zaman xarakterli olur.
Siyasi birliklər, siyasi qruplar, müxtəlif güclər, ictimai təşkilatlar öz siyasi maraqları, məqsədləri, istəkləri, arzuları ətrafında cəmləşərək öz ideologiyalarını həyata keçirilməsi uğrunda çalışırlar. Məhz buradanda siyasi ideologiya formalaşır. Siyasi lider siyasətdə dayağı olmasa heç vaxt uğur qazana bilməz. Siyasi maraqların toqquşması siyasi konfliktlərə gətirib çıxarır. Siyasi konfliktlər müxtəlif siyasi güclərin toqquşması, əkslikləri, siyasi subyektlərin öz maraq və məqsədlərinin real- laşmasına çalışması, çökmüş nüfuzla müharibəsi, onların yenidən bölüşdürülməsi, siyasi statusun dəyişilməsi, cəmiyyətin inkişafı naminə perspektivlərin dəyişməsidir. Maraqlar həmçinin cəmiyyətin mənəvi həyatının inkişafının əsas hərəkət verici qüvvəsi kimi çıxış edir. Cəmiyyətin inkişafında təkcə iqtisadi və ya siyasi prosesləri deyil, həm də mənəvi prosesləri də nəzərə almaq lazımdır. Cəmiyyətin mənəvi Maraqlar sosial konfliktlərin yaranmasının əsas səbəbi kimi 285
həyatı insanı insan edən, onu digər canlılardan radikal sürətdə fərqləndirən spesifik xüsusiyyət daşıyır. Mənəvi sferanın cəmiyyətdə mühüm rolu olması haqqında müxtəlif zamanlarda nəinki filosoflar eləcə də din xadimləri humanitar biliklər çərçivəsində çoxlu fikirlər söylənilib. Çünki insanı daima dünyanı, onun mənasını və eləcə də özünün mahiyyətini, mövcudluğunu, yaşadığı dünyanın xeyirli və ya xeyirsiz, ədalətli və ya ədalətsiz və s. bu qəbildən olan suallar narahat etmişdir. İnsan yaşadığı sosial həyatda xeyir və şərin çətinləşmiş dialektikasının mübarizəsi ilə qarşılaşır. Sosial həyat da heç də həmişə sabit bir əmsala malik olmayan maraqlar, ehtiraslar, düşüncə tərzləri, onların fərqliliyi, əksliyi, uyğunluğu və uyğunsuzluqlarla dolu olan bir sahədir. Çünki sosial həyat mövcud baza və bu bazada baş verən dəyişikliklər üzərində hərəkət edir, dəyişir və irəliyə doğru gedir.[7, s63] Mənəvi sferadan danışarkən mənəvi tələbat, mənəvi istehsal, ictimai şüur, məvəvi fəaliyyət, mənəvi maraqlar, mənəvi dəyərlər və s. anlayışların mahiyyətini bilməliyik. Bunlar cəmiyyətin inkişafının və insanlığın mövcudluğunun yaranmasında iştirak edən vacib ünsürlərdir. Tələbat hər bir insanda mövcuddur. İnsan həyatının ilk illərində sadə görünən bu tələbatlar maddi və mənəvi tələbatların həyata keçirilməsi uğrunda çalışması ilə daha dərin və çətin bir prosesə çevrilmiş olur. İstənilən tələbat hər hansı bir predmetə istiqamətlənməsi və yiyələnməsi ilə xarakterizə olunur. Məsələn, bioloji tələbat insanın bütün həyatı resurslara, maddi tələbatlar maddi vasitələrə, sosial tələbatlar isə insanın başqaları ilə əlaqə formalarına yiyələnmək vasitələrini tapır. Mənəvi tələbatlar isə insanı yaradıcılığa olan daxili marağıdır. O, özlüyündə yaranıb və inkişaf edə bilməyən sosial hadisələrlə əlaqəlidir. Onun predmeti qismində isə mənəviyyat çıxış edir. Mənəviyyat isə insan üçün ən qiymətli dəyərdir. Mənəvi tələbatların yerinə yetirilməsi fərdin maraqlarının həyata keçirilməsi ilə onun mənəvi inkişafını şərtləndirərək mənəvi dəyərləri yaradır. Məhz insanın mənəvi maraqları, istəkləri onun mənəvi dəyərlərini formalaşdırır. Lakin onu da qeyd etməliyik ki, insan həyatında olan bu dəyərlər tarixi şəraitdən asılı olarq dəyişilir. Çünki orta əsrlərdə feodalın öz kəndlisini öldürməsi adi hal kimi baxılırdısa, müasir dövrdə buna insanlığa sığmayan hadisə kimi baxılır. Cəmiyyət inkişaf etdikcə sosial dəyişikliklərə səbəb olur. Mənəvi dəyişikliklər heç də özlüyündə baş verən hər hansı bir mexaniki proses olmayıb, cəmiyyət həyatı üçün təbii sayıla bilən mümkün iqtisadi, siyasi, ictimai dəyişikliklərlə bağlıdır. Bu dəyişikliklərin əsasında müxtəlif maraqlar, onların toqquşması və ya uyğunlaşması durur. Məhz subyektlərin sosial qarşılıqlı əlaqəsində mənəvi dəyərlərin istehsalı, bölüşdürülməsi, istehlakı və tələbatı
Vüsalə Gülmalıyeva 286
proseslərindən doğan əks mənəvi maraqların, baxışların qarşıdurması nəticəsində mənəvi sferada konfliktlər baş verir. Bu cür konfliktlərdən ictimai şüur, elm, din, incəsənət və eləcə də bunları idarə edən sosial institutlar yaranır. Mənəvi sferada konfliktlərin subyekti kimi beynəlxalq cəmiyyət, sosial qruplar, partiya, hökümət və şəxsiyyət tuta bilər. Bu cür konfliktlərin mövcud olmasının ən əsas səbəblərindən biri millətlərin mədəniyyətinə, onların ənənə və adətlərinə toxunulmasıdır. Ona görə də qarşılıqlı anlaşma və ümumbəşəri əsaslar axtarışı konsensus, ayrı-ayrı mədəniy- yətlərlə, ənənələrlə və dəyərlər sistemi ilə rastlaşarkən onları inkar etmədən öz ənənələri və mədəniyyətinə sadiq qalaraq başqa dəyərlərə hörmət etmək və anlaşmaq bacarığı tələb edir. [8, s.113] Bu sferada konfliktlərin müxtəlif növü var. Onların arasında ən geniş yayılmış forması dini konfliktlər, mədəniyyət sahəsində olan konfliktlər, ideoloji konfliktlərdi. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, maraqlar problemi müasir dövrdə öz aktuallığı ilə seçilən mövzulardan biridir. Çünki ictimai proseslərin mərkəzində şüur, istək, maraq, iradə və s. kimi amillər durur. Bu amillər isə heçdə həmişə stabil olmur. Bəzən baxışlar və maraqlar bir-birilə toqquşur və bunun nəticəsində cəmiyyətin müxtəlif sferalarının fəallığı ya müsbət, ya da mənfi istiqa- mətdə mövcud olur. Məhz bu zaman cəmiyyətdə müxtəlif yönümlü sosial konfliktlər yaranır. Buna görə də bu sahənin kifayət qədər inkişaf etdirilməsi yönümündə obyektiv və ciddi elmi axtarışlar aparılması tələb olunur.
|