Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Rivojlanayotgan embrionning “Tashkiliy markazlari”. Induksiya hodisasi. 
Rivojlanayotgan embrion qisimlarining o‘zaro ta‘siri embrional induksiya 
deyiladi. Embrion qismlarining o‘zaro ta‘siri embrional idduksiya deyiladi. 
Embrionning ma‘lum qismi boshqa qismga ta‘sir etib, uning rivojlanish
yo‘nalishini o‘zgartirish munkin. G. Shpemen va uning shogidlari (1924) 
embrionning ma‘lum qismini taqdirini kuzatish uchun tritonning ikki turu:
pigmentli bo‘lmagan oq tuxumi va sariq- kulrang rangli tuxumli tritonlardan 
foydalaniladi. 
Taraqsimon tiriton embrionning gasturula davrida blastopor dorzal tomondan
bir bo‘lagini ola triton embrionning shu bosqichini yon yoki ventral tomonga
ko‘chirib o‘tkazadi. Kochirib o‘tkazigan joyda nerv nayi, xorda boshqa
organlar taraqqiy etgan.(79-rasm). Resipientda qo‘shimcha embrion hosil bo‘lishi 
ham munkin, ammo donorning rangli hujayralarini har xil organlarda topish 
munkin. 
79-rasm. Donor embrion labining yelka tomonini resipent embrionning qorin 
tomonga ko‘chirib o‘tkazish (V.N. Yarigin va boshqalar, 1999 bo‘yicha) 
A-
tajriba sxemasi; B- o‘q organlarning paydo bo‘lishi (ko‘ndalang kesigi). 1- 
birlamchi embrion; 2- ikkilamchi embrion. 
Bu tajribalardan quydagi xulosalarni chiqarish munkin. Birinchidan, 
blastopor labining yelka tomnodan ko‘chirib o‘tkazilgan hujayralar atrofidagi
hujayralarning rivojlanishini O‘zgartirish ham munkin.Ikkinchidan, resipient 

---

155 
oldingi imkoniyatlarga nisbatan nisbatan kengroq imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Uchinchidan , embrional regulyasiya ishga tushadi va ma‘lum natijada paydo 
qiladi (80-rasm). 
80-rasm. Amfibiyalarda embrionning blastopor biridan ikkinchisiga ko‘chirib 
o‘tkazish. 
(A va B) tufayli yangi embrion (G) hosil bo‘ladi. Unda o‘z—ozini differensiasiya
qiluvchi transplantant to‘qimasi (V da qora rang bilan ko‘rsatilgan)
varesipientning induksiyalovchi to‘qimasi (V da oq rang bilan ko‘rsatilgan) bor 
(B.Karlson, 1983 bo‘yicha). 1- nerv sistemasi; 2- somitlar; 3- endoderma; 4- 
blastosel. 
G.Shpemen blastopor labining yelka qismini brlamchi embrion ― tashkilotchi― 
deb ataladi. Chunki rivoljlanishning dastlabki davrlarida bunday ta‘sirni topib 
bo‘lmaydi., tashkilotchi deyilishiga sabab morfogenezga ta‘sir etib, yangi organ
hosil bo‘lgan. Ayni paytda blastopor labi yelka qismining asosiy vazifasi xordo 
mezoderma kurtakka tegishli bo‘lib, uni birlamchi embrion induktor deb ataladi. 
Embrion bir qismining boshqa qismiga ta‘sirini esa embrional induksiya deb 
ataladi. 
Aniqlashicha, o‘lik toqimalar, kimyoviy moddalar induksiya hosil qilishi 
munkin. Shunday qilib, tashkilotchining kimyoviy tabiati aniqladi. Shuning bilan 
birgalikda, javob reaksiyasi ham indukttorning faqat kimyoviy tarkibiga bog‘liq 
emasligi ma‘lum bo‘ldi. 
Embriologiya fikricha, ba‘zi induktorlar turli darajada to‘qima taqdirini
anqlashga ixtisoslashgan bo‘lishi munkin Agar gastrulaning dastlabki davrida
blastopor labining yelka qismi ko‘chirib o‘tkazilsa, oldingi miya taraqqiy etadi. 

---

156 
Agar gasturulaning keyingi davrida blastopr labining yelka qismi ko‘chirib 
o‘tkazilsa, orqa miya va mezodermal to‘qima hosil bo‘ladi. Shuningdek , nukleo 
proreinlar, neytrollovchi oqsilllar mezoderma hosil bo‘lishiga ta‘sir etuvchi omil 
hisoblanadi. Agar anashu ikki indukator qo‘shilsa, yaxshi taraqqiy etgan embrion 
hosil bo‘ladi. Boshqa induktorlar maxsus bo‘lmagan ta‘sir ko‘rsatadi. 
Aniqlashicha, eshitish xaltasi eshitish organiga har xil morfogenelik jarayonlarni 
falloshtiruvchi sifatida ta‘sir etadi. Tiritonning kochirib o‘tkazilgan yon chiziq 
organi oyoqlariga indukator sifatida ta‘sir etadi. Burun plakodi va gipofizni
ko‘chirib o‘tkazish ham oyoqlar uchun indukator hisoblbadi,.Qo‘shimcha oyoqlar 
yon chiziq sohasida oson induksiyaladi, oyoqlar yon tomonda ham hosil bo‘ladi. 
Bu tajribalardan maxsus javoblar faqt induktorga emas, ta‘sirotni qabul
qilayotgan organlarga ham bo‘g‘liq , degan hulosa chiqadi. 
Embrion ma‘lum qismining har xil ta‘surotlarga prezumptif taqdiri orqali
javob berish kompetensiya deyiladi. Masalan , amfibiyalar nerv sistemasining 
hosil bo‘lishi ektoderma qavat kompetensiyasiga kiradi va gastrulyasiyaning
boshida paydo bo‘ladi. Gasturilasiyaning oxirida bu kompetensiya tugaydi. 
Shunday qiib, taraqqiyot yo‘nalishinin normal taraqqiy etgan murtakka nisbatan
kompetensiya sohasi yuqori bo‘lganda o‘zgartirish munkin. Suningdek , induksion 
ta‘sir ma‘lum intervalda ta‘sir etganda ham o‘zgarishi munkin. 
Xordalilaning har xil vakillarida induksion aloqani o‘rganishda ma‘lum 
bo‘ldiki, kompetensiysning muddati va sohalari har xil bo‘ladi. Masalan,
assidiyalarda 8 ta blastomerlik davrida hammma organlarning kurtagi ma‘lum 
bo‘ladi. Sh u davrda blastomerlar o‘rni almashtiriladi. Natijada xordomezoderma, 
ba‘zan bitta induktor normal faoliyat ko‘rsatmasa ham, organ traqqiyoti normal 
o‘tadi.
Ko‘pchilik holatlarda embrionning bir-biriga yaqin qismlari o‘zaro ta‘sir 
etadi. Bunga misol oyoq kurtaklari hisoblanadi. Oyoqlar kurtaklari yon mezoderma 
va uni qoplab turgan ektoderma hujayralarning to‘planishidan hosil bo‘ladi. 
Oyoqlar taraqqiyoti somitlar yaqinida joylashgan mezoderma hujayralarning 
faollashuvidan boshlanadi. Ular oyoq hosil bo‘ladigan mezoderma hujayralariga
induksion ta‘sir etadi. Faollashgan mezoderma hujayralari ektoderma
hujayralariga ta‘sir etadi. Ular bo‘rtib, uchda apikal ektoderma taroqlari hosil 
bo‘ladi. Apikal hujayralar oyoqning o‘sishini tezlashtiradi. Mezoderma esa oyoq
shaklini belgilaydi. Masalan, qushlarda qanotlar hosil bo‘lib, par va patlar bilan 
qoplanadi. 
Induksiyaning geteronom va gomonom turlari farqlanadi. Geteronom
induksiyada embrionning bir bo‘lagi boshqa bir organning ( xordamezoderma 
nerv nayining) hosil bo‘lishiga olib keladi. Gomonom induksiyada induktor
atrofidagi hujayralarning o‘z yo‘nalishiga mos rivojlanishga yo‘naltiradi.
Masalan, boshqa embrionga ko‘chirib o‘tkazilgan nefrotom soha atrofidagi 
hujayraning bosh miya kurtagini hosil qilishga, tog‘ay fibroblastlari qo‘shilsa, 
togay hosil qilishga yo‘naltiradi. 
Induktorning ta‘sirinin sezish uchun to‘qima hech bo‘lmaganda minimal 
darajada takkomillashgan bo‘lishi lozim. Tarqoq hujayralar induktor ta‘sirini 

---

157 
sezmaydi. Induktor ta‘sirini bir hujayra ham sezadi, ammo butun organizim 
induktor ta‘sirini to‘liq sezadi. 
Morfogenez va hujayra differeniasisiyasining induk sion ta‘sirini
o‘rganishga oid qiziqarli tajribalar o‘tkazilgan. 
Bezlar morfogenizida mezenxima ta‘sir etadi. 
Keyingi yillarda induksiyaning molekulyar va hujayra mexanizmi
o‘rganilmoqda.