Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

BİZDƏ PAMBIQÇILIQ
Azərbaycanda pambıqçılığın rus istilasından daha əvvəl baş­la­dığını Şərq müəlliflərindən öyrənirik. 17-ci əsrdə Naxçı­van cəhətində pambıq əkininin geniş meydan qazandığını türk səyyahı Övliya Çələbi anladır. O zaman pambığın zağı, mən­layi, zəfərani, ləli, xas, bəyaz kibi ənvai var imiş və pambıqdan qələmkar və başqa çitlər qayırarmışlar.¹ Heyfa ki, Şərq müəl­lif­ləri iqtisadiyyata əhəmiyyət verməmişlər və məsələni təfsi­la­tıy­la izah etmirlər. Odur ki, pambıqçılıq tarixini tədqiqə başlar­kən son əlli il nəzərdə tutulur. Bundan əvvəlki məlumatımız səthi və yarımçıqdır.

Rus istilası ilk əvvəl pambıqçılığa zərbə vurmamış olmadı. Vaxtilə Şərq aləmində məruf olan Naxçıvan qələmkarları və çitləri unudulan kibi oldu. Yalnız 60-cı illərdən etibarən məsələ başqa şəkil almağa başlayır. Şimali Amerikadakı vətəndaşlıq müharibəsi oradakı pambıqçılıq inkişafına mane olur, Avropa sə­nayeyi pambıq tədarük edə bilmir və nəticədə Rusiya pam­bı­ğına ehtiyac artır. Dünyadakı pambıq aclığından istifadə edə­rək İrəvan cəhətinin pambıqçıları pambıq hasilatının artmasına çalışırlar. Əldə edilən məlumata nəzərən, bu hasilat o zaman min tona qədər çıxa bilmiş[di]. Pambıq İstanbul təriqiylə Mar­se­lə göndərilib, böyük qiymətə satılarmış. Pambığın 16,38 ki­loq­­­ramı (bir putu) İrəvan vilayətində 20 qızıl manata çıxmış imiş.

Amerika müharibəsiylə doğan pambıq böhranı mühari­bə­nin qurtarmasıyla da bitib getdi və nəticədə İrəvan pam­bıq­çılığı gödələ-gödələ yenə əvvəlki hüduduna girdi və məhəlli eh­tiyac üçün sərf olundu. O zaman Rusiya sənayeyi Qafqaz pambığı ilə maraqlanırdı. Maraq yalnız 80-ci illərdən başlayır. Moskva və Lodz fabrikaları işlərini yoluna qoyduqda məm­lə­kə­tin pam­bığına ehtiyac duydular. O zamandan başlayaraq, pam­bıq ha­sil olan yerlərdə fəaliyyət baş­la­yır: fabrikalar bura­lar­da şö­bə­lər açırlar, pambıq təmizləyən maki­nalar qoyurlar, pambıqçılara təxsisat verilir, Amerika toxumu paylanır və "qara qoza" adlı yerli toxum yavaş-yavaş dəbdən düşür. Məhəlli pambıqçılığı artırmaq üçün xaricdən gələn pambığa böyük gömrük qoyul­ma­sı kibi hökumət binagüzarlığı da bu zamana təsadüf edir.

1910-dan 1914-ə qədər Qafqaz pambıqçılığı əla dərəcəyə va­rır. Əkin yeri 162.698,8 hektar və pambıq hasilatı 35.542,8 to­na qədər çıxır.

Cahan müharibəsi pambıqçılığa böyük bir zərbə vurur. 1914-dən başlayaraq, əkin yeri azalmağa başlayır və 1917-də əkin yeri 57548,4 hektara qədər düşür. 1918 və 1919-da Ru­si­yadan buğda gəlmədiyi üçün bütün pambıq yerləri taxıla çön­dərilir.

Qafqazın şuralaşması məhv olmuş pambıqçılığa yavaş-ya­vaş meydan verir. Pambıq sənayeyi hökumət inhisarına alınır və Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurası toxuculuq şöbəsi nəz­dində pambıqçılıq dairəsi açılır. 1920-də əkin yeri 2.948,4 hek­tar təyin olunur, lakin 1.092 hektardan yuxarı gəlmir, çünki pambığın qiyməti aşağı olduğundan sərf olunan əməyi ödəmir. 1921-də 13.104 hektar təyin olunursa, yenə 3.276 hektardan artıq əkilmir, bunun da yarısı çəyirtkədən, quraqlıqdan və sel basqınından tələf olub gedir. 1922-də inhisar ləğv olunur və əkin yeri 382,2 hektar təyin olunur. Əkin yerinin bu qədər azal­­masına səbəb pambığın ucuzluğu olur – sərf olunan zəh­mət ödənmir. Pambıqçılıq işini yoluna qoyan bir hökumət təş­kilatının olmaması, pambıqçılara vaxtında təxsisat ve­rilməməsi və sənaye mərkəziylə qüvvətli bir rabitə yoxluğu da başlıca sə­bəblərdən biridir.

1923-cü ildə baş komitənin təşəbbüsü[ilə] Dövləti Rus–Azər­baycan Pambıq Şirkəti təşkil olunur. Şirkət geniş bir su­rət­də işə başlayır: əkinçilər ilə müahidə bağlanır, xalqa tazə Tür­küstan toxumu pay­lanır, hər 1,09 hektar (bir desyatın) ba­şına 36 qızıl manat verilir.

Az bir zamanda şirkətin fəaliyyəti nəticə verir: Azər­bay­can­da pambıq əkini 13.502,58 hektara çıxır.

Şirkətdən başqa, Muğanda Suvarma və Abadanlıq İdarəsi də pambıq məsələsi ilə məşğul olur. Bu işə baş komitə toxum və pul buraxır, 9828 hektar əkin yeri təyin olunur.

Əgər pambıqçılıq işi bu sürətlə gedirsə, bir neçə ilə qədər pambıq məhsulu dünya müharibəsindən əvvəlki halına düşər. Zatən Azər­baycanda pambıq üçün 327.000 hektara qədər əl­verişli torpaq vardır. Bu torpaqlardan lazımınca istifadə etmək üçün suvarma işlərini yoluna qoymalıdır.¹

Pambıqçılıq Azərbaycanın hər yerində eyni miqdarda inki­şaf etməmiş[dir]. Dünya müharibəsindən əvvəl pambıq Sal­yan, Göy­çay, Gəncə–Şamxor, Ağdaş, Qazax, Cavanşir, Şu­şa, Cəbrayıl, Şamaxı və Naxçıvan civarlarında əkilirdi. Zaqa­tala, Nuxa, Lənkəran və Bakı tərəflərində ya heç əkilmirdi, ya da ki küçük miqdarda əkilirdi. Bir çox yerlərdə ab-hava əl vermədiyi üçün pambıqçılıq baş tutmur. Halbuki təxsisat ve­rib, doğru suvarma siyasəti aparılarsa, ab-havanın əhəmiyyəti qal­maz. Deməli, birinci torpaq tədarüküdür; ikinci, yeni torpaqlara kəndli yerləşdirməli, üçüncü isə, mədəni bir pambıqçılıq qur­ma­lıdır. Pambıqçılığımızı, mədəni bir şəklə sal­masaq, lazımi ha­silat əldə edilməz. Bu sahədə Amerika örnək olma­lıdır. Ora­dakı təcrübədən keçmiş üsullar bizdə də tətbiq olunmalıdır. Bu üsul qısa olaraq bu şəkildədir:

Dekabr–yanvar aylarında yer xışlanır, peyin qatılır və ma­la­lanır.

Fevral – lək qayrılır.

Mart – təkrar peyin tökülür.

Aprel – toxum səpilir.

May – sıx bitən yerlər ayırtlanır, zəmi seyrəklənir və bitkinin diblərinə torpaq töküb, tollar atılır.

Mayın sonu və ya iyun – zəmi alaqlanır və bitkilərin dibində təkrar tollar atılmır.

Avqust – noyabr: pambığı dərirlər. Hava əlverişli olduqda dərilmə dekabrda və hətta yanvarda da davam edilir.²

Bizdə ab-hava şəraiti başqa isə[də], yuxarıda zikr olunan vaxt dəyişilə bilər, əkin üsulu isə eyni ilə qalmalıdır. Bizdə Ame­rika üsulunun ümumiyyət qazanmadığı şübhəsizdir. Köh­nə əkin üsulu davam etmədədir: torpaq lazımınca işlənmir, pe­yin səpilmir, səpilmək istənilsə də, peyin yetmir, çünki ələlək­sər mal-qara çöldə otlayır və evdə olduğu zaman tədarük olu­nan peyin də təzək şək­lin­də ocaqlarda yandırılır. Torpağın qüv­vətləndirilməsinə çox da əhə­miyyət verilmir. Torpağı qüv­vətləndirən bitki heç də əkilmir. Əkinə zərər verən azarlar və cü­cülər ilə mübarizə məsələsi də həll olun­ma­mış durur. Su­varma da çox zamanlar həddən aşır və pambığa zərər verir... Xülasə, xalqımız zəhmət qoyub, torpağın məhsulunu artır­maq kibi mədəni üsullar ilə tanış deyil. Əkər və Allaha tapşırar. Odur ki, çox zaman əkdiyi məhv olub gedər, əlinə bir şey çat­maz.

Pambıqçılığımızı səmərələşdirmək yolunda görülən bina­gü­zar­­lıqdan ən mühümü nümunə tarlalarıdır. Bizdə təşkil edilən nümunə tarlalarından ən qədimi Qarayazı tarlasıdır. 1912-ci ildə Ağstafada ikinci bir tarla vücuda gəldi. Bu tarla Qaraya­zı­nın şöbəsi kibidir, çünki geniş torpağa malik deyil. 1914-dən 1918-ə qədər isə davam edən bu nümunə tarlası Qafqazda o zaman baş göstərən hərc-mərclikdə dağıdıldı və öz faidəsini lazımınca anlamayan qara fikirlilər tarlanın binalarını belə məhv etdilər. Odur ki, Ağstafa tarlasından gözlənən nəticələr əldə edilmədi.

1915-ci ildə Muğanda "Duzlaq nümunə istasiyonu" təşkil olundu. Tərtib olunan layihəyə görə, bura elmi və nümunəvi bir müəssisə olub, duzlaq yerlərin kimyəvi cəhətlərini və su­varma üsullarını öyrənməli idi. Lakin müharibədən dolayı veri­ləcək pul ödənmədi və bir tərəfdən də, oralarda baş göstərən qarışıqlıq işə zərbə vurdu.

Deməli, bütün Azərbaycanda üç nümunə tarlası vardır və bu üçü də imdiyə qədər lazımi səmərə verməyib. Şura idarə­sinə tarla işini yenidən canlandırmaq icab edir. Bu yolda bir çox təşəbbüslər görülür və iləridə gözəl nəticələr verəcəyi şüb­həsizdir.

Pambıqçılıqda diqqəti cəlb eləyən məsələlərdən biri də pam­bığa zərər verənlərdir. Burada birinci bəla çəyirtkədir. Çəyirtkənin olub-olmaması pambıq məhsulunun olub-olma­ma­sı deməkdir. Odur ki, çəyirtkə ilə mübarizə çoxdan başlayıb və yalnız 1907–1908-ci illər­dən təşkilatlı bir şəkil alıb. Çəyirtkə ilə mübarizə məsələsi getdikcə inkişaf edir. Lakin olunan müba­rizə əkini qorxudan təmin etmir. Çünki şuralar dairəsində gö­rülən iş kifayət eləmir və İran torpağında da fəaliyyət göstər­mək icab edir. Çünki ələləksər çəyirtkə mənbəyi Aras çayının o biri tərəfində olur. Çəyirtkənin kökünü kəsmək üçün İran ilə sazişə girib, orada da işə başlamalı idi. Lakin İran hökuməti ilə olan danışıqlar 1924-cü ilə qədər bir nəticə verməmişdi; yalnız 1924-də İran ilə Şuralar arasında bir müahidə bağlandı və bu müahidə İran torpağında çəyirtkə ilə mübarizə etməyə mey­dan verdi. İş yeni bir şəraitdə olduğu üçün bu sahədə əməli bir müvəffə­qiy­yət əldə etmək yaxın zamanın işi deyil. Hər hal­da təşəbbüs gö­rünsə, bir neçə ildən sonra əkinlərimiz çəyirtkə bəlasından xilas olar.

Pambığın böyük düşmənlərindən biri də ağac qurdudur. Bu qurdun toxundurduğu zərər çoxdan bəri məlumdur: məhsulun üçdən birini məhv etdiyi zamanlar da görünüb. 1923-cü ildə Gəncə və Qarabağ cəhətlərində bu qurdun baş göstərdiyi qeyd olunur. Buna qarşı şiddətli mübarizə olunacağı aşkardır. Təəssüf ki, imdiyə qədər bu qurdu məhv edəcək bir əlac ta­pıl­mayıb, təcrübə olunan davalar hələlik əməli bir nəticə ver­mə­mişdir. Qurdun biolojisini öyrənmək üçün mütəxəssis ento­mo­lo­qa müraciət etmək icab edir.¹

Pambığa müzürr olanlardan biri də "çor" azarıdır; pambıq fida­nını pas kibi tutur, tələf eləyir. Çora qarşı kükürd ilə mü­barizə olunur. Vaxtından vaxtına pambıq əkilən cəhətlərə la­zımi qədər kükürd və səpmək üçün körüklər göndərilərsə, bu xəstəlik ilə mübarizə müvəffəqiyyətlə nəticələnir...

Xülasə, hər bir sahədə olduğu kibi, pambıqçılıqda da elmi üsul məhsulun miqdarını artırır, malını yaxşıladır və zərər ve­rən­lərdən xilas edir. Şura hökuməti pambıqçılığın səmərə­ləş­mə­sinə böyük əhəmiyyət verir. Bu sahədə yapılan layihə və planlar haqqında bir başqa dəfə yazarıq.

Zərəsb