Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

BİZDƏ SÜDÇÜLÜK

Azərbaycanda elmi südçülük yeni bir işdir. Bizdə bu sahə­də adəmdənqalma üsullar, qaidələr, adətlər davam etmə­də­dir. Yağ-yavanlıq qayırmaq üçün son sistem makinalar, fab­ri­ka­lar yoxdur. Heyvandarlıq təsərrüfatında səmərələşmə üsulu görünməmiş bir işdir. Bir bizdə deyil, bütün Qafqazda bu iş ye­­ni­dir. Son iki ilin müd­dətində südçülükdə sənayeləşdirmə tə­şəbbüsləri olmuşsa da, lazımi nəticələr verməmiş[dir]. 1863-cü ildən 1890-a qədər Qafqazda penir və yağ qayırmaq üçün cəmi 4 zavod açılmış və hasilatı 416 ton olmuş[dur]. Eyni za­manda Loribi cəhətində 483 ton hasilatlı 25 zavod, Axal­ka­laq­da 200 ton hasilatlı 4 zavod var idi. Şuralar Qars vilayətində 14 müxtələt zavod və Ərdəhanda 4 zavod açılmış[dır].

Yalnız 1908-ci ildən başlayaraq Gəncə vilayətində 26 ton ha­silatlı 6 zavod təmin olunur. Deməli, bütün Qafqaza nisbət Azərbaycan zavodları 6% və hasilatı etibari ilə 3% təşkil edir­di.

Bu zavodlar xüsusi mülkədarların idi və öz sürülərinin südü ilə təmin olunurdu.

Bu sahədə Azərbaycan nədən geridə qalır deyə, maraq oya­­nır. Başlıca səbəb otlaq yerinin azlığı isə, bu doğru deyil. Əli­mizdəki rəqəmlər başqa nəticələr verir. Azərbaycan qitəsi­nin genişliyi 8.582.680 hektardır. Bundan 6.502.952 hektarı kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir.¹ Böylə geniş bir toprağa ma­lik ölkə gərək ən iləri gəlmiş və sənayeləşmiş bir kənd təsər­rü­fa­tına malik olaydı, halbuki bu yolda yeni təşəbbüslər yalnız Şura dövründən başlayır. Toprak Komissarlığı südçülüyün in­ki­şafı üçün tərtib etdiyi beşillik planında aşağıdakı binagü­zar­lıq­ları nəzərdə tutur:

1. Penir və yağ qayırmaq üçün zavodlar təsisi;

2. Yem tədarükü və süd verən heyvanat almaq üçün koope­­ra­­tivlərə pul buraxmaq;

3. Şəhərlərdə süd satmaq üçün şirkətlər təşkili;

4. Südün yaxşılaşması, ucuzlaşması, heyvanatın dölləş­mə­si üçün çalışan təftiş ittifaqlarının təşkili;

5. Süd təsərrüfatı sahəsində xüsusi təhsil quruluşu:

a) Qazaxda süd təsərrüfatı və heyvandarlıq məktəbi açıl­ma­sı;

b) dağlıq yerlərdəki fermalarda südçü və yağçı mütəxəs­sis­lər hazırlamaq;

c) xalq üçün südçülük və heyvandarlıq kursları açmaq;

6. Heyvanatın örnək üçün elmi surətdə bəslənməsi (xalqa gös­tərilməsi);

7. Yaxşı süd müsabiqəsi;

8. Çox südlü inək müsabiqəsi;

9. Mərkəzdə və qəzalarda südçülük mütəxəssisi məmu­riy­yəti təsis etmək.

Topraq Komissarlığı bu qərarlarını beşillik müddətində qüv­və­dən felə çıxararsa, məmləkət üçün böyük bir xidmət etmiş olar. Lakin işə başlamadan əvvəl xalqımızın əhval-ruhiyyəsini, elmsizliyini, hər cəhətdən geridə qalmasını nəzərdə tutmalıdır. Ən əvvəl xalqın rəğbətini qazanmağa çalışmalıdır. Olunan tə­şəb­büslərin xalqın faydası üçün yapılması hər bir fərd tərə­fin­dən dərk olunsa, inanılsa, bütün yeniliklər asanlıq ilə yola veri­lir-gedir. Bunun üçün də ilk əvvəl qəzalarda təcrübə yurdları tə­­sis edib, xalqın gözünün qabağında bütün yeni üsulları tət­biq etməlidir. Rusiyada da ilk əvvəl böylə başlanmış, biz də bu yolu tutmalıyıq. Yeni üsul vasitəsilə sağının artmasını, qayırılan penir və yağın təşkilat vasitəsilə satılıb, kəndlinin cibinə dol­ma­sını kəndli görürsə, bütün yenilikləri dörd əl ilə qavraya­ca­ğına əmin olmalıdır.

Südçülük təsərrüfatı bu gün Amerikada yüksək dərəcələrə çıxmışdır. Uzun illər təcrübəsi sayəsində südçülük təsərrüfatı sə­mərə­ləşmiş və az xərc ilə çox süd və yağ-yavanlıq əldə et­mək əksəriyyətin malı olmuş[dur]. Bu yolda Amerikadakı təc­rü­­bə­lə­rin xülasələri bizim üçün faydadan xali deyil.¹

Cins. Avropada ən məşhur cinslərdən sayılan holland, cer­sey, ayrişir, şorthorn inəkləri Amerikaya gətirilib, döl tutulmuş, bu döldən vücuda gələn inəklər uzun müddət təcrübələrdən ke­çirilib yüksək dərəcələrə çıxarılmış[dır]. Cinsə Amerika bö­yük məna verdiyi üçün hər bir inək kitablara qeyd olunur və törədikcə yeni nəslin südlülüyü və südünün yağlılığı aybaay hesaba tutulur, cədvəllər hökumət müfəttişi və ya inəkçilər it­ti­faqı tərəfindən təsdiq olunur. Məhsulu ilə iləri gələnlərə nömrə verilir və məşhur inəklər siyahısına salınır. Böylə şöhrətli cins­lərdən törəyənlər baha qiymətə gedir. Döl doğru olmaq üçün buzov doğulan kibi topraq nəzarətinin məmu­runa xəbər verilir və buzovun müəyyən cinsə mənsub olduğuna dair vəsiqə alı­nır.

Azar. Tutulan döl salamat olmaq üçün inəklər və kələlər mü­ayinə olmalıdır. Mal azarlarından ən mərufu vərəmdir. Və­rəm ilə mübarizə etmək üçün müayinə edib, xəstələri sağlar­dan ayırmaq lazımdır. Ehtiyatsızlıq olarsa, xəstəlik başqalarına da düşər və bütün sürü məhv olub gedər.

(…)¹⁾