Multikulturalizmin mahiyyəti

Multikulturalizmin mahiyyəti
Multikulturalizm”termini elmi ədəbiyyata təx­­minən XX əsrin 60-70-ci illərində daxil ol­muşdur. Buna baxmayaraq indiyədək onun məz­mu­nuna dair müxtəlif fikirlər vardır. Bu termin müx­təlif mənalarda işlədilir. Bu isə öz növbəsində onun mahiyyətinin dərk olunmasını çətinləşdirir. Multikulturalizm­in səmərəli tədris olun­masının əsas şərtlərindən biri onun mahiyyətinin düzgün dərk olunması ilə bağlıdır.
Multikulturalizm terminini geniş və dar mə­na­larda işlətmək olar. Sözün geniş mənasında mul­ti­kulturalizm termini onun etimologiyasından irəli gə­lərək vəçoxmədəniyyətlilik məfhumunun si­no­ni­mi kimi istifadə edilir. Məlum olduğu kimi, mul­ti­kulturalizm sözü latıncadan tərcümədə “çox­mə­də­niyyətlilik”mənasını verir. Çoxmədəniyyətlilik de­dikdə isə ilk növbədə etnik, irqi, dini və mədəni müx­təlifliklər, bu müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən dəyərlər nəzərdə tutulur.
Müasir dövrdə dünya dövlətlərinin ək­sə­riy­yə­tində etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklər möv­cuddur. Bu müxtəlifliklər tarixi prosesin inki­şa­fının nəticəsi kimi obyektiv xarakter daşıyır. Müx­­təlifliklər xalqların etnik-mədəni dəyərlərini, mə­­dəniyyətlərini xarakterizə etməklə onların dün­ya­­görüşü və fəaliyyətlərinin əsasını təşkil edir və hə­yatında müsbət rol oynayır. Biz müxtəlif etnik, irqi, dini və mədəni qrupların nümayəndələrinin birgə yaşadıqları cə­miy­yəti multikultural cəmiyyət adlandırırıq. Buna görə də sözün geniş mə­nasında müasir dövrdə əksər dövlətlər multikulturaldır.
Sözün dar mənasında isə multikulturalizm məhfumu cə­miy­yət­də mövcud olan etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərə mü­na­si­bət­də dövlətin apardığı konkret siyasəti – müxtəlifliklərin qorunmasını əks edir.

Multikulturalizm etnik və dini azlıqlara münasibətdə tole­rant­lı­lıq­la yanaşı onlara və onların etnik-mədəni dəyərlərinə hörmətlə ya­naş­manı da ehtiva edir. Bunanla əlaqədar tanınmış britaniyalı təd­qi­qat­çı Bhixu Parex qeyd edir ki, multikulturalizm şəraitində etnik və dini azlıqların tanınması tələbi tolerantlığı aşaraq cəmiyyətdə mövcud olan müxtəliflikləri qəbul etməyi, onlara hörmətlə yanaşmanı və hətta onları təsdiq etməyi nəzərdə tutur.

Multikulturalizm və interkulturalizm məfhumlarına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bəzən ədəbiyyatdabu məfhumları bir-biri ilə qa­­rışdırırlar, hətta onları səhvən eyniləşdirirlər. Lakin bu, düzgün deyil. Belə ki, multikulturalizm və interkulturalizm məfhumları ara­sın­da müəyyən fərqli cəhətlər vardır.
Etnik-mədəni müxtəlifliklərin birgə yaşayışını, onlar arasında tole­­rantlığın, hətta qarşılıqlı hörmətin inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutan multikulturalizm bu müxtəliflikləri qabartmaqla bəzən cəmiy­yət­də sosial fraqmentasiya, dezinteqrasiya hallarının yaranmasına səbəb olur. Nəticədə etnik-mədəni qruplar bir-birindən təcrid olurlar. Belə hal­ların qarşısını almaq üçün etnik, irqi, dini və mədəni qrupların nü­ma­yəndələrinin arasında dialoq və əməkdaşlıq münasibətləri inkişaf etdi­rilməlidir. Bu isə interkulturalizmlə bağlıdır. İnterkultural cəmiy­yət­də hər bir etnik-mədəni qrup öz kimliyini qorumaqla digər etnik-mə­dəni qruplarla dialoq yolu ilə ümumi sosial-mədəni mühitin yara­dıl­ması naminə əməkdaşlıq edir. Yaradılan bu ümumi sosial-mədəni mü­hit cəmiyyətdəki inteqrasiya proseslərinin güclənilməsini təmin et­mək­lə yanaşı etnik-mədəni müxtəlifliklərin qorunması və inkişaf et­di­ril­məsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bu isə etnik-mədəni qruplar ara­sın­da qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq münasibətlərini daha da güc­lən­di­rir. Başqa sözlə desək, interkultural cəmiyyət keyfiyyətcə yeni in­ki­şaf mərhələsidir. Bu mərhələdə etnik, irqi, dini və mədəni qruplar bir-bi­rinin etnik-mədəni dəyərlərinə hörmətlə yanaşmaqla yanaşı bir-birilə əmək­daşlıq edirlər. Bu isə öz növbəsində cəmiyyətdə inteqrasiya meyllərini möhkəmlədir.
Multikulturalizm etnik-mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsinin siyasət modeli kimi.
Sosial hadisə kimi formalaşan multikulturalizm digər sosial hadi­sələrə (siyasətə, iqtisadiyyata, mədəniyyətə, mənəviyyata, ictimai şüu­run müxtəlif formalarına və s.) təsir göstərir, onlarla qarşılıqlı mü­na­sibətdə olur. Bundan başqa, multikulturalizm bir sosial hadisə kimi öz əhəmiyyətinə görə sosial ədalət, imkanların bərabərliyi, demo­kra­ti­ya kimi anlayışların sırasına daxildir. Belə ki, hər bir etnik, irqi, dini və mədəni qrupun hüquq və azadlıqlarının qorunması, onların qanun qar­şısında bərabər olmalarının təmin edilməsi həm sosial ədalətin tələblərinə, həm də demokratik cəmiyyətin normalarına uyğun gəlir.
Multikulturalizmin bir sosial hadisə kimi formalaşmasına aşa­ğı­da­kı faktorlar təsir göstərir:

1.