Multikulturalizmin mahiyyəti

Sosiologiya elmi multikulturalizmə bir sosial hadisə kimi yana­şa­raq onun meydana gəlməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən fak­tor­la­rın rolunu müəyyən edir.

“Azərbaycan multikulturalizmi”fənninin

əsas funksiyaları və əhəmiyyəti

“Azərbaycan multikulturalizmi”fənninin üç əsas funksiyası vardır: idraki, proqnozlaşdırıcı və praktiki.

Fənnin idraki funksiyası ondan ibarətdir ki, biz onun vasitəsilə multi­kulturalizmin Azərbaycan ərazisindəki təzahürünü, başqa sözlə, Azər­baycan modelini, Azərbaycan multikulturalizminiöyrənərəkbu mə­nəvi “ərazini”hərtərəfli şəkildə dərk edirik. Daha konkret desək, bu fənn vasitəsilə multikulturalizmin Azərbaycanda meydana gəlm­ə­si­nin və inkişafının səbəbləri, onun ədəbi-bədii, fəlsəfi, publisistik, si­ya­si və hüquqi qaynaqları, müasir dövrdə onun ölkənin daxili və xarici siya­sətində əks olunması, multikulturalizmin Azərbaycan modelinin digər mövcud modellərdən fərqli cəhətləri haqqında həm də müfəssəl mə­lumat əldə edirik. Eyni zamanda biz bu zaman Azərbaycana qonşu ölkələr haqqında da kontrastiv (müqayisəli) biliklərə malik oluruq.
“Azərbaycan multikulturalizmi”fənninin proqnozlaşdırıcı fun­k­si­yası ölkədəki multikultural durumun təhlili nəticəsində əldə olunan bi­liyin əsasında bu durumun inkişaf perspektivlərinin müəyyən edil­mə­s­i ilə bağlıdır.
Fənnin praktiki funksiyası isə ölkədəki etnik, dini, irqi və mə­də­ni müxtəlifliklərin fəalyyətlərinin tənzimlənməsi, ümumiyyətlə multi­kul­tural durumun təkmilləşdirilməsi ilə bağlı müvafiq tədbirlərin hə­ya­ta keçirilməsinin zəruriliyini göstərir.
“Azərbaycan multikulturalizmi”fənninin idraki, proq­noz­laş­dı­rı­cı və praktiki funksiyalarının məzmunundan göründüyü kimi onlar bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır. Fənnin idraki funksiyası vasitəsilə əldə olu­nan bilik onun proqnozlaşdırıcı və praktiki funksiyalarının real­laş­dı­rılması üçün zəmin yaradır. Fənnin proqnozlaşdırıcı funksiyası va­si­tə­silə ölkədəki mövcud multikultural vəziyyətdə baş verəcək dəyi­şik­lik­lər qabaqcadan müəyyən edilir və praktiki funksiyanın vasitəsilə bu və­ziyyətdə müvafiq islahatlar həyata keçirilir. Fənnin proqnozlaşdırıcı və praktiki funksiyalarının təsiri altında yeni yaranmış multikultural du­rum yenidən “Azərbaycan multikulturalizmi”fənni tərəfindən öy­rə­ni­lir. Bu isə fənnin idraki funksiyası vasitəsilə həyata keçirilir.
“Azərbaycan multikulturalizmi”fənninin təhlil etdiyimiz idraki, proq­nozlaşdırıcı və praktiki funksiyalarından irəli gələn fənnin idraki, proq­nozlaşdırıcı və praktiki əhəmiyyəti ilə yanaşı, onun siyasi əhə­miy­yətini də qeyd etmək lazımdır.
Fənnin siyasi əhəmiyyəti ondadır ki, o, obyektiv və subyektiv faktor­ların təsiri altında dünyanın əsas multikulturalizm mərkəz­lə­rin­dən birinə çevrilmiş Azərbaycandakı multikultural durum haqqında hə­qiqətləri yayaraq ölkəmizə qarşı bəzi dövlətlər, beynəlxalq və regio­nal təşkilatlar tərəfindən aparılan qərəzli münasibətin aradan gö­tü­rül­mə­sinə kömək edir, Azərbaycana qarşı obyektiv münasibətin forma­laş­masına öz bəhrəsini verir.
Multikultural təhlükəsizlik və onun əsas prinsipləri.

Multikultural təhlükəsizliyin ümumi ma­hiy­­yəti etnik, dini, irqi, mədəni mənsubiy­yə­tindən asılı ol­mayaraq bütün xalqların, etnik qrup­ların mədəni də­yərlərinin qorunması demək­dir. Cəmiyyətin mul­ti­kultural təhlükəsiz­li­yinin təmin olunması qar­şı­sın­da yaranan prob­lemlər inkişaf edərsə, bu, et­nik, dini, irqi zə­mində qarşıdurmalara, müna­qiş­ələrə sə­bəb olar. Son dövrdə Avropanın bir sıra öl­kələrində et­nik və dini radikalizm, ksenofobiya, antisemitizm, islamofobiya meyllərinin artması qeyd olunan­ların bariz nümunəsidir.
Multikultural təhlükəsizlik bir sıra prin­sip­lər­dən ibarətdir. Bu prinsiplər dövlətin özünü inamlı, əda­lətli, keyfiyyətcə daim yeniləşən bir mahiyyətə malik orqanizm kimi hiss etməsini şərtləndirir.
Multikultural təhlükəsizliyin prinsipləri aşağıdakılardır:
1. Cəmiyyət daxilindəki bütün konfessiyalara və onun nüma­yən­də­lərinə dövlət tərəfindən siyasi münasibətin bərabər şəkildə yönəl­mə­si.
Prezident İlham Əliyev öz çıxışlarının birində qeyd etdi ki, on­dan xarici ölkələrdə tez-tez təəccüblə soruşurlar: Azərbaycanda müx­tə­lif konfessiya rəhbərlərinin və üzvlərinin bir-birinə belə tolerant, dost­luq münasibətinin əsasında nə durur? Bunun səbəbi nədir?
Bu sualın özü bir azərbaycanlı üçün qəribə səslənir. Çünki müa­sir azərbaycanlı bu münasibətin mahiyyətini ruhu ilə, mənəviyyatı ilə hiss edir. O, bunun səbəbini bilməyə bilər. Udduğumuz hava, iç­di­yi­miz su kimi bu münasibət də bizim həyatımız üçün son dərəcə va­cib­dir. Amma bu sualın, əlbəttə ki, ciddi cavabı da yox deyil. Azər­bay­can­da belə bir mühitin olması onunla bağlıdır ki, ölkə başçısı, bü­töv­lük­də dövlət müxtəlif konfessiyalara eyni siyasi münasibət bəsləyir. Bi­rini digərindən fərqləndirmir. Bərabər siyasi münasibət də öz növ­bə­sində konfessiyaların bir-birinə və hər birinin ayrılıqda dövlətə tole­rant münasibətini şərtləndirir. Və beləliklə: Multikultural təh­lü­kə­siz­li­yin əsas və ən vacib prinsiplərindən biri məhz ölkə daxilindəki müx­tə­lif konfessiyalara siyasi münasibətin bərabər şəkildə yönəlməsi me­xa­niz­mini qurmaqdan doğur.
2. Multikultural təhlükəsizliyin başqa bir prinsipi ölkədə möv­cud olan milli müxtəlifliyin qorunmasına yönəlmiş dövlət qayğısının for­malaşdırılması ilə müəyyən edilir.
Azərbaycan müxtəlif xalqların dinc, dostluq, qardaşlıq şə­rai­tin­də yaşadığı, sevinci və kədəri birgə bölüşdüyü məkandır. Bu məkanı qə­dim Qafqaz albanlarının bugünkü varisləri olan udilər, inqloylar, bu­duqlar, xınalıqlılar, qrızlar, habelə yəhudilər, talışlar, ruslar, avarlar, ləz­gilər, gürcülər, kürdlər, yaxın keçmişdə almanlarvə digər xalqlar və etnik qruplar öz ortaq vətənlərinə çevirə biliblər. Bu gün Azər­bay­ca­na əsassız torpaq iddiası ilə çıxış edən separatçılarla eyni millətdən olan, ancaq bu separatçıların əsassız iddialarını qəbul etməyən Azər­bay­can erməniləri də buranı öz vətənləri sayırlar. Bir kənd qədər sa­ki­ni olan, dili və etnik kimliyi bu kənddən başqa heç bir yerdə təmsil olun­mayan xınalıqlılar və ceklilər də Azərbaycana məxsusdur. Bütün bu xalqların dil və mədəni zənginliklərini Azərbaycan dövləti öz zən­gin­liyi, öz gücü sayır. Ulu öndər Heydər Əliyev deyirdi: “Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların hər biri ümumdünya mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir”. Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların və etnik qrupların nü­ma­yəndələrini bu gün müstəqil Azərbaycanın hər bir sahəsində – si­ya­sət­də, iqtisadi sferada, təhsildə, mədəni-mənəvi müstəvidə, bir sözlə, bü­tün sahələrdə görmək mümkündür. Ölkədə məskunlaşmış bütün xal­q­ların və etnik qrupların nümayəndələrinə dövlət tərəfindən bəra­bər, eyni münasibətin göstərilməsi bu prinsipin əsasını təşkil edir.
3. Multikultural təhlükəsizliyin bir vacib prinsipi də ölkədə möv­cud olan etnik-mədəni müxtəlifliyin qorunmasına və inkişafına dövlət və cəmiyyət tərəfindən dəstək verilməsinin təmin edilməsindən for­ma­la­şır.
Azərbaycanda bütün milli azlıqların dili, tarixi, ədəbiyyatı öz-öz­lüyündə öyrənilməsi üçün şərait vardır. Bunun nəticəsində milli az­lıq­lar ölkə daxilində özlərini yad elementlər kimi hiss etmirlər.

Azərbaycançılıq və multikulturalizm

Azərbaycançılıq ideyası – Azərbaycan xalqının siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni yüksəlməsinə yönələn bir ideyadır. Bu ideyanın əsasında Azər­baycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsi durur. Azər­bay­can xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsi tarixi Azər­bay­can­çı­lıq ideyasının formalaşması prosesi ilə bağlıdır. Bu proses XIX əsrin ikin­ci yarısında başlamışdır. Məlum olduğu kimi, o vaxt Azərbaycan Çar Rusiyasının bir əyaləti idi. Çar Rusiyasının millətlərarası mü­na­si­bət­lər siyasəti milli azlıqların ruslaşdırılması, diskriminasiyası və isti­ma­rına əsaslanırdı. Qeyd olunan vaxt Azərbaycan xalqının milli azad­lıq uğrunda mübarizəsi Azərbaycançılıq ideyasının formalaşmasının əsas hərəkətverici qüvvəsi idi.
Tanınmış türk sosioloquZiya Göyalpa və Qərb politoloqu Royd Ca­vana görə, Şərq xalqlarının milli hərəkatı ardıcıl olaraq üç mə­r­hə­lə­dən keçir: mədəni, siyasi və iqtisadi. Şərq xalqlarının milli hərəkatı on­ların mədəni oyanışından başlayaraq, siyasi hərəkat formasını qə­bul edir və daha sonra iqtisadi proqramların tərtib olunması mər­hə­lə­sinə daxil olur. Bu müəlliflərin qeyd etdikləri xüsusiyyətə uyğun ola­raq Azərbaycançılıq özünü ilkin olaraq mədəni hərəkat kimi gös­tər­di.
XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının, in­cəsənətinin və maarifçilik hərəkatının görkəmli xadimləri “mədəni Azər­baycançılıq”hərəkatına başçılıq edirdilər. Onlar Mirzə Fətəli Axund­zadənin başladığı ənənəni davam etdirərək dini fanatizmi, xal­qın inkişafına mane olan köhnə adət-ənənələri tənqid edir, xalqı elmə və təhsilə yiyələnməyə çağırırdılar. Bu səylər nəticəsində yeni tədris me­todlarını tətbiq edən (Üsul-i Cədid) milli məktəblər açıldı, ədəbi Azər­baycan dili və yeni əlifba uğrunda mübarizə başladı, milli kitab­xa­nalar və oxu zalları açıldı, milli qəzet və jurnallar təsis olundu. Mə­də­ni Azərbaycançılıq hərəkatının görkəmli nümayəndələrinin fəa­liy­yə­ti nəticəsində Azərbaycan xalqının milli şüuru formalaşmağa baş­la­dı. Bu proses xalqın öz mədəni və etnik birliyini dərk etməsində mü­hüm əhəmiyyət kəsb edirdi.
Azərbaycançılıq ideyasının mədəni sahədən siyasi sahəyə keç­mə­si Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Əlimərdan Topçubaşov, Məm­mədəmin Rəsulzadə kimi görkəmli şəxsiyyətlərin nəzəri və siyasi fəaliyyətləri ilə bağlıdır. Siyasi Azərbaycançılığın nüma­yən­də­lə­ri ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalqının siyasi hüquqlarını müdafiə et­mə­yə başladılar. Bu məqsəd üçün onlar hər bir leqal vasitədən istifadə edir­dilər. Məsələn, rus çarına petisiya yazır, yüksək rütbəli hökumət nü­mayəndələri ilə görüşlər keçirir, Rusiya müsəlmanlarının qurul­tay­la­rını keçirir, Dövlət Dumasının işində fəal iştirak edirdilər.
Siyasi Azərbaycançılığın nümayəndələrinin bu fəaliyyətlərinin sı­ra­sında onların Dövlət Dumasında iştirakını xüsusi qeyd etmək la­zım­dır. 1905-ci ilin aprel ayında Dumanın Azərbaycan deputatları Əli­mər­dan Topçubaşovun tərtib etdiyi «Rusiyanın müsəlman əhalisinin nü­mayəndələrindən» adlı petisiyanı Dumaya təqdim etdilər. Pe­ti­si­ya­da Rusiya müsəlmanlarının siyasi, iqtisadi və mədəni hüquqlarının qo­run­ması, ölkədə feodal qalıqlarının aradan qaldırılması tələb olunurdu. Düz­dür, petisiya çar hökuməti tərəfindən qəbul olunmadı, lakin onun tər­tib və təqdim olunması siyasi Azərbaycançılığın yüksək inkişaf sə­viy­yəsindən xəbər verirdi.
Siyasi Azərbaycançılıq ideyasının nümayəndələri fəaliyyətlərinin il­kin mərhələsində öz ideyalarını açıq şəkildə təbliğ edə bilmirdilər, çün­ki o vaxt Azərbaycan xalqı öz kimliyini dini əsasda müəyyən edir­di. Onların etnik türk kimlikləri qəbul edilmirdi. Siyasi Azər­bay­can­çı­lıq ideyasının nümayəndələri panislamizmi Azərbaycan xalqının milli azad­lıq mübarizəsinin qarşısında duran böyük bir maneə hesab edir­di­lər. Bununla əlaqədar Məmmədəmin Rəsulzadə yazırdı: “Tarixi təc­rü­bə göstərir ki, pan-islamizm, bir tərəfdən, teokratik və klerikal-mür­tə­ce hərəkatın formalaşmasına səbəb olmaqla, digər tərəfdən isə mü­səlman dünyasında milli ideologiyanın formalaşmasına mane ol­maq­la, müsəlman xalqlarının müstəqilliyinə əngəl yaradır. Biz bü­tün müsəlman dünyasında milli şüurun inkişafı prosesini möh­kəm­lət­məliyik, çünki milli kimliyin formalaşması sosial tərəqqinin real sə­bəbidir, milli müstəqilliyin isə əsasıdır” .