M Ü n d ə r I c a t bir neçə söz

Alban yazısı haqqında

Alban dilinin şimalda vahid ünsiyyət vasitəsi olduğunu göstərən mühüm bir dəlil həmin dilə məxsus əlifbanın, alban yazısının olmasıdır. Kalankatuklu Moisey yazısı olan xalqlar içərisində midiyalıları və albanları xüsusi qeyd etmişdir: «Yazıya malik olan xalqlar budur: yəhudilər, romalılar (bunların yazısından bizanslar da istifadə edirlər), ispanlar, yunanlar, midiyalılar, ermənilər və albanlar». (7;16) Tədqiqatçılar müəyyənləşdirmişlər ki, uzun müddət elmi, bədii, publisistik əsərlər, kargüzarlıq sənədləri alban dilində yazılmışdır: «X əsr də daxil olmaqla alban mənbələri başlanğıcdan alban dilində tərtib olunmuşdur. Bura alban dini rəvayət ədəbiyyatı (aqioqrafiya), məktub şəklində yazışmalar, kanon ədəbiyyatı, qərarlar, salnamələr daxildir. Musa Kalankatlının «Alban tarixi» kitabı əvvəl alban dilində yazılmışdır». (48;236) Lakin alban əlifbasının nə zaman və kim tərəfindən yaradıldığı mübahisəlidir.

Alban əlifbası haqqında fikrin təşəkkül tarixini T.M.Məmmədov daha ətraflı araşdırmışdır.(16; 100-115) Uzun müddət alban dilinə tərcümələr və alban yazısı haqqında Matenadarandakı beş müxtəlif əlyazmasında olan mə’lumata əsaslanmışlar. 1937-ci ildə filologiya elmləri doktoru, professor İ.V.Abuladze XV əsr əlyazmalarını öyrənərkən 1717 nömrəli əlyazmada alban əlifbasını əldə etmişdir. Sonra Matenadarandakı bu əlyazmanın iki başqa surəti üzərində T.İ.Ter-Qriqoryan da tədqiqat aparmışdır. Bunlar XV əsrdə ruhani Mkrtıçın göstərişi ilə monastrın şagirdləri üçün dərslik kimi monax Foma Metsopski tərəfindən tərtib edilmişdir. Əlyazmada ərəb, suriya, erməni, gürcü əlifbaları ilə yanaşı, 52 hərflik alban əlifbası da vardı. 1938 və 1957-ci illərdə ciddi araşdırmalardan sonra akademik A.Q.Şanidzenin alban əlifbası haqqında yazıları çap olunmuşdur. T.M.Məmmədov göstərir ki, bu tapıntı akademik R.Acaryanı da maraqlandırmış, o bu əlifbanın həqiqətən alban əlifbası olması barədə məqalə ilə çıxış etmişdir. (16; 101) Alban yazısının, alban dilində tərcümə əsərlərinin olduğunu tarixi mənbələr də təsdiq edir. Erməni, gürcü və alban əlifbalarının yaradıcısı ən’ənəvi olaraq Mesrop Maştots sayılır. Lakin burada da şübhəli məsələlər çoxdur.
V əsr erməni tarixçisi Koryun göstərir ki, Maştots hələ Albaniyada olmadığı zaman Benyamin adlı alban onun yanına gəlmiş, Maştots ondan alban dilinin yadelli (əcnəbi) bir şivəsi haqqında mə’lumat alıb əlifba düzəltmişdir. T.M.Məmmədovun dediyi kimi, buradan aydın olur ki, Mesrop alban dilini bilmirmiş, alban dili haqqında alban Beniaminin köməyi ilə mə’lumat almışdır: (Maştots) «...Albaniyaya yollandı və bu ölkəyə gəldi. Çar iqamətgahına gəlib, Yeremiya adlı müqəddəs yepiskopla və onların Arsvaq adlı çarı və bütün ə’yanları ilə görüşdü... (Maştots) onların sorğusuna əsasən nə üçün gəldiyini bildirdi və onlar hər ikisi, yepiskop və çar yazının hazırlanmasına itaətlə razılaşdılar». (16; 103)
Həmin dövrün erməni tarixçisi Moisey Xorenasi qeyd edilən əlifbanın boğaz səsləri ilə zəngin olan qarqar dili üçün yaradılmış olduğunu söyləyir: «Mesrop öz yolunu Albaniyaya Arsvagenin, (bu ölkənin) çarının və yepiskopların başçısı Yeremiyanın yanına salır. Onlar onun tə’limini məmnuniyyətlə qəbul edirlər və ona seçilmiş oğlan uşaqları verirlər. Və öz yepiskopu Ananiyanın vasitəsilə Sünik hakimi gənc Vasakı tə’cili göndərib iste’dadlı tərcüməçi Beniamini öz yanına çağıraraq, Mesrop onların köməyi ilə qarqar şivəsi, boğaz səsləri ilə zəngin olan, kobud, barbar, yüksək dərəcədə yöndəmsiz qarqar şivəsi üçün yazı düzəltdi». (16; 104)
T.M.Məmmədov Koryunun və Xorenasinin qeydlərində bir sıra fərqlər müəyyənləşdirmişdir: Koryundan fərqli olaraq, Xorenasinin yazısından aydın olur ki, Mesrop əlifbanı alban Beniamin və Yeremiyanın köməyi ilə düzəltmişdir. Koryun Beniamini «ruhani», Xorenasi «tərcüməçi» adlandırır. Koryun göstərir ki, Mesrop hələ Albaniyaya gəlməmiş alban dili haqqında mə’lumat almışdır, Xorenasinin qeydlərindən aydın olur ki, Albaniyaya gəldikdən sonra bu dili öyrənmişdir. T.M.Məmmədov başqa bir mühüm fərq də müəyyən etmişdir: Koryuna görə, Mesrop alban dili üçün, Xorenasiya görə, alban dilinin qarqar dialekti üçün əlifba düzəltmişdir. Əgər Koryunun dediyi olduğu kimi verilmişsə, onun sözlərində də qarqar dilinə işarə vardır. Koryun belə ifadə işlədir: «İ on (Maştots), razuznav i obsledovav çujezemnıy qovor albanskoqo əzıka, sostavil zatem pisğmena...»(16; 103) Burada aydın şəkildə «alban dilinin yadelli (əcnəbi) şivəsi» sözləri işlənmişdir. Deməli, əslində, Koryun da əlifbanın alban dili üçün deyil, alban dilinin bir dialekti, görünür, mühüm mövqeyi olan bir tayfa dili üçün əlifba yaradıldığını qeyd etmişdir. Belə olduqda məntiqi olaraq düşünülür ki, alban dili üçün əlifba daha əvvəllərdən mövcud olmuş, Mesrop alban dili üçün əlifba düzəltməmişdir. Kalankatuklu Moiseyin «Albaniya tarixi» əsərindəki aşağıdakı sözləri də bu fikri təsdiq edir: «O zaman ki yunanların imperatoru Kiçik Feodosi idi, ermənilərin çarı Vramşapux idi, İran şahı Yezdəgird idi, Arsvakan isə Albaniyanın çarı, Albaniyaya, bizim patriarxımız Yeremiya və çarımız Yesvagenin yanına həmin Mesrob gəldi. Onların hər ikisi (Arsvagen və Yeremiya) ona maarifçilik fəaliyyətində kömək etməyə razılıq verib, (o, Müqəddəs Ruhun köməyi ilə erməni və gürcülərə əlifba yaradıb) və məmnuniyyətlə ona şagirdliyə fərasətli gəncləri təhkim etdilər. Onlar Sünikdən (Zəngəzurdan) Bəncamin adlı tərcüməçini də’vət etdilər və onu Sünikin gənc knyazı Vasaq yepiskop Ananiyanın xahişi ilə Albaniyaya göndərdi. Onlar Mesrobun yanına gəlib, onunla birlikdə qırtlaq, qaba, barbar və çətin səslənən qarqar dilinin əlifbasını yaratdılar.» (7; 33) Bunu Kalankatuklunun əsərinin 1 hissəsinin 16-cı fəslinin adından da görmək olar: «Mesrobun Albaniya çarı Arsvagenin yanına gəlməsi. Burada əlifbanı təkmil etməsi, məktəbləri yenidən açması, ölkədə dağılmış bütpərəst məzhəblərin kökünün kəsilməsi və Albaniyada xaçpərəstliyin möhkəmlənməsi». (7; 32) Göründüyü kimi, burada yeni məktəblərin açılmasından, yeni əlifbanın yaradılmasından deyil, məktəblərin yenidən açılmasından, mövcud əlifbanın təkmilləşdirilməsindən söhbət gedir.
V əsr erməni tarixçisi Lazar Parbetsiyə görə, Mesrop yalnız erməni əlifbasının müəllifidir. Erməni tədqiqatçısı Q.N.Akinyan isə yazmışdır ki, Maştots heç vaxt albanlar üçün əlifba düzəltməyib. Elə buna görə də Q.Voroşil qeyd edirdi ki, alban əlifbasının mənşəyi məsələsi aydın deyil. Aydın olan budur ki, V əsrdə ya həmin əlifba təzələnmiş, yaxud da həmin əlifba əsasında qarqarlar üçün əlifba tərtib edilmişdir.
Bütün bunlar bir şeyi təsdiq edir ki, bu dövr Albaniyada yazının, maarifin, məktəbin inkişaf etdiyi dövrdür: «Albaniya tarixi» əsərinə əsasən Urnayrdan sonra Yesvagen hökmdar olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövründə köhnə yazının islahı yolu ilə yeni alban yazısı yaradılır. Üç Qafqaz xalqının - albanların, gürcülərin və ermənilərin əlifbasının yaradıcısı Mesrop Maştots hesab edilsə də, mənbələrin müqayisəli təhlili əsas işin iste’dadlı tərcüməçi sünikli Beniamin tərəfindən yerinə yetirildiyini sübut edir. Əlifba təzələndikdən sonra Yesvagen uşaqlar üçün xüsusi məktəblər açdırır, onlara yazı sənətinin sirlərini öyrətmək əmrini verir, hətta dövlət hesabına onları yer və yeməklə də təchiz edir. Dini və dünyəvi əsərlərin siryani və yunan dillərindən alban dilinə tərcüməsi də bu dövrdə yerinə yetirilməyə başlayır».(17; 113-114) K.V.Trever də bu fikirdə olmuşdur ki, V əsrin başlanğıcında Albaniyada artıq hansısa köhnə bir əlifba vardı ki, onu Maştots «təzələdi». Qonşu erməni və gürcü xalqlarının V əsrdən əlifbalarının olması da göstərir ki, mütləq albanların əlifbası olmuşdur, çünki Alban dili Qafqazda və Ön Asiyada daha böyük rola malik idi. Erməni və gürcü dilləri eramızın V əsrinin ilk rübündən e’tibarən yazısı olan dillərdir. Bununla belə, onların tə’sir dairəsi heç də alban dilinin tə’sir dairəsi səviyyəsində olmayıb. (13; 76) Türk-alban dili qonşu dilləri də öz tə’siri altına almışdı. Doktor Mordman XIX əsrin 70-ci illərində erməni dilinə həsr etdiyi bir məqalədə yazırdı: «Mə’lumdur ki, ermənilər Hind-Avropa mənşəli xalqdır, amma onların dili Turan dilinin güclü tə’sirinə mə’ruz qalmışdır. Mən həmin ifadə ilə heç də çoxəsrlik kontakt nəticəsində osmanlı türkcəsindən alınmış sözləri nəzərdə tutmuram. Söhbət IV, V, VI və VII əsrlərdə erməni ədəbi dilinə keçmiş Turan elementlərindən gedir. Bu elə bir dövr idi ki, dünyada hələ nə səlcuqlar, nə osmanlılar... var idi. (13; 80) Müəllif Turan dedikdə qonşu Aran xalqını və başqa türk tayfalarını nəzərdə tutmuşdur.
Əlifbada boğaz səslərinin çox olması tədqiqatçıların bir qismini bu əlifbanın Qafqaz dilləri üçün tərtib edildiyi qənaətinə gətirmişdir. Lakin Y.B.Yusifovun qeyd etdiyi kimi, bə’zi türk dillərində və o cümlədən qarqar dilində də boğaz samitləri olmuşdur. Moisey Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsəri tərcümə və nəşr edilərkən qəsdən üzərində əməliyyat aparılmış, bir sıra məsələlər dəyişdirilmiş və dolaşdırılmışdır. «Albaniya tarixi» əsərinin Yerevanda Ş.V.Smbatyan tərəfindən 1984-cü ildə qrabardan rus dilinə edilmiş tərcüməsi barədə «Qaynaqlar»da oxuyuruq: «Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, bu çapı hazırlayan müəllif kitabın bir çox yerlərini özü istədiyi kimi dəyişdirmiş, bə’zən isə bilərəkdən kəsib atmışdır. Buna görə yeni çap bir sıra hallarda əski 1861-ci il çapı qədər və bəlkə daha çox naqis, qərəzli və nöqsanlıdır.» (4; 40) «Albaniya tarixi»nin yeni tərcüməçisi qeyd və şərhlərində albanları barbar, geridə qalmış bir xalq kimi təsvir etməklə sübut etməyə çalışmışdır ki, albanlar belə bir əsər yarada bilməzdi, qrabar bu əsərin ana dilidir. Lakin əsərin müəllifi Kalankatuklu Moisey xalis bir alban olaraq Albaniya haqqında, böyük sərkərdə və dövlət xadimi, diplomat Cavanşir haqqında elə məhəbbətlə danışır ki, bunu yalnız həqiqi bir alban vətəndaşı edə bilərdi. Ona görə də bu əsərin vaxtilə alban dilindən qrabara tərcümə edilmiş olduğunu göstərən tədqiqatçılar (Z.Bünyadov, S.Əliyarov, Y.Yusifov, F.Məmmədova, T.Hacıyev və b.) haqlıdırlar.
Alban dilinin yazısı V əsrə deyil, daha əvvəllərə aiddir: »Mə’lumdur ki, Alban hökmdarı Oroyz (e.ə. I əsr) Pompeyə məktub göndərmişdi. III əsrdə albanlar Romaya yazılı mə’lumat çatdırmış, V əsrdə isə alban dilində fərman tərtib edilmişdir... Onlar yəqin ki, qarqar dili əsasında düzəldilmiş əlifbadan da istifadə edirmişlər». (2; 219) Aran yazısının olmasını erməni katalikosu Babkenin fars provoslav xristian kilsəsinə 506-cı ildə yazdığı məktub da təsdiq edir: «Biz öz dini tə’limimiz haqqında sizə gürcülər və ağvanlarla birlikdə, hər kəs öz dilində, əvvəllər yazmışıq». (18; 5) Ə.S.Sumbatzadə göstərir ki, «...V əsrin sonu, VI əsrin əvvəlində albanlar öz yazılarından artıq beynəlxalq yazışmalarda da istifadə edirdilər». (10; 68)
İngilis alimi doktor Dauset «Ağvan tarixi»nin ingilis dilinə tərcüməsini nəzərdən keçirərək bu nəticəyə gəlmişdir ki, əsər iki hissədən ibarətdir, birinci hissəsi VII, ikinci hissəsi XI əsrdə yazılmışdır. Birinci hissəni Kalankatuklu Moisey, ikinci hissəni Movses Dasxuransi qələmə almışdır.
Alban əlifbasının tədqiqatçısı A.Şanidze on bir əsrdən çox davam edən Alban mədəniyyətinin Qafqaz regionunda böyük rolunu nəzərdə tutaraq yazmışdır: «Mən belə hesab etmişəm və hazırda da belə hesab edirəm ki, orta əsrlərdə Qafqazın mədəni və siyasi həyatında görkəmli rol oynamış bütöv bir xalqın yazısı izsiz yox ola bilməz. Qazıntılar bizə alban yazısının mövcud olması barədə mənbələrin mə’lumatını inandırıcı şəkildə təsdiq edən epiqrafik material verməlidir. Bundan əlavə, mən hələ ümidimi itirmirəm ki, nə vaxtsa və harada isə palimpsestlərdə (perqament yazılarında) alban əl yazılarından parçalar üzə çıxacaqdır». (19; 5)
Bu sözlərdən az sonra - 1948-ci ildə Mingəçevir qazıntıları zamanı üzərində alban yazısı olan daş tapılmış və bu barədə S.M.Qaziyev mə’lumat vermişdir. (20; 396-403) Lakin həm tapılmış əlifbada (Matenadaran 7117), həm Mingəçevir yazılarında qüsurlar olduğu üçün yazıları düzgün oxumaq mümkün olmamışdır. 1956-cı ildə A.Q.Abramyan həmin yazıları oxumaqla məşğul olmuş, bu yazıları cəmi iki kənddə - Qutqaşen rayonunun Nic, Vartaşen rayonunun Vartaşen kəndində yaşayan udinlərin dili əsasında oxumağa çalışmışdır. Udinlər heç vaxt ölkədə bütün Şimali Azərbaycanı əhatə edən vahid dilə və dövlətə malik olmamış, daim türkdilli utilərlə qarışdırılmışdır. Müəllifin oxuduqları inandırıcı deyildir və istədiyi yerə alban əlifbası adlandırılan 52 hərfli əlifbanın istədiyi hərfini qoymuşdur.
Q.Voroşil Suriya mənbələrinə əsaslanaraq göstərir ki,VI əsrin əvvəllərində Aran yepiskopu Kardost hun-savirlər üçün də əlifba düzəltdirmiş və İncili savirlərin dilinə çevirtdirmişdir: «VI yüzilliyin başlanğıcında Suriya tarixçisi xəbər verir ki, 520-ci ildə alban yepiskopu Kardost üç ruhani ilə hun savirlərin yanına getdi. Onlar savirlər üçün yazı yaratdılar. ...orada hun dilində yazı buraxdılar».»İndiyədək lazımi diqqət yetirilməmiş çox vacib bir tarixi-dilçilik amilini göstərmək gərəkdir. Bu, türklər arasında xaçpərəstliyin yayılması, albanların İncili onların dilinə çevirməsidlir». (13; 24) Qafqaz Albaniyasının tədqiqi sahəsində maraqlı araşdırmalar aparmış Q.Voroşil ona görə albanların türklərə əlifba öyrətməsindən danışır ki, o, albanları qafqazdilli hesab edir, udinlərin əcdadları sayır, gah albanları udinlərə, gah da udinləri albanlara aid edir (hətta bə’zən qarqar dilini udin dilinin dialekti hesab edir -13; 27) və buna görə də o, S.T.Yeremyanın sözlərinə haqq qazandırmağa çalışaraq yazır: «Musa Xorenlinin mə’lumatında bu əlamətdardır ki, alban ədəbi dilinin norması üçün Albaniyanın o dövrkü şahlıq iqamətgahının - Paytakaran şəhərinin və onun şəhər ərazisinin, Qarqar düzünün (indiki Mil düzü) danışdığı qarqar dialekti götürülmüşdür». Q.Voroşil S.T.Yeremyanın bu sözlərini qeyd etdikdən sonra deyir: «Ancaq, onun dediyinə görə, 25-30 ildən sonra, yə’ni V yüzilliyin ikinci yarısında Albaniyanın yeni paytaxtı - Utik vilayətindəki Partav şəhəri meydana çıxdı. Partav şəhərinin və onun şəhər ərazisinin Utik vilayətinin danışıq dili uti dili, bizim günlərədək saxlanmış udi dili idi», Alban-Arran dilinə qarqar ləhcəsinin nə qədər uyğun olduğu S.T.Yeremyana bəlli deyil, ancaq o, başqa bir məsələyə - «uti, yaxud udi dilinin Aran, yə’ni alban dili ilə eyniliyi»nə şübhə etmir. (13; 28) Musa Xorenlinin mə’lumatı doğrudur, lakin hər iki müəllifin - Yeremyan və Voroşilin uti ilə udini, türkdilli albanlar ilə qafqazdilli udiləri, çox qədim türk tayfası olan qarqarlarla udiləri eyniləşdirməsi tamamilə yanlışdır və bəlkə də tarixi faktların şüurlu təhrifidir. Q.Voroşil alban dilinin udi dili olduğunu əsaslandırmaq üçün ağvan əlifbasındakı bir sıra hərf adlarının udi dilində hazırda real mə’naya malik olduğunu göstərmişdir: zoq - zoğ, kat - qətrə, un - sən, sa - çay qumu, cav - şan, şöhrət, ar - armud və s. Bu sözlərin hamısının kökü bizim dildə də eyni mə’nadadır («zoğ» sözü, qətrə mə’nasında «qat» sözü, «ar» - armud, «çav» -şöhrət (qədim türk), «sa» - çay daşına vurmaqla od çıxaran satıl sözü və s.).

 
 

Alban dilinin leksikası (xüsusi adlar)

Alban etnonim, toponim və antroponimlərinin tədqiqi onların sistemli şəkildə mənşə e’tibarilə türk dillərinə aid olduğunu göstərir.

Z.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, Azərbaycanın X əsrə qədərki vəziyyəti barədə fikir söyləməyə imkan verən yeganə yerli mənbə Kalankatuklu Moiseyin «Albaniya tarixi» əsəridir. (7; 7) Alban antroponim, toponim və etnonimlərinə də daha çox bu əsərdə rast gəlirik.
Kalankatuklu Moisey Albaniya ərazisində dörd knyazlığın - Uti, Girdiman, Tsovd və Qarqar knyazlıqlarının adını çəkir: Həm də göstərir ki, bu knyazlıqların hakimləri Aranın oğullarının nəslindən idi və onları da Vologez tə’yin edirdi. Albaniyanın Araz çayından Hunan qalasına qədərki ərazilərini Aran miras olaraq almışdı. (7;17) Amma hakimlərin tə’yini formal olaraq Parfiya çarından asılı idi.
Deməli, Albaniyanın şimal ərazilərində Hunan qalası varmış. - Z.Bünyadov Xram çayının Kürlə qovuşduğu yerdə ilk orta əsrlərdə belə bir qala və şəhər olduğunu təsdiq edir. (7; 208) Hunan - ‘hunlar‘ deməkdir (-an - cəm şəkilçisidir). Hunların isə türkdilli olduğuna heç kim şübhə etmir.
«Albaniya tarixi»ndə Aranın Sisakan (Sünik) soyundan olduğu göstərilir. Sisakan sözünü biz əvvəldə izah etmişik. Silər sakların bir qoludur. Sisakan - ‘si sakları’ deməkdir. Bu həm də Sünik əhalisinin türkdilli olduğunu göstərir.
Alban şəxs adlarının bir qismi oxşar formalı olub, türk mənşəyini aydın göstərir. Bu qrupa Ərbak, Əmbak, Ərnək, Parnak, Kornak, Əncak, Bazxuk, Qonaq, Xoçkorik, Pyorok və s. kimi antraponimlər daxildir. Oxşar formalı olsa da, bu sözlərdə qrammatik elementlər fərqlidir. Ərbak, Əmbak sözlərində bak - ‘bəy’ deməkdir. Birinci sözün əsası ər ‘kişi’, ‘igid’, ‘döyüşçü’, ikinci sözün əsası əm ‘bacarıqlı’, ‘məharətli’ sözüdür. Birinci söz Madada Arbak adı ilə eynidir. Ərnək, Parnak, Koynak şəxs adlarında -nak hissəsi türkcə ınaq - ‘dost’, ‘e’tibarlı adam’ mə’nasını ifadə edir. Parnak sözündə par/var ‘var olan’, ‘var’, Kornak sözündə türkcə kür ‘səbatlı’, ‘möhkəm’ sözü güman olunur. (6; 176) Əncaq - qədim türkcə əng - ‘irəlidə gedən’, ‘öndə dayanan’ və cak, sak ‘oyaq’, ‘huşyar’, ‘diribaş’ sözlərindən; Qonaq - Albaniyada süvari ordunun komandanının adı olub, skiflərdə Xonaxis adına uyğun hesab olunur. Qonmaq ‘düşmək’, ‘sakin olmaq’, ‘oturmaq’ sözü və sözdüzəldici -aq şəkilçisindən ibarətdir. Bazuk - qədim türkcə ‘iri gövdəli’, ‘dolu bədənli’ deməkdir; Hunlarda Əm-Bazuk şəxs adı. (6; 176) Xoçkorik sözünü (Tri şəhərinin yepiskopunun adı, V əsr) Q.Qeybullayev türkcə koç ‘qoç’, ‘igid’, kür ‘səbatlı’, ‘möhkəm’ və erməni şəkilçisi saydığı -ik hissələrinə ayırmışdır. Erməni dilində «ü» olmadığı üçün «u» etmişlər, yunan mənbələrində isə «u» hərfi «o» şəklinə salınmışdır - Uruz - Oroys, Kür - Kor şəklində yazıldığı kimi. (6; 180) Bizcə, -ik erməni şəkilçisi deyil, sifətdən isim düzəldən şəkilçidir. Pyorok şəxs adı (V əsr Alban ruhanisinin adı) börü ‘canavar’, ‘qurd’ və uk ‘oğul’, ‘varis’ sözlərinə ayrılır. Sözdə b>p keçidi erməni dilinə aiddir, Bərdə adını Partav yazdıqları kimi. Xncik antroponimi (Alban çarı Vaçaqanın arvadının adı - III əsrin sonu, IV əsrin əvvəli) qədim türk abidələrində qonçuy (V.V.Bartoldda kunçuy) sözündən olub, türkcə ‘xanım’, ‘knyaz’, ‘qadın’ mə’nasını verir; -ik erməni şəkilçisi kimi izah edilmişdir.(6; 183) Bizcə, bu sözün sonunda -ik yox, kiçiltmə bildirən -cik şəkilçisi işlənmişdir.
Oroys, Kozis, Urnayr, Asay kimi alban şəxs adları da türkcə izah olunur. Oroys (e.ə. I əsrdə alban çarı) şəxs adı Plutarxda Oroys, Appianda Oroz, Oriz, Dion Kassidə Oris şəklində işlənmişdir. Q.Qeybullayev Oroz formasını düzgün bilmiş, adın bu formasını «Dədə Qorqud»dakı Uruz adına fonetik cəhətdən daha müvafiq saymışdır. Türkcə orəz, oraz, orıs, oruz sözlərindən olub ‘xoşbəxt əlamət’, ‘qismət’, ‘xoş güzəran’, ‘sağlamlıq’, ‘sərvət’ mə’nalarına yozulur, «Şahnamə»də Alp-Arus (Alp Ər Tunqanın oğlu), »Dədə Qorqud»da Uruz qoca, XII əsrdə Orta Asiyada Uruzbək, qırğız sultanlığının banisi Urusxan şəxs adları ilə eyni sayılır. (6; 177) Bir fikrə görə, Xurs şəxs adı da (Girdiman əyalət hakiminin adı, V əsr) Oroz adı ilə eyniköklüdür. Ermənilər sözün əvvəlinə «h» səsini artırmış, ruslar həmin səsi «x» etmişlər. Əsli Urus, Uruzdur. (6; 180)
Türk dillərində «Kozik ulduzu» deyilən ulduz adı, Oğuznamənin uyğur variantında Kazuk şəxs adı vardır; qırğız dilində qütb ulduzu «Altın kozik», Oğlaq bürcü «Təmir kozik» adlanır. (6; 177) Kozik şəxs adı bu sözlərlə müqayisə edilir. Urnayr antroponimi (IV əsr Alban çarının adı) türkcə orun ‘taxt-tacda oturan’, ‘hakim’ və ər ‘kişi’, ‘igid’, ‘döyüşçü’ sözlərinə ayrılır. Ayr hissəsi ər sözünün erməni tələffüz forması sayılır. Xivə xanlığına aid sənəddə (XVIII əsr) Orunbəy adı ilə müqayisə edilmişdir.(6; 178) Asay sözünün türkcə as - ‘sincab’ və türk dillərinə məxsus xüsusi ad düzəldən -ay şəkilçisindən düzəldiyi göstərilir. Başqa fikrə görə, as sözü ‘iltifat’, ‘nəvaziş’, ‘mərhəmət‘ mə’nasındadır. Q.Qeybullayev göstərir ki, Asay və Esay şəxs adları Orta Asiya və Volqaboyu türk xalqlarında geniş yayılmışdır. Azərbaycanlılarda Azay, ruslarda Aseev, ermənilərdə Esayan, gürcülərdə Esaddze şəxs adları bu sözlə bir kökdəndir. (6; 179)
Qeyd etdiyimiz kimi, alban şəxs adları daha çox Moisey Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərində qalmışdır. Burada eramızın I - IX əsrlərinə aid bir sıra alban çarlarının, ruhani və feodalların adlarına rast gəlirik. Eradan əvvəl də bir neçə çar adı mə’lumdur. Bu adların türk mənşəli olduğu aydınlaşdırılmışdır. Bu sahədə yenə əsas xidmət Q.Qeybullayevindir.
Mənbələrdə elə məşhur alban adları vardır ki, onların türk mənşəli olduğunu izah etməyə o qədər də ehtiyac yoxdur. Manas, Mate, Kazan kimi şəxs adları belələrindəndir. Bu cür adlar türk tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı ən qədim izləri yaşadır. Manas (Qəbələ şəhərinin yepiskopu, V əsr) türkcə manq - ‘bahadır’, ‘döyüşçü’ sözü ilə ədaqələndirilir, qırğızların «Manas» dastanının qəhrəmanının adı ilə eynidir. Mate (Bərdə xristian ruhanisinin adı, V əsr) - türkcə matı/batı ‘igid’, ‘qüvvətli’, ‘möhkəm’, ‘mətin’ mə’nalarında olub, Hun imperiyasının əsasını qoymuş Metenin (e.ə.209-174) adı ilə eynidir. Kazan (Albaniyaya öz tayfası ilə gəlmiş bir elbəyinin adı, V əsr) türklərdə geniş yayılmış bir addır. «Dədə Qorqud»da Qazan xan adı ilə eynidir.
Alban çarlarından ikisinin adı Vaçe, üçünün adı Vaçaqan olmuşdur. Bə’zi alimlər bu antraponimləri iranmənşəli hesab etmişlər. İran dillərində bac - ‘haqqı ödəyən’, ‘oruc tutan’ mə’nasındadır. Vaçe adını qədim türklərdə baçaq (21; 76) sözü ilə müqayisə etmək olar. Baçaq sözünü Mahmud Kaşğari ‘xristian keşikçi məntəqəsi’ mə’nasında izah etmişdir. Belə olduqda sözün kökü İran dillərindəki bac yox, türkcə ‘keşik çəkmək’ mə’nasında bac(a) sözü olur, -q isim düzəldən şəkilçidir. Baca sözündən -q şəkilçisi ilə isim düzəldiyi kimi, -qan şəkilçisi ilə sifət də düzəlmiş və substantivləşərək xüsusi ad kimi işlənmişdir. Bu nisbətlə Vaçaqan sözünü iranmənşəli saymaq olmaz, -(a)qan aşkar türkmənşəli sifət düzəldən şəkilçidir.
Asprakos, Haruxcan, Aratan, Bakur adları da türkcə izah olunur.
Asprakos (Albaniyada feodal adı, V əsr) adının sonundakı -os erməni dilinə yunanlardan keçmiş adlıq hal şəkilçisidir. Asprak isə Asparux türk adının ermənicə yazılışıdır. Asparux (müq et: Bolqar hökmdarı Asparux, VII əsr) aspar və uk hissələrindən ibarətdir; aspar titul bildirən sözdür - qədim türklərdə İşbarı xan; uk - ‘oğul’, ‘varis’ deməkdir. V.İ.Abayev sözü İran dillərində ‘işıqlı at’ kimi izah etmişdir.(6; 181) Haruxcan (Cavanşirin arvadının adı, Sünik hakiminin qızı) adına ermənicə yazılışda «h» əlavə olunmuşdur; aruq - ‘təmiz’, ‘gözəl’ sözündəndir və suvarların çariçası Buy-Arik adında (Boyariks) qalmışdır. (6; 182) Aratan (Albaniyada feodal adı, V əsr) ərə - ‘kişiyə, igidə’ tən - ‘bərabər’ sözləri ilə izah edilmişdir. Q.Qeybullayevin fikrincə, qədim türk sözü tənq - «n» samitini saxlamaqla tən, «q» samitini saxlamaqla tək sözünün formalaşmasına və qeyd edilən sözün ‘ər kimi’, ‘ərə bərabər’ mə’nalarında formalaşmasına səbəb olmuşdur. (6; 179-180) Bakur (Albaniyada xristian ruhanisinin adı, V əsr) şəxs adı türkcə bak ‘bəy’, ‘tayfa başçısı’ və ur ‘varis’, ‘oğlan uşağı’ sözlərinə ayrılır. (6; 182) Alban kilsəsinin son katalikosunun adı da Bakur olmuşdur. Güman etmək olar ki, Bağır və Bəkir adları da bu adla bağlıdır. Əsən Cəlal (Arsaxda Xaçın knyazının adı) sözünün birinci komponenti ərəbcə Həsən sözü ilə bağlı deyildir; türkcə əsən - ‘sağlam’, ‘gümrah’ deməkdir və erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Asan, Asan-Tigin, monqollarda (XIII əsr) Əsən, Esen-Buğa, Esen-Teymur adlarına uyğun qurulmuş türkmənşəli sözdür.(6; 186) Ovxan (Alban katalikosunun və Hun yepiskopunun adı) şəxs adında xan sözü aydın seçilir, xəzərlərin Boxan adına uyğun gəlir. Maxmat, Urbat (V əsr) şəxs adlarında mat, bat sözləri ‘mətin’, ‘igid’ mə’nasındadır; birinci sözdə mağ etnonimi müşahidə olunur. Söz ‘maq-igit’ kimi dərk olunur. Xamqit sözü Maxmat adının sinonimidir - ‘qam-igit’ mə’nasındadır. Bat elementi Sunbat şəxs adında da vardır. Sunbat sözü türkcə sun ‘gözətçi’, ‘keşikçi’ və bat ‘mətin’ sözlərinə ayrılır - Babəki ərəblərə təslim edən Sünik hakiminin adı ilə eynidir. Q.Qeybullayev Xosken (Albaniyada xristian ruhaninin adı, V əsr) adının türkcə koçken - ‘qartal’ sözündən olduğunu qeyd etmiş və sözü qaraqalpaqlarda Koçqen, Koşken adları ilə müqayisə etmişdir. (6;180)
Albaniya ərazisində qeydə alınmış toponimlər də əksəriyyət e’tibarilə türk mənşəlidir. Toponimlər daha çox Klavdi Ptolemeyin (II əsr), Kalankatuklu Moiseyin, XII əsr alban tarixçisi Mxitar Qoşun («Alban salnaməsi») və ərəb alimlərinin əsərlərində toplanmışdır. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alban, Qelda, Kamexiya, Osika, Tilbida toponimləri alban, gel, şamake, şaka, silb tayfa adlarından yaranmışdır. Kalankatuklunun əsərində qeydə alınmış toponimlərin əksəriyyəti: Habant, Arajank, Arandjinak, Aranrot, Qarqar, Qoroz, Kanqark, Kolb, Kolt, Meda-Arank, Meda-Kolmank, Pazkank, Trtu, Tuçkatak, Çol, Çur, Xarqlank, Xunanakert və s. də tayfa adlarından yaranmışdır. Bunların abant, araz, aran, qarqar, gorus, kəngər, kol (kul), çol (çul), peçeneq, tərtər, katak, xun (hun) türk tayfa adlarından yarandığı müəyyən edilmişdir. Əsərdə ərazinin relyefi ilə bağlı yaranmış toponimlər də vardır. Təbii ki, Albaniya ərazisində Lpink, Lubnas, Hereti, Xeni və s. kimi dağıstanmənşəli tayfaların adlarını əks etdirən toponimlər də mövcud idi.(6; 188-189)
Alban hidronimləri də türkcə izah olunur. Kür, Alazan, Arkuqet çay adları ilkin və ya əslinə yaxın formasını bu günə qədər saxlamışdır. Guya Kür çayının coşqun təbiətini öz təbiətinə müvafiq gördüyü üçün Əhəməni padşahı Kir öz adını bu çaya vermiş və ‘Kür’ sözü Kirin adından əmələ gəlmişdir (Ammian Marselli). Şübhəsiz, bu cür izah uydurmadır. Kür sözü türkcə ‘gur’, ‘coşqun’, ‘iti’ mə’nasındadır. (2; 150)
Kür sözünü qafqazmənşəli hesab edənlər də olmuşdur. Q.Qeybullayev Şimali Qafqazda və uzaq Sibirdə də Kür adlı çayların olduğunu əsas gətirmiş, sözü türkcə ‘bol sulu’, ‘qüvvətli’, ‘sür’ətli’, ‘məğrur’ mə’nalarında izah etmişdir. (6; 189) Bu cür izahla söz daha çox «gur» sözünə uyğun gəlir. Alazan (Albaniya ilə İberiya sərhədində çay adı) hidronimi isə türkcə al və özən (üzən) ‘çay’, ‘vadi’ sözlərindəndir. Dağlıq Altayda da belə bir çay adının olması (6;189) onun türkmənşəli qədim söz olduğunu göstərməklə yanaşı, uzaq Altaya vaxtilə Ön Asiyadan aparıldığını göstərir. Arkuqet (Sisakanda çay adı) - «Arquçay» hidroniminin ermənicə forması sayılır. Türkcə arqu - ‘yarğanlarla parçalanmış’ mə’nasındadır. Həkəri çayının yarğanlardan keçib gələn yuxarı hissəsinin adıdır. (6; 190)
Toponimlərin bir qismi saq sözünün iştirakı ilə yaranmışdır. Belə sözlərə Balasakan, Artsak toponimlərini misal göstərmək olar. Balasakan - (III əsr) türkcə pala - ‘düzən’, ‘çöl’ və sak sözlərindən ibarət olub ‘sak düzü’ deməkdir. Artsak (Yuxarı Qarabağın qədim adı) sözü türkcə art ‘dağlıq ərazi’, ‘yüksəklik’ və sak sözlərinə ayrılır, ‘sak dağlıq ərazisi’ mə’nasını verir. Artsak sözünün erməni dili ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu söz Arsakena şəklində etrusk dilində də işlənmişdir: «Etrusk mənşəli digər toponim - Arsakena Qafqaz Albaniyasındakı Arsak toponimi və qədim türk dilində adı çəkilən «arsakay» etnonimini xatırladır. ..Antik müəlliflərdən Pompey Troq albanların nə vaxtsa İtaliyadan, Alban dağlarından gəldiyini bildirir. Etrusk mənşəli Arsak adını etruskşünaslar «arz» sözü ilə bağlayırlar. Bu söz etrusk dilində «arslan» deməkdir və mə’lumdur ki, türk dillərindəki «arslan» sözünün də əsasında «ars» durur. Lakin qərb dilçiləri «arslan»ı türk dillərinə alınma hesab edir və belə güman edirlər ki, türklərin ilkin vətəni olan Asiyada aslanlar yaşamadığına görə bu söz alınma olmalıdır».(54; 92) Türklərə, türk xalqlarına, türk dillərinə münasibətdə bütün qüsurlar Hind-Avropa şovinizmi müstəsna olmaqla, türklərin Şərqdən gəlmə olduğu barədə bəşər tarixini təhrif edən yanlış müddəadan irəli gəlir.
Alban toponimlərinin bir qismi - Talqe, Tosaren, Balk, Taşton, Tapat, Tvarasatap, Barmak, Çapar, Koturçat tipli sözlər türkcə daha asan izah olunur. Bunlar bizə yaxın dövrlərə qədər işlənmiş və bir çoxları işlənməkdə davam edən xüsusi adlardır. Talqe (indiki Pirallahı adasının qədim adı sayılır) sözü Pomponi Melada (I əsr) Talqe, Ptolemeydə (II əsr) Talka kimi yazılmışdır.Türkcə tilqə ‘hissə’, ‘zolaq’, ‘kiçik torpaq sahəsi’, ‘tala’ mə’nasındadır. Plini bu adanı Zazata adlandırmışdır. Zazata - saz ‘qamış’ və ata ‘ada’ sözlərindən düzəlmişdir. (6; 190) Tosaren (Ptolemeyə görə, Kür sahili bölgələrindən birinin adı) sözü türkcə tüz və aran sözlərindən ibarət olub, ‘Aran düzü’ deməkdir. Balk (Sisakanda yaşayış məntəqəsinin adı) - türkcə balk (balık) ‘şəhər’ sözüdür. Taşton (Sisakanda kənd adı) - Q.Qeybullayev tərəfindən taş ‘daş’ və ton ‘uzunvarı təpə’ sözlərinə ayrılmışdır.(6;191) Ton sözü, ‘don’, ‘paltar’ mə’nasında olub, müəllifin dediyi mə’nanı bənzətmə yolu ilə ifadə edir. Çox maraqlıdır ki, elə həmin Zəngəzur mahalında, Meğri rayonu ərazisində 1926-cı ilə qədər azərbaycanlıların yaşadığı Taştun kəndi hazırda da qalmaqdadır. İ.Bayramov sözün tun hissəsini V.V.Radlova əsaslanaraq «keçidi, yolu, çıxacağı olmayan, bağlı, hasarlanmış yer» mə’nasında izah etmişdir (32; 541) ki, bu da don sözünün ulu dildən gələn, hələ insan paltarı mə’nasında xüsusiləşməmiş geniş mə’nası ilə bağlıdır. Tapat (Arsakda məntəqə adı) toponimində türkcə ‘təpə’ sözü aydın seçilir. Tap, Tap-Qaraqoyunlu, Qala-Tap toponimlərində də qalmışdır.(6; 191) Tvarasatap (IX əsr) sözündə də təpə sözü vardır. Borçalı qəzasındakı (XIX əsr) Tovrətəpə, Qazaxdakı Töyrətəpə toponimləri ilə lokalizə edilir. (6; 192) Barmak (məşhur Xıdırzində pirinin yerləşdiyi Beş-Barmaq qayasının adı) - Q.Qeybullayev tərəfindən ‘daş təpə’ mə’nasında izah edilmişdir, lakin sözün ilkin mə’nası elə ‘barmaq’dır - barmağa oxşarlıq əsasında adlandırmadır. Çapar sözündə türkcə çap sözü və -ar şəkilçisi (çapar düşərgəsi); Koturçat sözündə kotur ‘qotur’, ‘keçəl’, ‘tüksüz’, ‘meşəsiz’ və çat - ‘yarğan’ sözləri aydın seçilir. Xram - türk-monqol dillərində ‘qala’ deməkdir. Xramçay - ‘qala çay’ mə’nasındadır. Krapaşti - türkcə qara və baş sözlərindən -ti (-li) şəkilçisindən ibarətdir. İlk nəzərdə etimoloji cəhəti aydın görünən bu sözləri başqa müəlliflər də bu cür izah etmişlər.
Qoş, Dasxoran, Dut, Kava, Urdu, Tandzik, Adaxeray, Çula, Sanar, Kaykoy-Çor, Qaq çölü toponimlərinin əksəriyyəti Arsakda kənd adları, yaşayış məntəqəsi adlarıdır: Qoş - türkcə koş - ‘köçoba’, ‘müvəqqəti yaşayış yeri’; Dut - türkcə tut sözündən olub ‘düşərgə’ deməkdir; Urdu - türkcə ‘xan yurdu’, ‘xan düşərgəsi’ mə’nasındadır; Tandzik - tan və zik (-cik) hissələrinə ayrılır, ‘Kiçik Tan’ mə’nasında olub, indiki Bulutan (əsli: Ulu Tan) sözünün antonimi sayılır; Adaxeray sözü ata və qərəqə ‘keçə alaçıq qurulan yer’, ‘köçərilərin qış evi’ sözlərindən düzəlmişdir; Kaykoy-Çor sözündə kak-’maldarların qış düşərgəsi’ (birinci «y» ermənicə yazılışda artırmadır), oy - ‘ev’, çor ‘dərə’ deməkdir.(6; 192)
Yaşayış məntəqəsi adlarından Dasxoran - türkcə das ‘daş’ və örən ‘yer’, ‘düz’ sözlərinə ayrılır. Kava (Qərbi Albaniyada mahal adı, IX əsr gürcü mənbələrində Kavazin) - türkcə kava - ‘qaya’ və san, sın ‘dağ beli’ sözlərinə ayrılır və Göyəzən dağının adında qaldığı göstərilir. Qaq çölü (indiki Qarayazının bir hissəsi) sözündə qaq - türkcə ‘köçərilərin qış düşərgəsi’ mə’nasındadır. Kürdəmir rayonunda Kaq-Hacılı, Lerikdə Kaqoy, Yuxarı Qarabağda Kaqartsi kənd adları da bu sözlə bağlı hesab olunur. Çula (indiki Culfanın qədim adı) - cul, yul - ‘yol’, ‘keçid’ sözündəndir. Sanar (Kürlə Arazın birləşdiyi yer) - türkcə sənqər ‘burun’ (qurunun suya girmiş burun şəkilli hissəsi) deməkdir .(6; 190-193) Ər-Rub (Qarabağda mahal adı) Harov toponiminin (Cəbrayılda Horovlu kəndi) ərəbcə yazılış forması sayılır və s. (6; 192)
Q.Qeybullayev Bəylaqan (Bilaqan) (Mil düzündə qədim şəhər) toponimini türkcə pila ‘düzən’, ‘açıq yer’ sözünə və -qan şəkilçisinə ayırmışdır. (6; 193) Lakin -qan şəkilçisi adlara artırılmır. Sözün kökü fe’l olmalıdır. Bəlkə də ‘mələmək’ mə’nasında bilə (21; 93) fe’lindəndir: biləqan - (ilan)’mələyən’ (düz).
Toponim, hidronim və antroponimlərin təhlili göstərir ki, Albaniya ərazisində türk-albanlarla yanaşı, bir sıra başqa türk tayfaları da yaşamış, ölkənin əsas əhalisi türk mənşəli tayfalardan ibarət olmuşdur. Albaniyanın şimal-şərq ərazilərində yaşamış qafqazdilli tayfalar isə daha çox öz yaşadıqları ərazilərdə iz buraxmışlar.
Yeni eranın başlanğıcında Albaniya ərazisində yaşayan türk mənşəli aborigen tayfaların dilləri tədricən iki istiqamətdə inkişaf yolu keçir: bir tərəfdən, yeni gələn türk tayfalarının köməyi və iştirakı ilə Albaniya ərazisində türk-alban dili ümumiləşir, digər tərəfdən, İskəndərin yaratdığı imperiya, Parfiya və sonralar Sasanilər imperiyası tərkibində alban-aran dili Cənubi Azərbaycanla birgə canişinliyin yaratdığı zəruri imkanlar əsasında Cənubda eyni prosesi keçirən Azərbaycan dili ilə inteqrasiya prosesi keçirir və nəticədə, yeni minilliyin ortalarında şimallı-cənublu Azərbaycan ərazilərində vahid ümumxalq türk-Azərbaycan dilinin təşəkkülü başa çatır.