M Ü n d ə r I c a t bir neçə söz

ATROPATENA. ATROPATENALILARIN DİLİ HAQQINDA

 

Etnik tərkib və dil məsələləri

İskəndərin ölümündən sonra (e.ə. 323) Atropatena dövləti Cənubi Azərbaycan ərazisində öz müstəqilliyini tam tə’min edə bilmişdi. Bu dövlətin tərkibində manna, maday, kaspi, müq, kadusi, matien və s. qədim türk tayfaları üstünlük təşkil edirdi. İrandillilər də mövcud idi. Midiyanın Cənubi Azərbaycan ərazisini əhatə edən və mənbələrdə «Kiçik Midiya» adlanan hissəsi əhalinin etnik tərkibinə görə Böyük Midiyanın qalan hissəsinin əhalisindən fərqlənirdi. Bu, keçən minilliklər ərzində Azərbaycan ərazisində gedən etnik proseslərin təbii nəticəsi idi. E.ə. IV əsrdən başlayaraq ölkə daha çox Atropatena adlanırdı. Polibi də (8; 16), Strabon da (8; 26) qədim madayların varisləri olan əhalini bütövlükdə «atropatenlər»(daha dəqiqi «atropatçılar») adlandırırdı.
Atropatena dövlətinin nə vaxt yaranması ilə əlaqədar ziddiyyətli fikirlər vardır. Polibi (e.ə.205-123) Atropatena çarlığını Əhəmənilər dövrünə aid edir: «Bu çarlıq (Artabazanın padşahlıq etdiyi Atropatena çarlığı - Q.K.) hələ farsların dövründən qalmışdı, çünki onu İskəndərin dövründə də görmüşdülər». (8;16) Tarixçilər isə bu dövləti İskəndər dövründə yaşamış Atropatın adı ilə əlaqələndirirlər. (32; 399) Strabon da ölkəni və onun adını Atropatın adı ilə bağlamışdır.
E.ə. VIII-VII əsrlərə aid mixi yazılarda Andarpatkanu/Andarpatkan məskən adına təsadüf olunur. Həmin yaşayış məskəni Manna ilə Mada arasında, Qızıl-Üzən çayının cənub-qərb başlanğıc axarında yerləşirmiş. (2; 133) Bə’zi tədqiqatçılar Cənubi Azərbaycan ərazisində yaranmış Atropatena dövlətinin adını bu sözlə əlaqələndirirlər. Bu fikir müəyyən mülahizələrlə əsaslı və ağlabatan görünür. Aydın hiss olunur ki, bu dövlət Atropatın vaxtından çox-çox əvvəl təşəkkül tapıb. İskəndərin şərqə hərəkəti ilə əlaqədar xatırlanması elə həmin əsrdə yaranması demək deyildir.
Azə
rbaycan xalqının, Azərbaycan dilinin tarixi şöhrəti üç min il əvvəldən bu xalqın dilinin əzbəri olan və müxtəlif fonetik dəyişmələrlə inkişaf edib Azərbaycan şəklinə düşən Azərbaycan sözü ilə bağlıdır.
Azərbaycan sözü antik mənbələrdə Atropatena, Aturpatakan, Suriya-Bizans mənbələrində Adorbiqan/Adarbiqan, ərəb mənbələrində və şifahi nitqdə Adirbican /Azirbican, Adərbaycan/Azərbaycan şəkillərində işlənmişdir; Y.Yusifov erkən tələffüz formasını aşağıdakı kimi bərpa etməyin mümkün olduğunu yazmışdır: Adirpatyan/Adarpatyan, Adirpatqan/ Adərpatqan, Adirbayqan /Adərbayqan,Adirbican/Azirbican/ Adərbaycan/ Azərbaycan. (2; 131) Son formalaşmada (Adərbaycan/Azərbaycan) birinci heca ilə ikinci arasında «d» səsindən son məqamda «z» səsinə keçilməsi ümumən mümkündür, lakin fikrimizcə, sözü Ə.Dəmirçizadə düzgün təsəvvür etmişdir. Professorun qeydləri göstərir ki, ikinci səs saf «d» səsi deyil, qovuşuq «dz» səsi olmuşdur: «Qədim fars mənbələrində: Adzarabadakan; qədim ərəb və yeni fars mənbələrində Adzərbaykan, Adzərbaycan». (12; 10) Tədricən «z» səsinin üstünlük qazanması ilə Azərbaycan sözünün təşəkkülü baş vermişdir. M.Kaşğari də «Divan»a əlavə etdiyi xəritədə Adzerabadkan yazmışdır. (12, 11)
Azərbaycan sözünün mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Q.Qeybullayev Azərbaycan sözünün Atropatın adı ilə bağlı olduğunu iddia edənlərin fikrinə şərik olduğunu bildirmişdir. (6; 210) M.İsmayıl da bir sıra mülahizələri nəzərdən keçirərək Atropat adının üzərində dayanmışdır.(5; 3) Başqalarının da bu cür fikirləri vardır. Bizim fikrimizcə, Azərbaycan sözü öz əsasını Andarpatkanu/Andarpatkan məskən adından almışdır. Lakin, təbii ki, Andarpatkanu/Andarpatkan sözü Azərbaycan şəklinə düşənə qədər uzun yol keçmişdir. Bizdən əvvəl də bu sözü Azərbaycan adının praforması sayanlar olmuşdur. (2; 133) Bu fikrin qəti əleyhdarları da vardır. İ.Əliyev Azərbaycan sözünü Andarpatkanu/Andarpatkan adı ilə əlaqələndirməyin qəti əleyhinə olduğunu qeyd etmişdir: «A z ə r b a y c a n adı «Antarpatianu» adından heç cür yarana bilməz». O da bu adı sərkərdə Atropatın adı ilə bağlamış və iranmənşəli olduğunu xüsusi qeyd etmişdir. (43; 40) Lakin başqaları Antarpatianu sözünü əsas götürmüş və bu sözlə onun Azərbaycan sözünə nisbətən yaxın forması olan Atarpatakan sözü arasındakı fərqi də qeyd etmişlər: Belə ki, sözün Andir/Andar hissələri Atro/Atur hissələrindən fərqlənir. Y.Yusifov Andir/Andar sözünü əsas götürməklə, bu sözdəki ilk «n» samitini təsadüfi saymış, adır sözünün müasir türk coğrafi terminologiyasında ‘təpəli yer’, ‘dağlı məskən’, ‘dağ qolu’, ‘qollara ayrılan dağ silsiləsi’, ‘erroziyalı təpələr’ və s. mə’nalarında işləndiyini göstərmiş, sözün pati hissəsinin türkcə pat/bat ‘batmaq’ fe’lindən, -anu/an hissəsinin məkan bildirən və ya cəm şəkilçisi kimi işlənən şəkilçidən ibarət olduğunu qeyd etmişdir; müəllifin fikrincə, pati hissəsindəki -i saiti yiyəlik şəkilçisi kimi söz birləşməsi yaratmışdır, -söz bütövlükdə ‘dağ silsiləsi düzəni’, ‘dağ altı yer’ mə’nalarını ifadə edir. (2; 133-134)
Azərbaycan sözünün mənşəyi alimlərimizi həmişə maraqlandırmışdır. A.Bakıxanov bu sözü Babəkin adı ilə bağlamış, Azərbaycan sözünün ‘Babəkin odu’ mə’nasında Azər-Babəkan sözündən yarandığını, ərəblərin bu sözü Azərbaycan şəklinə saldıqlarını güman etmişdir.(33; 46) Şair Xəlil Rza Ulutürk də bir növ bu mə’nanı qəbul etmişdir:

Babəklər yetirən Azərbaycanın

Başqa bir adı da -Azər-Babəkan!

A.R.Zifeldt də Azərbaycan sözünün mənşəyi ilə maraqlanmış və yazmışdır: »Azərbaycan» sözünə, daha doğrusu, onun birinci yarısı olan Ad+er/At+(e)r hissəsinə nəzər salaraq, biz onu vaxtilə iki müxtəlif qəbiləvi söz kökündən düzəldilmiş «kişilər xalqı», yaxud «adamlar adamı», yaxud da sadəcə «adamlar-adamlar» şəklində qovuşmuş bir söz kimi təfsir edə bilərik». (34;125)

Ə.Dəmirçizadə Midiya tarixini yaxşı bildiyindən Azərbaycan sözünün tərkib elementlərini dövrün dini münasibətlərinə müvafiq mə’nalandırmışdır: «...yeni din (atəşpərəstlik - Q.K.) meydana çıxdığı zaman mağlar yenə öz hakim mövqelərini mühafizə etmək üçün yeni dini qəbul edərək, bu dinin əsil varisləri kimi özlərini tanıtmağa müvəffəq olmuşlar. Bu zaman mağlar hakim qəbiləlikdən çıxaraq hakim təbəqə halına düşmüşlər. Buna görə də nəinki Haxamaniş, Parfiyan sülalələri dövründə, hətta Sasanilər dövründə də əhalinin birinci təbəqəsini təşkil edən ruhanilər məhz mağlardan olurdu. Ruhani təbəqəsi isə «Avesta»da ‘atarvan’, yaxud ‘atharvan’ adlanırdı. Maraqlı budur ki, ruhanilər eyni zamanda «mu:bad» da adlanırdılar ki, bu da İran tarixçilərindən Həsən Pirniyanın qeyd etdiyi kimi, ‘Muğubat - muğpat’ ifadəsindən «muğlar başçısı» mə’nasını vermək üçün düzəldilmiş bir mürəkkəb sözdür. ‘Atarvan’ və ‘mu:bad’ sözlərində isə ‘Azərbaycan’ sözünün əsas ünsürləri olan ‘a-tar-bad’ sözlərinin izi görünməkdədir. Bu tərkibdəki ‘atar’ ünsürü akad. N.Y.Marrın göstərdiyi kimi, iki hissədən ibarətdir: a-tar». (12; 15) Bu məqamda Ə.Dəmirçizadə böyük dilçi həssaslığı ilə sözün ilk hissəsinə aid bizim də gəldiyimiz bir qənaəti təsdiq edən fikir söyləyir: «Birinci hissəni təşkil edən ‘a’ ünsürünü akad. N.Y.Marr ön şəkilçi (prefiks) sayır; lakin bir sıra dəlillərə əsaslanaraq demək olar ki, ‘a’ ünsürü ‘allah’ və ya daha qədim dünyada «totem» mə’nasına işlənən sözün qalıq əlamətidir. Bu qədim söz isə ‘an’ olmuşdur.(12; 16) Professor təqribən Adirpatyan/ Adarpatyan formalarını əsas götürür, ona görə də ‘a’dan sonra ‘n’ samitinin düşmüş olduğunu güman edir. Həqiqətdə isə bu səs Andirpatianu məskən adında vardır.
Atropat adı hökmdara məxsus dini rütbə olmuşdur. Lüğəvi mə’nası İran dillərində ‘od saxlayan’, yaxud ‘odla saxlanılan’ deməkdir. Bizim fikrimizcə, Azərbaycan sözü Andirpatianu vilayət və məskən adından yaranmış, lakin Azərbaycan ən’ənəvi olaraq atropat yurdu olduğu üçün Atropat adı oxşar leksik vahid kimi, Andarpatianu sözündən Azərbaycan sözünün yaranması prosesinin fəallaşmasına, daha geniş yayılmasına, intensiv işlənərək bütövlükdə ölkənin adına çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Y.Yusifov da buna yaxın fikir söyləmişdir: «Türk mənşəli ölkə adı hələ I minilliyin əvvəlində farsdilli ən’ənəyə uyğun yozum əsasında Midiya canişini Atropatın adı ilə bağlanmış və bu da Strabonun mə’lumatına düşmüşdür. Bu yozum erkən orta əsr qaynaqlarına da yol açmışdı.» (2; 134) E.ə.III-II əsrlərdə yaşamış Polibinin Atropatena çarlığının hələ farsların vaxtından, yə’ni Əhəmənilər dövründən qaldığını göstərən qeydi də Azərbaycan sözünün satrap Atropatın adı ilə bağlı olmadığını təsdiq edir.
Tarixçilər Atropatena adının eramızın I əsrindən Azərbaycan şəklində formalaşma istiqamətində fəal inkişaf yolu keçdiyini göstərirlər; söz dz qovuşuq səsi ilə Adzirbican və tədricən «z» səsinin üstünlüyü ilə Azərbaycan şəklinə düşmüşdür.
Biz bütün qeyd edilənləri nəzərdən keçirərək bu qənaətə gəlirik ki, Andirpatianu ölkə adı tərkib e’tibarilə bir neçə sözün birləşməsindən yaranmışdır. Sözün sonundakı «u» yad elementdir; pat - ‘ölkə’ deməkdir və o dövrdə şərqdə geniş yayılmış, o cümlədən türkcədə də işlənən matu sözüdür; -an isə cəm şəkilçisidir. Antar hissəsi iki sözdən ibarətdir: An - göy allahının adıdır, tar - ‘tanrı’ sözüdür. Söz bütövlükdə ‘An allahının ölkəsi’ mə’nasındadır. Sözün kökündə An sözünün durması (göründüyü kimi, Ə.Dəmirçizadə də bunu hiss və təsdiq etmişdir) bizi çox gümana salır - şumerlərlə Azərbaycan türklərinin bir kökdən olduğunu göstərir; bu isə ölkəmizin ərazisində yaşayan əsas əhalinin dilinin şumer dili ilə kök birliyi deməkdir.
Sonralar - IX əsrdə qeydə alınmış Azərbad yaşayış məntəqəsi adı da eyni yolla yaranmışdır. Bu sözdə də bad hissəsi ‘ölkə’, ‘yer’ mə’nasındadır; Azər sözü isə antar sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış formasıdır və ümumən qeyd edə bilərik ki, bu fonetik variantın formalaşmasında ərəb tələffüzünün rolu çox olmuşdur.

Bura qədərki qeyd və mülahizələrdə bir sıra tədqiqatçıların atropatenalıları iranmənşəli hesab etdiklərini dəfələrlə xatırlatmışıq. Guya «kaspi», «zaqr-elam», «hurri» və s. dillərində danışan mannalılar iranmənşəli midiyalılar tərəfindən assimilyasiya edilmiş, XI-XII əsrlərdən isə türkləşmişlər. Bu fikirlərin məntiqsiz olduğunu dəfələrlə qeyd etmişik. Xüsusi adların təhlili və bir sıra tədqiqatçıların araşdırmaları göstərdi ki, atropatenalılar mannalıların, madayların varisləridir, iranlılaşmaya mə’ruz qalmamış, iranmənşəli olmamışlar, qeyd edilən dövr ərzində (e.ə.IV - e.Vəsrləri) gələn yeni türk tayfaları ilə güclənmiş, türk mənşəli xalq kimi formalaşma prosesi keçirmişlər:

Atropatena dövlətinin adının satrap Atropatın adı ilə uyğunluq əsasında daha sür’ətlə inkişaf yolu keçdiyinə inanmaq olar. Tarixi izlər göstərir ki, Atropat özü iranmənşəli olmamışdır. Strabon göstərir ki, Atropat midiyalı idi. Digər tərəfdən, Atropatın ata-babaları haqqında qalan mə’lumat da bu ailənin iranmənşəli olmadığını təsdiq edir. Ərəb alimi İbn əl Fəqihə görə, Adarbadın (Atropatın) atasının adı İran, babasının adı Asvad imiş. Bir fikrə görə, burada İran sözü təhrifdir, sözün əsli Eran, yaxud Arandır. Orta fars dilinə aid bir mənbədə (28; 17) deyilir ki, Atropatenanın paytaxtını Eran Quşnasp tikmişdir. Bu fakt Atropatın atasının adının İran deyil, Eran, Ərən, Erən olduğunu təsdiq edir. Erən/Ərən sözü isə türkmənşəlidir. Atropatenanın paytaxtının Gəncək şəhəri olduğu da mə’lumdur. İ.Əliyev bu sözü də iranmənşəli saymışdır: «Güman ki, artıq Atropatın dövründə ölkənin paytaxtı Qanzaka idi (Qanzaka, qədim İran, daha dəqiqi midiya dilində qanza «ləl-cəvahirat», »xəzinə»)...»(43;60) Fars dilindəki mənbədə deyilir: «Adurbadaqan tərəfdə Qənzək şəhərini turanlı Əfrasiab tikmişdir».(28; 119) X əsr ərəb coğrafiyaşünası Əl Müqəddəsi Atropatın atasının adını Bəyvarasif, babasının adını Əsvad yazmışdır. Bəyvarasif adı Əfrasiyab sözünün təhrif şəkli hesab edilir. Beləliklə, ölkənin paytaxtı Qənzək (Gəncə), Atropatın ata-babasının adlarının turanlı-türkmənşəli olması Atropat xalqının türkdilli olduğunu bir daha təsdiq edir. Gəncə toponiminin saklarla bağlı izahı da (gəncək tayfa adı) həqiqəti üzə çıxarmağa kömək edir.
Yuxarıda gördük ki, İ.Əliyevin əsas qənaəti bundan ibarətdir ki, Cənubi Azərbaycan ərazisində (Atropatenada) müxtəlif etnoslar birləşərək Mada-Atropatena xalqının təşəkkülünə səbəb olmuşdur və bu xalqın dili şimal-qərbi İran dillərindən olub, talış və Avesta dillərinə yaxın imiş. Burada həqiqət təsvir edilən dövrdə Atropatena ərazisində xalqın və ümumxalq dilinin təşəkkül tapmaqda olmasıdır və başqa tarixçilərin də təsdiq etdiyi kimi, bu dövrdə Azərbaycan (Atropatena - Adzərbaycan) xalqı və onun vahid dili təşəkkül tapmaqda idi. Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilkin feodalizm dövründə - eramızın III-V əsrlərində başa çatmışdır. Lakin bu prosesdə İ.Əliyevin qeyd etdiyi «yerli etnosların öz milli simalarını itirməsi və iranlaşması» prosesi heç bir elmi-tarixi faktla sübut olunmur. İ.Əliyev heç bir fakta əsaslanmadan, heç bir etimoloji təhlil aparmadan bütün Atropatena tayfaları haqqında «güman ki» və ya «şübhəsiz» «irandillidir» deyir.(43; 5-42) Uzaq keçmişdən aborigen əhali kimi yaşamaqda davam edən türk etnoslarının heç birində iranlaşma baş verməmiş, əksinə, e.ə.VIII-VII əsrlərdə skif, sak, massaget, kimmer-türk tayfalarının gəlişi ilə türklər Azərbaycan ərazilərində daim üstünlük qazanmışlar. Y.Yusifov Atropatena ərazisində qeyd edilən tayfaların türk və ya İran mənşəli olması barədə fikirləri və həmin dillərə məxsus izləri nəzərdən keçirərək yazmışdır: «...Azərbaycanda türk etnoslarının iranlaşması baş verməmiş, bir sıra hallarda ünsiyyət nəticəsində qarşılıqlı leksik mənimsəmələr şəraitində türk etnosları öz dilini saxlamış və Azərbaycan türk dilinin yetkinləşməsi prosesi baş vermişdir». (2; 133) Akademik tarixin müəllifi ona görə yerli etnosları zorla iranlılaşdırmağa çalışır ki, eramızın birinci minilliyinin sonunda gələn səlcuq-oğuzların tə’siri ilə «iranlaşmış» əhalini birdən-birə yenidən türkləşdirə bilsin. Lakin tarix göstərir ki, türklərin qədim etnosları güclü olmuş və yeni gələnlər onları daha da gücləndirmişdir. Səlcuqlar gələnə qədər artıq ümumxalq Azərbaycan türk dili və bu əsasda ədəbi dil təşəkkül tapmışdı, xalq minillik inkişaf yolunda idi, yazılı ədəbi dilin təşəkkülü başa çatmaqda idi və bəlkə də xeyli əvvəllərdən başa çatmışdı. Ona görə «bəlkə də» deyirik ki, qaynaqlar alban dilində orijinal və tərcümə kitablarının olduğunu qeyd etsə də, belə mənbələr hələlik əldə edilməmişdir.
Hələ miladdan əvvəl I minilliyin başlanğıcında ölkəmizin ərazisində qədimdən mövcud olan türk tayfaları VIII-VII əsrlərdə gələn kimmerlər, skiflər, saklar və başqa yeni türk tayfaları ilə güclənir, minilliyin sonlarına yaxın Şimali Qafqaz tərəfdən və Xəzərin cənubu ilə gələn hun, kanqar, peçeneq, qıpçaq, bolqar, savar, oran, çolı tayfaları ölkəmizin ərazisində türkləri, türk dilini üstün mövqeyə qaldırır. Eramızın əvvəllərində suvarlar, bolqarlar, qıpçaqlar və oğuzların yeni axını başlayır. Bunlar türklərin siyasi meydanda rolunu daha da artırır, Qafqazda və Yaxın Şərqdə türk dilinin yayılma arealını genişləndirir.

Atropatenanın ərazisi cənubda «Böyük Midiya» əraziləri, şərqdə Xəzər dənizi və onun sahilində yaşayan tayfalarla, qərbdə Zaqroş dağları, şimal-qərbdə Armeniya, şimalda Araz çayı ilə sərhədlənirdi. Araz çayından şimalda yerləşən bə’zi torpaqlar da Atropatena ərazisinə aid idi.(2; 131) Atropatena ərazisində birləşərək bir xalq kimi təşəkkül tapmaqda olan tayfalar müxtəlif idi. E.ə.V əsrin müəllifi Miletli Hekatey ilk növbədə Araz çayı sahilində mük tayfasının adını çəkir. Bə’zi tarixçilər mükləri mağlarla qarışdırmamağı məsləhət görürlər. Biz onların mənşə e’tibarilə bir kökdən olduğuna şübhə etmirik. Müklərin və mağların türkdilli olduğunu əvvəldə qeyd etmişik.

Herodot Atropatena ərazisində kaspi, matien, mük, mard, mar, Ktesi (e.ə.V əsr) kadusi, Polibi (e.ə II əsr) elimey, anariak, kadusi, matian, Strabon kaspi, kadusi, matian, mard, amard, anariak tayfalarının adını çəkmişdir.
Bu tayfalardan daha geniş ərazidə yerləşəni kaspilər idi. İlk dəfə Herodot tərəfindən adı çəkilən kaspilərin müxtəlif ərazilərdə - Dərbənd zonasında, Mil düzündə, Kürlə Arazın qovuşduğu sahədən Xəzərədək olan cənub ərazilərdə və nəhayət, Midiyanın şərqində yaşadıqları müəyyən edilmişdir. İ.M. Dyakonov kaspilərlə kassitləri qohum hesab etməkdə tam haqlı idi, lakin onları elam və ya qafqazdilli etnos saymaq türk varlığını unutdurmaq məqsədi daşıyır. Kaspilər manna, mada və albanlardan sonra dördüncü böyük Azərbaycan türk tayfası sayılır. Q.Qeybullayev «Kuti və lullubilər nəzərə alınmazsa, kaspilər Azərbaycan ərazisində kaslardan, mannalardan, madaylardan və şimalda albanlardan sonra dördüncü böyük türk mənşəli etnosdur» sözlərini qeyd edərək əhalisi türk-azərbaycanlılardan ibarət olan Qəzvin şəhərinin adının da kaspi etnonimi ilə bağlı olduğunu və ədəbiyyatda buna işarələr edildiyini söyləmişdir. (29; 43)
Həqiqətən, Qəzvin sözündə k-q, s-z, p-b-v keçidi aydın görünməkdədir. Bu cür səs keçidləri dilimiz üçün tam səciyyəvidir. Məsələn, Van gölünün qədim adı Bia (su, göl mə’nasında) ilə Van sözü b-v keçidi ilə eyni sözlər sayılır. Zahirən elə görünə bilər ki, məsələn, Fərat çayının adı ərəb mənşəlidir. Şumerlər bu çayın adını Buratu, akkadlar Purattu şəklində tələffüz etmişlər. B-P-F keçidi ilə bu sözlər eyni sözlərdir. Sözü türk mənşəli abra (xeyir verən) sözü ilə (Abratay/Apratay-Arpaçay) əlaqələndirmişlər. (29; 34) Bunlar hamısı türk etimologiyası ilə müəyyənləşir və türklərin qədim dövrlərdən bu yerlərin sakinləri olduğunu göstərir.
Qeyd edilən matien/matian tayfasını bir sıra tarixçilər hurri mənşəli saymışlar. Lakin bu etnonimin türk xalqları arasında tayfa adı kimi işlənməsi onun türkdilli olduğunu söyləməyə əsas verir. Özbəklərdə mitan, qaraqalpaqlarda müyten tayfa adı matien ilə eyni köklüdür. Matienlərin sonralar gəldiyi müşahidə olunmur. Bu, əslində, təbii faktordur, çünki ilk miqrasiya qərbdən - Ön Asiyadan şərqə olmuşdur və bütün gedənlərin geri miqrasiyası vacib deyildi, olmaya bilərdi. Ona görə də güman etmək olar ki, matienlərin bir hissəsi vaxtilə Ön Asiyadan şərqə getmiş, lakin onlar Ön Asiyadakı əcdadlarının yanına qayıtmamış və ya başqa adlarla qayıtmışlar.
Atropatena ərazisində yaşayan kadusi (orta əsrlərdə kateş) tayfası haqqında da müxtəlif fikirlər vardır - həm türkdilli, həm də irandilli olduğunu qeyd etmişlər. Bizim gümanımıza görə, kadusilər uzaq keçmişdə kaslardan ayrılmış türkdilli tayfadır. Bunu sözlərin kökü də (KA-s - KA-dusi - KA-teş) təsdiq edir.
Mard və amard tayfaları, adətən, əlaqəli izah olunur. Bu tayfaların adları İran dillərində asan başa düşülür: mard/mərd - ‘kişi’, ‘cəsur’, ‘igid’, amard isə ‘namərd’ mə’nasını verir. Y.Yusifov bu adların həmin tayfaların etnik mənsubiyyətindən deyil, xarakterindən irəli gəldiyini, mərd və namərd sözlərinin iranmənşəli olsa da, çox qədimdən aborigen Atropatena əhalisinin dilində işləndiyini qeyd edərək onların irandilli olduğunu söyləyənlərin fikirlərinə şübhə etdiyini bildirmişdir.(2; 132-133)
Anariak tayfa adı isə ariak tayfa adı ilə müqayisəli öyrənilir. Anariak sözü ‘namərd’, ‘qorxaq’ mə’nasında izah edilir. Ariak isə qədim türkcə arı ‘təmiz’ və -ak şəkilçisindən ibarətdir. Bu əsasda götürdükdə anariak adına sadəcə olaraq fars an önlüyü əlavə edilmişdir (bu halda anariak - ‘təmiz olmayan’, ‘nəcib olmayan’ mə’nasını verir). Deməli, hər iki tayfa türkdilli olmuşdur. Bunu Orta Asiyadakı bir sıra türk tayfalarının ariak adı ilə tanınması və ya müasir kumıkların ariak adlandırılması da təsdiq edir.(2; 133)
Araşdırmalar əsasında Xəzərin cənub-qərb sahillərində alban tayfa bölüklərinin də yaşadığını müəyyən etmişlər. Bu ərazi Atropatenaya daxil idi. Cənubi Azərbaycanda əhalisi türklərdən ibarət olan Alvan və Alvanaq yaşayış məntəqələri də bu fikri təsdiq edir. (6; 220)
Qarqarların geniş yayılmış türk tayfalarından olduğu mə’lumdur. Cənubi Azərbaycan ərazisində Qarqar, Qərqər-Nəsir, Baba Qarqar, Karkarak, Kərkərə, Kərkər, Alamdar-Qarqar kəndlərinin olması göstərir ki, qarqar tayfasının yayılma arealı Atropatena ərazisini də müəyyən dərəcə əhatə etmişdir.(6; 220)
Atropatena ərazisində türkdilli şiraklar da yaşamışlar. V əsr müəllifi Feofilakt Simokattanın Atropatena ərazisində Siraqan yaşayış məntəqəsini qeyd etməsi də bunu təsdiq edir. Hazırda Cənubi Azərbaycanda q>c keçidi ilə Şirac-Xeyl, Şiracməhəllə kəndləri vardır. S>ç keçidi ilə Çirak, Çiraq-Abdal, Çeraktəpə, Çeraqlu, Çeraqil (‘çeraq el’ mə’nasında), Sirak, Şirakdeh kəndləri də sirakların yadigarıdır.(6; 220-221)
Atropatena ərazisində aran tayfasının da izləri qalmışdır. Cənubi Azərbaycanda Arançı, Orançaq, Oranar (oran/aran etnonimi və ər sözü), Aran, Aranlı kəndləri vardır. (6; 221)
Cənubi Azərbaycan ərazisində vaxtilə (XIII əsr) Yaqut Həməvinin qeyd etdiyi Unar (hun və ər sözləri), Xuniabad, Xunan kənd adları bu ərazidə hunların olduğuna sübutdur. Tundar, Şişə, Şişəvan kənd adları dondarlarla, Qerus, Xeris, Xurzan, Xerusan, Xersabad kənd adları gorus (xurs, xorus) tayfa adları ilə bağlıdır. Albaniyanın şimal-şərqində yaşayan çol tayfasının bir qismi cənubda da yaşamışdır. Təbəri sasani şahlarının çol tayfasını Cənubi Azərbaycana köçürdüyünü yazmışdır. Cənubdakı Qaban, Qarabaq, Qeqarçi, Quqarçin, Quqarçili, Quqerdçi, Qullar, Qullar-Taqi, Qullar-Qara Sufi, Qullar Məhəmməd Hüseynkənd kənd adları qapan, qarabağ, göyərçi və qul tayfalarının cənubda da yaşamış olduğunu göstərir. Xəzər tayfası öz izlərini cənubdakı Xazarian, Xəzərkəndi, Xəzərkəran, Xəzərabad, Xəzər-Böyük, Xəzər-Çoban, Xəzərşax kənd adlarında saxlamışdır. Q.Qeybullayev bu faktları ümumiləşdirərək yazır: «Beləliklə, erkən orta əsrlərdə Şimalda - Albaniya ərazisində yaşamış alban, aran, qarqar, sirak, sadak, hun, savar, çul, peçeneq, xəzər və b. türk tayfalarının müəyyən hissəsi cənubda da yaşayırdı. VII əsr ərəb müəllifinin «Azərbaycan qədimdən türklər ölkəsidir» sözü də bununla əlaqədardır». (6;222) Eyni türkdilli tayfaların şimalda və cənubda yaşaması cənublu-şimallı Azərbaycanda ümumxalq dilinin təşəkkülü, tayfa dillərinin ümumxalq dili şəklində inteqrasiyası baxımından son dərəcə əhəmiyyətli olmuşdur.
Atropatena ərazisində tatlar, yəhudilər, gürganlar, parslar, kürdlər və b. irandilli tayfalar da yaşayırdılar. Onlar Azərbaycan milli mədəniyyətinin təşəkkül və inkişafında müəyyən rol oynamışlar. Onların bir qismi sasanilərin vaxtında şimala köçürülmüşdür.
Azərbaycan ərazisində çox mürəkkəb etnik proses getmiş, yerli türk tayfaları ilə gəlmə türk tayfalarının konsolidasiyası xeyli müddət davam etmişdir. Eramızın V əsrində artıq Azərbaycan dilində ümumiləşmə başa çatmışdı. Bütün bunlar «irandilli atropatenlərin, qafqazdilli albanların XI-XII əsrlərdə səlcuqların tə’siri ilə türkləşməsi ideyası»nın tam yanlış olduğunu üzə çıxarır: «Yuxarıda deyilənlərdən görünür ki, artıq e.ə.I minilliyin əvvəllərindən Azərbaycan ərazisində yerli türkmənşəli etnoslar - mannalar, madaylar, kaslar, kaspilər, albanlar məskun idilər. Bununla da xalqımızın təşəkkülündə iştirak etmiş etnik komponentlərin etnik mənsubiyyətləri müəyyən edilmiş oldu və azərbaycanlıların orta əsrlərdə iranlılardan və dağıstanlılardan dönmə olması haqqındakı konsepsiyanın puçluğu üzə çıxdı».(6; 222)

 

 

Leksika: Atropatena xüsusi adları

Antik müəlliflərin əsərlərində, ərəb mənbələrində xeyli Atropatena toponim, etnonim və antroponimləri mühafizə olunmuşdur. Yad dildə yazıya alınarkən təhrif olunmaqla yanaşı, uzunmüddətli inkişaf prosesində adların özləri də təbii dəyişikliyə uğramış, sözlərdə bir sıra səs əvəzlənmələri baş vermişdir. Məsələn, Strabonun yazdığına görə, Atropatena şahlarının Qazaka (yay iqamətgahı) və Vera (qış iqamətgahı) adlı iki paytaxt şəhəri olmuşdur. (8; 27) Vera şəhərinin adı Plutarxda Fraata, Dion Kassidə Praspa və yaxud Fraaspa, Ptolemeydə isə Fraspa şəklindədir. A.Fazili bu ad müxtəlifliyini nəzərdən keçirərək yazır: »Toponimik baxımdan Fraaspa, Praaspa eyni mənşəli adlardır. Veraya gəldikdə, o, yerləşdiyi ərazi nöqteyi-nəzərdən Fraata, yaxud Fraaspa ilə eyni sahədə yerləşirdi. Lakin formal olsa da, yuxarıdakı şəhər adları ilə eyni deyildir.» (30; 81) Sonra müəllif Veranın bugünkü adına keçərək göstərir ki, əl-Bəlazuri, ibn Fəqih və Yaqut Həməvi bu şəhərin adını Əfrahrud kimi qeyd etmişlər. Əfrahrud Marağa şəhəridir. (30; 81). Məşhur şərqşünas Minorski də Plutarxın Fraatasının, ərəb müəlliflərinin mə’lumat verdikləri Əfrahrudun eyni şəhər - müasir Marağa olduğunu qeyd etmişdir. Sözlərdəki fonetik dəyişiklik alimlərin qəti fikir yox, mülahizələr söyləməsinə səbəb olmuşdur.

Vera/Fraata/Praspa/Fraaspa/Əfrahrud/Marağa sözlərinin samit kökünə diqqət yetirək: vr/fr/pr/fr/fr/mr. İkinci element - «r» səsi üç min il müddətində dəyişməmiş qalmışdır. İlk samitlər isə eyni yuvadan törəyən yaxın məxrəcli dodaq samitləridir - «p», «m» - qoşadodaq-kipləşən, «v», «f» sürtünən səslərdir və bunlar karlaşma, cingiltiləşmə istiqamətində asanlıqla bir-birinə keçə bilir. p >b, b>m, p >f, v >f keçidləri türk dillərinin və o cümlədən Azərbaycan dilinin tarixində fəal müşahidə edilən səs keçidlərindəndir. Ön sıra samitlərin bu cür keçidi dünya dillərində də geniş yayılmışdır. Dodaq samitləri içərisində ən güclüsü p samitidir. (31; 39) Şəhərin qədim adının Vera olması onun bizim təsəvvür etdiyimizdən çox-çox qədim olduğunu göstərir. »Çox qədim» olduğunu ona görə deyirik ki, sözdə ilkin kar samitin cingiltiləşməsi mümkün olmuşdur. Bu gün işlətdiyimiz Marağa sözü, ərəblərin işlətdiyi Əfrad sözü, Plutarxın dediyi Fraata, Dion Kassidəki Praaspa və Strabonun qeyd etdiyi Vera eyni sözlərdir.
Q.Qeybullayev şəhərin adından danışarkən çayın adına keçərək yazmışdır: «Antik müəlliflər Atropatenada Fraata şəhərini qeyd edirlər (Plutarxda Fraata, Dion Kassidə Praaspa kimidir). Düzü Fraatadır, çünki çox sonra IX əsr ərəb müəllifi Bəlazuri bu adı Afrahrud kimi yazmışdır. Əslində, bu ad Fratay, dəqiqi Fraçaydır. Afrahrud - Fratay adının sonundakı tay (çay) sözü farsca rud - «çay» sözü ilə əvəz edilmişdir. Həmin çay indi Urmiya gölünə tökülən Sofiçaydır, qədim Fraata da bu çayın kənarında yerləşirdi. Deməli, Fraata (əsli Fraatay) «Fraaçay»dır; türk dillərində t - ç əvəzlənməsi vardır. Məsələn, tanq, həm də çanq - ‘dan yeri’ deməkdir». (100,139)
Q.Qeybullayevin qənaətinə görə, Fraatay, əslində, Abratay (Abraçay) sözünün təhrifidir... Türkcə abra ‘xeyir verən’, ‘xidmət edən’ mə’nasındadır». (6; 216) Şəhərin adının çayın adından törədiyini qeyd edən müəllif Fraata sözünün sonundakı ta hissəsinin çay, su sözü olduğunu sübut etmək üçün bir sıra başqa faktlar da gətirərək yazmışdır: «Urmiya gölünə tökülən Tatayu (Həmdullah Qəzvininin əsərində Tatatu) və Çaqatu çaylarının adlarındakı «tu» komponenti türkcə «su» sözünün fonetik şəklidir. Məsələn, Çaqatu çayının adı qədim türkcə saq (türk dillərində s - ç əvəzlənməsinə görə çaq) - ‘təmiz’, ‘içmək üçün yararlı’ və ‘su’ sözlərindən ibarətdir. Qırğızıstanda tu - «çay», «su» sözü ilə düzəlmiş Marçatuu, Turuşkantuu və İrbis-tuu çay adları vardır».(6; 216)
Y.Yusifov Fraasp sözünü nəzərdən keçirərək qeyd edir ki, qədim İran dillərində fra - ön şəkilçi olub, ‘qabaq’, ‘ön’, ‘irəli’ mə’nasında işlənmişdir; asp - ‘at’ deməkdir; söz bütövlükdə ‘öncül at’ mə’nasını verir. Fraat da həmin mə’nadadır.(2; 142) Bu fikrə əsasən düşünmək olur ki, qədim türk at sözü fars asp sözü ilə tarixən paralel işlənmiş, eyni söz iki dildə təşəkkül tapmışdır:
Fraatay - Abraptay/Abraçay (‘xeyir verən su’);
Fraaspa - (fars sözü asp ilə) ‘öncül at’;
Fraat - (türk sözü at ilə) ‘öncül at’.
Bu sözlərdə FRT səsləri var və bu səslər əsasdır, ilkindir Bu səslər Fərat çayının adını yada salır. Fərat böyük çaydır. İkiçayarasına yaxın ərazilərdə dünyaya göz açan insan ilk dəfə bu çayın böyüklüyünü, əzəmətini görmüş, Urmiya gölünə tökülən çayı da onun adı ilə adlandırmışdır (biz hər bir böyük su arxına Araz dediyimiz kimi). Fərat çayının şumer dilində qədim forması Burattu olmuşdur. Burattu sözündəki kök səslər - brt Fratay, Fraata sözlərində də qalmışdır. Bu sözdə at sözünü axtarmağın və çayı «öncül at» kimi təsəvvür etməyin düzgün olmadığını oxucu özü də fəhm edə bilər. Burattu sözünün tu hissəsi həqiqətən «su» sözüdür. Burattu sözündən tu hissəsini götürdükdə qalan hissə - Burat/Purat - «Fərat» yenə mürəkkəb söz olub pu-r-ut, pu-r-at hissələrinə ayrılır. Pur - ‘dolu’, ‘bol’, ‘böyük’, ‘geniş’, ut/tu - ‘su’ sözüdür. Sözün ilk hecasını təşkil edən pu (bu) sözü şumer dilində ‘bulaq’, ‘su’, ‘çay’ deməkdir. Çayın adı çox qədimdir və 6-cı minillikdə bu yerlərə gələn şumerlərə yerlilərdən miras hesab olunur. O qədər qədimdir ki, yenidən tu («su») sözü əlavə edilmişdir: Pu-r-ut-tu/Pu-r-at-tu. Beləliklə, söz bütövlükdə ‘dolu su’, ‘böyük su’ mə’nasını verir. Atropatena ərazisindəki Fraata şəhər adı, Fratay çay adı da buradan, bu sözdəndir. Fraata şəhərinin Fratay çayının üzərində olması göstərir ki, şəhərin adı çayın adındandır.
Təkcə bir misal göstərir ki, türk formasını saxlamış xüsusi adlarla yanaşı, bu gün müasir tələffüz şəkli ilə zahirən ərəb və ya İran dil elementlərini xatırladan sözlərin də bir çoxu etimoloji kökünə görə türkmənşəli sözlərdir. Qədim türk toponim, etnonim və antroponimlərinin tədricən İran dillərinə məxsus sözlərin fonetik rənginə bürünməsi hakim dövlət dilinin yazı vərdişlərinin nəticəsidir. Həm də bu cür sözlər daha qədim sözlərdir; çox qədim olmaları hakim dilin fonetik sığallanmasına imkan yaratmış olsa da, düzgün etimoloji təhlil türklərin bu ərazilərdəki qədimliyini də üzə çıxarmış olur.
Albaniya ilə müqayisədə Atropatena şəxs adlarından az nümunələr qalmışdır. Bu az nümunələr də aparıcı qüvvəni təmsil edən şəxslərin adlarının türkmənşəli olduğunu göstərir.
Yarım əfsanəvi Turan hökmdarı Əfrasiab adı (e.ə.VII-VI əsrlər) bizə daha çox Firdovsinin «Şahnamə»sindən mə’lumdur. Sözün kökünü Q.Qeybullayev türkcə abra ‘xilaskar’, ‘xeyir verən’ sözü ilə əlaqələndirmişdir; qalan hissəni ‘bacarıqlı’, ‘mahir’, ‘fərasətli’ mə’nalarında əp/əb sözünə və -si şəkilçisinə ayırmışdır.(6; 213) FRSB samit tərkibi göstərir ki, bu söz də qədim şumer sözü Fraaspa ilə bir kökdəndir. Fraaspa sözünün ilk iki hecası Əfra(h)-rud) şəklinə düşdüyü kimi, sonrakı hecaları da tələffüz şəklinə görə iranlılaşmış və Əfrasiab şəklini almışdır.
Atropatdan sonra nəzəri daha çox cəlb edən Atropatena çarı e.ə.III əsrin 20-ci illərində hökmranlıq etmiş Artabazan’dır. Q.Qeybullayev bu adın birinci komponentinin ‘şux’, ‘oynaq’, ‘gümrah’ mə’nasında türkcə arda, ikinci komponentinin isə mə’nası bilinməyən bazan sözündən ibarət olduğunu qeyd etmişdir. Müəllifin fikrincə, birinci komponent Artasirar, Artasar, Munsuarta, Artember kimi Midiya şəxs adlarında da işlənmişdir. Yunan dilində «c» səsi olmadığı üçün müəllif ikinci komponentdə bazan şəklində yazıya alınmış sözün əslinin ‘bacan’ olduğunu göstərərək sözü «Dədə Qorqud»da Bay-Bican, «Qurbani» dastanında Dəli Becan, Şimali Qafqazda türk bolqarların xanı Buzan adları ilə müqayisə etmişdir. (6; 213) M.Kaşğari barsğan adlı türk tayfasının olduğunu, eyni zamanda Barsğan sözünün insan və şəhər adı kimi işləndiyini qeyd etmişdir. (21;85) Güman etmək olar ki, r səsinin düşümü və s-z keçidi ilə bazan sözü bu sözdən yaranmışdır. Ariobarzan (əslən midiyalı olan Atropatena çarı, e.ə. I əsr) adının barzan şəklində olan ikinci hissəsinin Artabazan adının ikinci tərəfi ilə eyni hesab edilməsi də (6; 214) bu fikrə inamı artırır. Lakin başqa fikir də vardır. Bazan/barzan sözünün müqayisə edildiyi bican/becan sözü («Dədə Qorqud»da Baybican bəg) ‘biçən’ (‘kəsən’) mə’nasında biçənək-peçeneq tayfa adı ilə də əlaqələndirilir.(55;76-78)
Ariobarzan antroponiminin ario şəklində olan birinci komponenti türkcə ‘igid’, ‘cəsur’, ‘döyüşçü’ mə’nalarında ər sözüdür. Qeydlər göstərir ki, Artabazan və Ariobarzan yaxın mə’nalı adlardır və hər ikisi türk mənşəlidir. Artavaz (Ariobarzanın oğlu, midiyalı, I əsrin əvvəlində Atropatena və Ermənistan çarı) antroponimi də bunlarla yaxın quruluşlu söz olub, türkcə arda (Artabazan adına bax) və bas/baş sözlərindən düzəlmişdir. (6; 214)
E.ə.324-cü ildə İskəndərin ağalığına üsyan etmiş midiyalı şəxsin adı Arrian tərəfindən Bariaks şəklində xatırlanır. Sözün türkcə buy və arik, ariq sözlərindən düzəldiyi (sondakı s yunan elementidir) güman edilir, sabirlərdə Boyarik şəxs adı ilə müqayisə edilir. (6; 213) Q.Qeybullayev sözü buy və arik sözlərinə ayırsa da, mə’nasını izah etməmişdir. Bu şəkildə söz ‘arx suyu’, ‘çay’ mə’nasını verir. Ar-aks (Araz) sözünün sinonimi sayıla bilər. Orontobat (e.ə.IV əsrin sonlarında Atropatena hakimi) şəxs adının yunanca yazılışda təhrif olunduğu qeyd edilir. Alban çarı Oruzun adı Orod, Oront yazıldığı kimi, bu sözün də kökü oront şəklinə düşmüşdür. Türkcə orıs, orus və bat ‘mətin, möhkəm’ sözlərindən düzəldiyi göstərilir. (6; 213)
Sonrakı dövrlərdə də Atropatena ərazisində hakim qüvvəni təmsil edən şəxslərin adları türkmənşəli adlardır. Bunların içərisində Cavidan, İmran, Babək, Tarxan kimi məşhur tarixi şəxslərin adları vardır və bu adların türkmənşəli olduğuna şübhə edilmir. Cavidan (Xürrəmilər hərəkatının başçısı) antroponimində ‘şan-şöhrət’ mə’nasında çav sözü aydın seçilir; (21; 142) -id qədim türkcə ‘göndərmək’, ‘buraxmaq’ mə’nasındadır (21; 217), -an mənsubluq və kəmiyyət bildirən şəkilçidir. Söz bütövlükdə ‘əbədi şöhrətə layiq görülmüş’ mə’nasında düşünülə bilər. İmran (Cavidanın əleyhdarının adı) antroponimi ilk nəzərdə ərəb sözü tə’siri bağışlayır, ona görə də «Dədə Qorqud»dakı Əmran adı bir çox hallarda Qur’andakı «İmran» surəsi ilə əlaqələndirilir. (55;89) V.V.Bartold «Dədə Qorqud»dakı bu sözü Amran, M.Ergin Emren, F.Zeynalov və S.Əlizadə Əmran şəklində oxumuşlar.(55;85) Deməli, sözdə tədricən ahəng qanunu pozulmuş və söz türk tələffüz formasını itirmişdir. Q.Qeybullayev türkcə əm ‘bacarıqlı’, ‘məharətli’ və ərən ‘igid’, ‘cəsur’ sözlərinə ayırmışdır. (6; 214) Mani şərəfinə qədim himnlərdə ‘sevmək’ mə’nasında amir sözü vardır. «Dədə Qorqud» boyları ərəblərin işğalçılıq hərəkatından çox-çox qədim olduğu üçün bu sözü türk amir sözü ilə -an şəkilçisinin birləşməsindən düzəlmiş ‘sevən’, ‘məhəbbət bəsləyən’ mə’nasında bir antroponim kimi də düşünmək olar. Babək (Xilafətə qarşı amansız mübarizə aparmış Azərbaycan sərkərdəsi) adı çox vaxt Sasanilər sülaləsindən Ərdəşir Papakan adına oxşadılır və farsca papak - ‘gözətçi’, ‘qoruyucu’ kimi izah edilir. Əslində, türk sözü olub baba sözünün nəvazişli forması sayılır. XVIII əsr mənbələrində başqırdlarda Babək adı çəkilir. Əzin (Ədin, Babəkin sərkərdələrindən birinin adı) antroponimi isə türkcə əsən/əzən - ‘sağlam’, ‘gümrah’ sözü ilə əlaqələndirilmiş və XII əsrdə Xaçın knyazı Əsən Calalın adı ilə eyni köklü olduğu qeyd edilmişdir. (6; 215) Tarxan (Babəkin sərkərdələrindən biri) adının türkcə olduğu isə hamıya mə’lumdur.
Atropatena toponimlərinin bir qismində türk leksik elementləri uzun axtarış tələb etmir. Bir sıra sözlərin tərkibində qaş sözü aydın seçilməkdədir. Zəhrqaş (Afşinin səngər düzəltdiyi yerin adı) toponimi saqr - ‘dağ ətəyi’, ‘dağ burnu’ və qaş, Babaqış toponimi Baba və qaş sözlərindən düzəlmişdir: Ptolemeyin qeyd etdiyi Astabeke yaşayış məntəqəsi Cənubi Azərbaycandakı Üştibin kəndi ilə lokalizə edilir. Sözdə as ‘aşağı’ və - ‘tabe/təpə’ sözləri aydın seçilir - ‘aşağı təpə’ mə’nasında; sondakı -k səsi -lik şəkilçisinin qalığı ola bilər. (6; 216-217)
Məşhur tarixi toponimlərimizdən biri Bəzz sözüdür. Sözdə son samit qoşalaşmışdır. Söz monqolca bays, buryatca bayts, türkcə bayz - ‘sıldırım qaya’, ‘dik qaya’, ‘dibindəki dar dərədə çay axan dağ’ mə’nalarında izah olunur.(6; 218) Bu sözün Naxçıvandakı Teyvaz, Zəngəzurda Leyvaz (Lehvaz) kənd adlarında, Osmanbazıdağ, Dostubazı təpə adlarında qaldığı da güman edilir.(6; 218) Qədim türk yazılı abidələrində baz/bəz sözünün ‘sülh’, ‘əmin-amanlıq’ ‘sakitlik’ mə’naları da vardır - baz qıl(maq) ‘sakitləşdirmək’, ‘yatırtmaq’, ‘səsini kəsmək’.(21;89) Qala bu simvolik adla da adlandırıla bilərdi.
Babəkin axırıncı döyüşdən sonra gizləndiyi meşənin adı Top adlanır. Top - ‘sıx meşəlik’ deməkdir. Quran və Xoş toponimləri də Babək üsyanı ilə əlaqədar mühafizə olunmuş yer adlarıdır. Birinci söz Yaqut Həməvidə Kurran şəklindədir. Türkcə quryan, qoran - ‘düşərgə’ deməkdir; Xoş (koş) - sözü isə ‘çobanların yaylaq düşərgəsi’ mə’nasındadır. Xoş toponimi Ərdəbil yaxınlığında Koşa kəndi ilə lokallaşdırılır.(6; 217) Tarm - mahal adı türkcə tarim ‘çayın qollara ayrılan yeri’, ‘çay sahili’ mə’nasını verir. Orta Asiyadakı Tarim-Dərya, Təklə-Məkandakı Tarim, Tyan-Şandakı Tarim türk toponimləri sözün türk mənşəli olduğunu göstərir. (6; 219)

Q.Qeybullayev bir sıra fakt və nümunələr əsasında araşdırmalarını ümumiləşdirərək yazır: «Yuxarıda deyilənlərdən görünür ki, Azərbaycan dilinin kökləri er.əv. I minilliyə - manna, maday, kas və alban dillərinə gedib çıxır. Bu etnosların dilləri Azərbaycan dilinin təməl layını, er.əv.VIII-VII əsrlərdə şimaldan gəlmiş kimmer, işkuz və sakların dilləri isə ikinci layını təşkil edir. Dilimizin birinci layının kökləri isə daha qədimlərlə - er.əvvəlki minilliklərdə Ön Asiya və Azərbaycan ərazisində yaşamış şumer, lulube, kuti, kas və b. etnoslarla bağlıdır». (6; 229)

O, doğrudur ki, manna, mada, kas və alban tayfa dilləri yerli dillər olmaqla həqiqətən bilavasitə erkən feodalizm dövründə təşəkkül tapmış Azərbaycan xalq dilinin əsasında durur. Amma orası unudulur ki, VIII-VII əsrlərdə Azərbaycana miqrasiya edən kimmerlər, işkuzlar və saklar da bir vaxtlar Ön Asiyadan ayrılıb getmişlər və şumerlərlə, mannalılarla eyni kökdəndirlər. Müəllif türklərin Ön Asiya deyil, Altaymənşəli olduğunu bir qənaət kimi özündə sabitləşdirdiyi üçün yazır: «Hommelin şumerlərin Altaymənşəli olması fikrini (o, ilk dəfə şumer dilində dinqir, Ay «Ay allahı», dağ, qaya, üç və b. sözləri türkcə tenqri, Ay, dağ, qaya, üç sözləri ilə müqayisə etmişdi), bütün sə’ylərə baxmayaraq, təkzib etmək mümkün olmamışdır. Şumerlərin Altaymənşəli olması fərziyyəsini inkar edənlər, nədənsə, bir suala cavab vermirlər: çoxsaylı şumer-türk leksik uyğunluqları nə ilə əlaqədardır və nəyə görə başqa dil ailələri (məsələn, sami, Qafqaz, Hind-Avropa və b.) ilə yox, məhz türk dilləri ailəsi ilə uyğunluqlar bu qədər çoxdur? Ehtimal ki, hurri, het, elam, urartu və b. qədim şərq dillərindəki türkmənşəli sözlər (bax: 12) məhz bu qədim etnosların dillərindən alınmalardır».(6; 229) Bu suala cavab vermək üçün hər şeylə razılaşmaq olar, amma şumerlərin Altaymənşəli olması fərziyyəsi ilə yox. İnsanın Ön Asiyada təşəkkül tapdığı, ulu dilin protodillərə burada parçalandığı nəzərə alınmadığı üçün Altay nəzəriyyəsi meydana çıxmışdır. Şumer-türk əlaqələrinin zənginliyi isə şumerlərin Ön Asiyanın ilkin türk qollarından biri olması ilə bağlıdır və bu dildə danışanlar arattalılar, turikkilər, kutilər, lullular, kaslar və subirlərlə birlikdə türk xalqlarının əcdadları olmuşlar. Azərbaycan türk dilinin Azərbaycana gətirilmə olduğu barədə söhbətlər tarixi qəsdən və ya bilməyərəkdən təhrif etməkdir. Azərbaycan xalqının bugünkü dili Azərbaycan ərazisində yaşamış ən qədim aborigen əhalinin dilinin varisidir. Son beşminillikdə tarixin hər bir dövrünə aid tədqiqatsız türk mənşəyi ilə özünü nümayiş etdirən kifayət qədər dil faktları vardır. Bunlar xalqımızın türk əcdadlarının gəlmə olmadığını, antropoloji və milli-etik xüsusiyyətəri ilə Şumerdən bu tərəfə Azərbaycan əhalisinin Azərbaycan torpağı ilə bağlı olduğunu göstərən faktlardır. Amma biz bütün bunlarla yanaşı, Q.Qeybullayev yaradıcılığında mühüm bir məsələni xüsusi qeyd etməliyik: Q.Qeybullayev Azərbaycan ərazisində yaşamış ən qədim etnosların eyni adlı bölümlərini Xəzərdən Altaya qədər uzanan Orta və Mərkəzi Asiya ərazilərində meydana çıxarmaqla misilsiz yaradıcılıq işi görmüşdür. Bunlar bir dəlil, tutarlı bir sübut kimi Azərbaycan etnoslarının türk mənşəyinə şübhə yeri qoymur. Q.Qeybullayevin araşdırmaları vətənpərvərlik, insanpərvərlik nümunəsidir və düzgün istiqamətdə olmuşdur. Yeganə səhvi insanın mənşəyini Ön Asiyada görə bilməməsi, miqrasiyaların buradan başladığını fəhm etməməsi, kökü görməməsidir. Ocaq Ön Asiyadır, kök dilin parçalanması və mezolit miqrasiyaları buradan başlamışdır. Şərqdə Altaya, qərbdə Atlantik okeanına qədər səpələnmiş türklər Ön Asiya türklərinin qohumlarıdır, Azərbaycan ərazisində və Mərkəzi Asiyada tayfaların və tayfa adlarının uyğunluğu səbəblərini yerli tayfaların burada bölünüb-parçalanması, ekvatorboyu sağa-sola hərəkəti ilə əlaqəli düşünmək lazımdır, Mərkəzi Asiyada bölünüb Azərbaycan ərazisinə gələnlər çox sonrakı əks miqrasiyalardır. Məsələyə bu yöndən baxışı Q.Qeybullayev özü də dolayı yolla təsdiq etmişdir: «Azərbaycan dilinin oğuz dillər qrupuna məxsus xüsusiyyətlərinin üstünlük təşkil etməsi oğuzların ulu əcdadlarının Ön Asiya və Azərbaycan ərazisindəki qədim etnoslarla mənşə birliyini göstərən fakt kimi nəzərə alınmalıdır. Məsələn, müasir xakasların və uyğurların qədim etnik adları kasdır. Xakaslar və uyğurlar isə mənşəcə oğuzlar ilə bağlı xalqlar sayılır. Belə olduqda Azərbaycan dilində oğuz dilləri üçün səciyyəvi xüsusiyyətlər Azərbaycanda er. əv. II minillikdən mə’lum olan kasların dilində də ola bilərdi».(6; 232)
Ulu dilin Ön Asiyada parçalanması və ilkin miqrasiyaların buradan başlaması arxeoloji materiallarla da təsdiq olunur. Bu konsepsiyanın arxeoloji materiallarla təsdiqi kutilərin, lulluların, turukkilərin, subirlərin, kasların, mannaların, madayların, Albaniya və Atropatena əhalisinin türkdilli olduqlarına şübhə yeri qoymur.

Qədim Azərbaycan əhalisi arasında çoxallahlılıq yayılmışdı. Əhali oda, suya, müxtəlif bütlərə, səma cisimlərinə sitayiş edirdi. Oda sitayiş daha geniş yayılmışdı. Atəşpərəstlər odu müqəddəs hesab edirdilər. Oda xidmət edən kahinlər antik qaynaqlarda mağ adlanırdı. Mağ/muğ tayfaları Azərbaycanın yerli sakinləri idilər. Sonralar mağ kahinləri Zərdüşt ayinini təbliğ etməyə başlamış və təqribən e.ə. VI əsrdən atəşpərəstlik ayinlərini də zərdüştiliyə daxil etmişlər. Qeyd etdiyimiz kimi, zərdüşti mağlar İran qəbilələrindən deyildi, onlar Azərbaycan ərazisində çox qədimdən məskunlaşmış türk tayfalarından idi. Zərdüştilik tə’limi təkallahlılığa əsaslanır, xeyir allahı Ahuramazdaya (Hörmüzdə) sitayiş edirdilər. Ahuramazdanı müqəddəs od təmsil edirdi. Zərdüştiliyin dini kitabı «Avesta»nın dövrünü təqribən e.ə. 660-cı ilə aid edirlər.» Belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bu kitab hindlilərin «Rikveda» və yəhudilərin «Tovrat»ından sonra dünyanın ən qədim kitabıdır... Lakin Avestanın bir hissəsi olan «Qat»ların dövrünü ondan bir neçə yüz il əvvələ aid edirlər». (30; 180) Avesta İskəndər tərəfindən yandırılmış, sonralar Atropatena ərazisində Sasanilər dövründə yenidən yazıya alınmışdır. Əsər İran dil qruplarından birində yazılmışdır, 1000 fəsil və yaxud 21 cilddən ibarət imiş. Sasanilər dövründə yazıya alınarkən 348 fəsildən ibarət olub, əvvəlki 345700 kəlmədən 83 mini qalmış imiş.

Albaniya ərazisində də atəşpərəstlik məbədlərinə kahinlər rəhbərlik edirdilər. Strabonun yazdığı kimi, orada hökmdardan sonra ən hörmətli adam kahin idi.
Eramızın I əsrindən xristinalığın Azərbaycanda təbliği başlansa da, Azərbaycan əhalisi öz köhnə dinlərini saxlayırdı. Yalnız V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində xristianlıq Albaniya ərazisində özünü bir qədər göstərirdi və ərəblərin gəlişinə qədər yalnız Arsax ərazisində yayıla bilmişdi. Ərəblərin VII əsrin 30-cu illərindən başlayan işğalı xristian təbliğatını dayandırdı. Albaniya və Azərbaycan əhalisi islam dinini qəbul etməli oldu.
Beləliklə, e.ə. birinci minilliyin ortalarından şimallı-cənublu ölkəmizin ərazisindəki etnoslar bir xalq kimi təşəkkül yoluna düşmüş və Parfiya dövləti (e.ə.250 - e. 224) tərkibində bu proses güclənmişdir: »...erkən orta əsrlərdə Şimali Azərbaycanın da ərazisi Adərbayqan (Aturpatakan) anlayışı altında birləşdirilirdi». (2; 215) Türk tarixi və dilinin görkəmli tədqiqatçılarının (L.N.Qumilyov, T.İ.Hacıyev və b.) fikrincə, türkmənlərin babası olan parfiyalılar da türk idilər. (42; 11) Pompey Troqun (e.ə. I əsrin sonu, eramızın I əsri) əsərlərinin 41-ci kitabında deyilir ki, «Parflar... skif sürgünləri idilər... Onların dili - skiflərlə midiyalıların dili arasında orta bir mövqe tuturdu, bunun və ya digərinin qarışığından ibarət idi». (46; 53) Şübhəsiz, bu cəhət Azərbaycan əhalisinin, Azərbaycan dilinin konsolidasiyasını sür’ətləndirirdi. Azərbaycanın hakim sülalələrindən olan Mehranilər parfiyalıların nəslindən idilər.