MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

104 

104 

Eyni  xətt  «din  islahatı»  adı  altında  da  aparılır,  «İslam 

birliyi»ni parçalamaq üçün ayrı-ayrı təriqətlərin inkişafına geniş 

şərait  yaradılırdı  (biz  bu  gün  də  həmin  xəttin  davam 

etdirilməsinin  şahidləriyik).  Belə  ki,  çar  Rusiyasının  şərqşünas-

ları  İslam  dininin  əsasını  təşkil  edən  Quranı  və  Sünnəni  bir 

kənara  qoyaraq,  ayrı-ayrı  təriqətlərlə  bağlı  tədqiqatlar  aparır  və 

əsərlər, jurnallar nəşr edirdilər.  Onlar bu işə Mirzə Kazım bəy 

kimi Azərbaycan türk mütəfəkkirini də cəlb etməklə məsələnin 

əsil  mahiyyətini  gizlətməyə  çalışırdılar.  Məsələn,  Axundzadə  

«əlifba  və  din  islahatları»  uğrunda  çalışdığı  bir  zamanda, 

M.Kazım  bəy  türk  dilinin  ayrı-ayrı  ləhcələri  və  ənənəvi  İslam 

dininə  aidiyyəti  olmayan  ayrı-ayrı  təriqətlərlə  bağlı  əsərlər 

yazmışdır.  Çar  Rusiyası  maraqlı  idi  ki,  burada  yaşayan  türk-

tatarların  vahid  millət  (türk-tatar:  azərbaycanlı,  başqırt,  özbək, 

qazax və b.), vahid dil (türk dili: Azərbaycan, tatar, qazax və s.), 

vahid din inancları (İslam dini: sünni, şiə, bəhai, vahabi, şeyxilik 

və  b.)  aradan  qaldırılsın  və  parçalansın.  Bu  mənada,  çar 

Rusiyasında sünni və şiə ayrımçılığı açıq şəkildə təbliğ olunurdu. 

Çar ideoloqları bu işə Axundzadə, Mirzə Kazım bəy kimi yerli 

aydınları da cəlb etməyə çalışırdı.  

Məsələn,  Axundzadə  XVIII  əsr  fransız  maarifçilərinin 

(J.J.Russo,  F.Volter  və  b.),  təsiri  altında  hesab  edirdi  ki, 

müsəlman dünyasının geriliyinin yeganə səbəbkarı İslam dinidir. 

Bu mənada, xristian dinində olduğu kimi (protestantizm, lüteran-

çılıq  və  b.),  hökmən  İslam  dinində  də  islahatlar  aparmaq 

lazımdır.  Eyni  zamanda,  o,  Qərb  mədəniyyətinin  təsiri  altında 

konstitusiyalı  dövlətin  yaranmasının,  dinin  dövlətdən  ayrı 

olmasınının zəruriliyni yazmışdır [21, 268].  

Fikrimizcə,  Axundzadə  dini  dünyagörüşdə,  dini  şüurda 

yeniləşmələr  edilərək  yalançı  ruhaniləri  və  din  xadimlərini  ifşa 

---