MahirəNərimanqızı

Mütərəqqi  islamçılar  və  «İslam  millətçiliy»i  nəzəriy-

yəsi.  Bəs,  XX  əsrin  əvvəllərində  Ə.Ağaoğlu,  Ə.Hüseynzadə  və 

başqa milli aydınlarımızı mühafizəkarlardan və «ittihadçı»lardan 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

51 

fərqləndirən  nə  idi?  Xüsusilə,  «Panislamizm»  kəlməsini  ortaya 

atanlar şərqlilər deyil, qərblilərdir – deyən, Əli bəy Hüseynzadə 

hansı yolu seçmişdi? Ə.Hüseynzadə özü bu suala təxminən belə 

cavab vermişdir ki, Rusiya müsəlmanlarının və türklərinin guya, 

«panislamizm» ideyası ətrafında ittifaq və itttihad edərək Rusiya 

və  Avropa  üçün  böyük  təhlükə  olduğu  haqqında  yazdıqları 

böhtandan  başqa  bir  şey  deyildir.  Hüseynzadəyə  görə,  İslam 

dünyası  o  qədər  müttəhid,  müttəfiqdir  ki,  «panislamizm»  kimi 

bir əcnəbi kəlməsi icad edib yenidən ittihad və ittifaq etməyə əsla 

ehtiyacları  yoxdur.  Əslində müsəlmanların düşmənlərini  qorxu-

dan  «İslam  birliyi»  deyil,  onların  qəflət  yuxusundan  oyanıb 

tərəqqiyə  və  maarifə  üz  tutmalarıdır  [109,  73-74].  Deməli, 

Ə.Hüseynzadəyə görə, əsas məqsəd müsəlmanların tərəqqisi və 

maariflənməsi  idi.  Bu  yolda  isə,  yalnız  şəriət  qanunlarından 

deyil, eyni zamanda Qərbin mütərəqqi dəyərlərindən də istifadə 

etmək  lazımdır.  Halbuki  mühafizəkarlar  və  «ittihadçı»lar  bunu, 

yalnız İslam dini əsasında görürdülər.  

Ona  görə  də  Ə.Hüseynzadə  yazırdı  ki,  mühafizəkarlar 

hər  növ  təzə  və  yeni  şeylərdən  və  işlərdən  həzər  edib  insanları 

davamlı şəkildə bir nöqtədə saxlamaq xəyalındadırlar [109, 34]. 

Bu baxımdan, avropalılar gözlərini gələcəyə doğru dikdiyi halda, 

İslam-Türk  dünyası  hələ  də  keçmişdən  ayrıla  bilmir.  Halbuki 

keçmişi  görmək,  bilmək,  yalnız    istiqbalı,  tərəqqini  təyin  üçün 

lazımdır.  Hüseynzadənin  fikrincə,  bu  keçmişpərəstliyin  mötədil 

şəkli  köhnəpərvərlik,  ifrat  forması  geriyəpərəstlikdir;  bunların 

üzündən  müsəlmanlar  4-5  yüz  il  ərzində  dünyada  baş  verən, 

cərəyan  edən  yeniliklərdən,  inqilablardan,  dünyəvi  elmlərdən 

xəbərsiz, nəsibsiz qalıblar [111, 141]. Bu baxımdan yenipərəstlik 

və  köhnəpərəstlik  məsələsini  «Həyat»  qəzetində  müzakirə 

obyektinə  çevirən  Ə.Hüseynzadə,  yalnız  dini  elmlərin 

---