Mamasharipova Muxarram Kompleks birikmalarning sinflanishi. Akvokomplekslar ularning ionlanishi

Koordinatsion birikma xillari.

Biz koordinatsion birikmalarni kation, anion va neytral koordinatsion birikmalar deb uch sinfga bо‘lgan edik. Lekin Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinatsion birikmalarni ularning hosil bо‘lish sxemasiga qarab quyidagi ikkita katta sinfga bо‘lingan : a) biriktirib olish mahsulotlari, b) singdirilish mahsulotlari. Masalan, agar BF3 ga HF qо‘shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil bо‘ladi :


BF₃ + HF → H [BF₄]

Bu reaksiyada F^- ioni ichki qavatda qoladi. Singdirilish mahsulotlari : mis xloridga ammiak qо‘shilganida mis bilan ikkita xlor orasiga 4NH₃ gо‘yo «pona» bо‘lib joylashadi :


CuCl₂ + 4NH₃ → [Cu(NH)₃] Cl₂

Reaksiya natijasida xlor ionlari mis ionidan uzoqlashib, koordinatsion birikmaning sirtqi sferasiga о‘tadi.

Ba’zi koordinatsion birikmalar borki, ularni ham biriktirish, ham singdirilish mahsulotlari jumlasiga kiritish mumkin. Hozirgi vaqtda koordinatsion birikma tarkibidagi ligandlarning xillariga qarab barcha koordinatsion birikmalar quyidagi sinflarga ajratiladi :

1. Aminat va ammiakatlar. Bular о‘zining ichki sferasida ammiak yoki boshqa organik aminlar bо‘lgan koordinatsion birikmalardir. Bu birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar azot atomlari orqali bog‘langan bо‘ladi. Ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion о‘rinni egallaydi. Shuning uchun ichki sferada bо‘ladigan ammiak molekulalar soni markaziy ionning koordinatsion soniga bog‘liq bо‘ladi.

Mis, nikel, kobalt kabi elementlar juda barqaror ammiakatlar hosil qiladi.

Organik aminlardan etilendiamin va piridin (S₅H₅N) juda kо‘p metallar bilan komplekslar hosil qildi.

2. gidratlar va akvakomplekslar. Anoganik moddalarda suv molekulasi bilan birikib turg‘unligi turli bо‘lgan birikmalar hosil qilish hodisasi keng tarqalgan. Ichki va sirtqi qavatida suv molekulalari tutgan koordinatsion birikmalar g i d r a t l a r deb nomlangan. Agar suv molekulasi koordinatsion birikmalarda ligandlik vazifasini bajarsa, bunday birikmalarni a k v a – k o m p l ye k s l a r deb ataladi. Tuzlar gidratlarining kristall panjarasida suv molekulalari joylashib qoladi ; buning ikkita sababi bor : birinchisi – ion dipol tortilishi bо‘lib, ikkinchisi – mustahkam vodorod bog‘lanishning mavjudligidir. Suv molekulalari ba’zi kristallgidratlarda kristall panjara bо‘shlig‘ini tо‘latib, modda tuzilishini mustahkamlaydi ; aks holda, panjarada katta kation yoki anion borligi sababli kristall oson yemirilib ketadi. Masalan, FeSiF₆ · 6H₂O va Na₂XeO₆ · 8H₂O barqaror kristallgidratlar jumlasiga kiradi, lekin FeSiF₆ va Na₄XeO₄ suvsiz holda mavjud emas. Bunga sabab katta zaryadli anion (masalan, SiF₆^2- ) bilan xuddi о‘zidek ikkinchi anion (masalan: yana SiF₆^2- ) orasidan itarilish kuchi yuzaga keladi; shuning uchun kristall panjara suv molekulalari bо‘lmagan sharoitda barqaror kristall panjara hosil bо‘lmaydi. Kristallgidrat tarkibidagi suv molekulalarining hammasi metall ionni qurshab olmagan hollarda ham, bu molekulalar vodorod bog‘lanish hosil bо‘lishida ishtirok etadi. Masalan, kristall holdagi mis (II) – sulfat pentagidratida (CuSO₄ · 5H₂O) bitta mis atomiga 5 molekula suv tо‘g‘ri keladi, ulardan faqat 4 tasi metall atrofida koordinatsiyalangan, beshinchi suv molekulasi 2 ta vodorod bog‘lanish orqali 2 ta suv molekulasi bilan birikadi.

Kо‘pchilik kristallgidratlarda uchraydigan suv molekulalarining soni 2, 4, 6, 7, 8, 10 va 12 ga teng bо‘lgan hollar kо‘p uchrab turadi. Bu qatordan kо‘rinadiki kristallgidratlarda suv molekulalarining soni markaziy ionning koordinatsion soniga teng bо‘lavermaydi.

Kristallgidrat yoki koordinatsion qavatga joylashgan suv molekulalarining qizdirishga munosabati turlicha, koordinatsion qavatdagi suv molekulalarining bug‘ holga о‘tishi uchun talab etiladigan temperatura gidratlangan holatdagi suv (105 – 115 ⁰ S) ga nisbatan yuqori temperaturani talab etadi. Birikmalardagi bunday suv molekulalari farqini kimyoning termoanaliz sohasi о‘rganadi.