Mavzu: innovatsion jarayonlar rivojlanishining nazariy asoslari

Innovatsion loyihalarni baholash tartibi va tanlash usullari.
Bugungi bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subyektlarning raqobatbardoshligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa, xo’jalik yurituvchi subyektlarning texnika va texnologiyalarni takomillashtirishni, yangi texnologiyalar asosida iste’molichilar talablariga mos keladigan raqobatbardosh- innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishni talab qiladi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash, jahon bozorida raqobatbardoshlikni ta’minlaydigan zamonaviy innovatsiya texnologiyalarini joriy qilish hamda innovatsion loyihalarni rag’batlantirish borasida ishlab chiqilgan dasturlar asosida so’nggi yillarda juda katta ishlar amalga oshirilmoqda.

“Bugungi kunda ko’plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o’rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatbardrshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash

_{jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin.}

Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsion faoliyatni moliyalashtirish davlatning muhim investitsion tadbirlaridan biri bo’lib, quyidagi strategik vazifalar bajarilishini ta’minlaydi:

- fan-texnikaning ilg’or yutuqlari amaliyotga tatbiq etilishi orqali milliy iqtisodiyotning tarkibiy jihatdan texnologik qayta qurilishini ta’minlash;

- mamlakat iqtisodiyotining ustuvor yo’nalishida fan texnika va innovatsion potentsialni saqlab qolish va rivojlantirish.

Jahon amaliyoti ko’rsatishicha, global iqtisodiy raqobatda faqatgina fan- texnika rivojiga qulay shart-sharoitlar yaratib berilgan mamlakatlarda faoliyat yuritayotgan xo’jalik subyektlari nisbiy ustunlikka ega bo’ladi. Mutaxassislar fikricha, rivojlangan dunyo mamlakatlari 50 ta makrotexnologiyaning 45 tasiga egalik qiladi, 80-90 % yuqori texnologiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlar hamda ushbu mahsulotlar eksportining deyarli barchasi rivojlangan mamlakatlar hissasiga to’g’ri kelmokda⁹.

Innovatsiyalarni tashkil qilish mohiyati funksiyasi qabul qilingan IK

rivojlanish strategiyasini realizatsiya qilish maqsadida belgilangan rejaviy vazifalarni hal qilishni o'z ichiga oladi. Buning uchun kerakli resurslar hajmini belgilash, masalalarini taqsimlash, ijro etuvchilar vaqtini belgilash, ishtirokchilar kooperatsiyasini aniqlash, nazoratni ta'minlash va boshqa ishlar qilish kerak bo'ladi. (2-rasm). Barcha darajadagi boshqaruvchilar faoliyatining salmoqli qismini egallagan innovatsiyalarni tashkil qilish innovatsion menejmentning asosiy funksiyalaridan hisoblanadi. Innovatsion menejmentda tashkil etish qabul qilingan rejaviy qarorlarni samarali bajarish maqsadida innovatsion jarayonning barcha elementlarini vaqt va oraliq bo'yicha maqsadga muvofiq birligini ta'minlaydi, innovatsiyani tashkil qilishni tizimlashtirilishi va turlanishning muhim belgilari bo'lib tashkiliy qarorlarni vujudga kelish vazifalari, shakllari va

_{usullari tushuniladi.}

Innovatsion menejmentda innovatsiyani tashkil qilishning turli shakllaridan foydalaniladi. Innovatsiyalar tuzilmasi shakllari mazmun jihatidan innovatsion loyihalarni olib borishda mehnat taqsimotining turli usullaridan iborat. Innovatsiyaning bunday tashkil etish shakllariga konsentratsiya,

_{ixtisoslashganlik, kooperatsiyalanish va kombinatsiyalanishlarni kiritish mumkin.}

Konsentratsiya ma'lum bir yo'nalishdagi innovatsiyalarning tobora kattaroq miqyosda yirik firma IKlarga jamlanish jarayonini bildiradi. Innovatsion faoliyatning konsentratsiyalanishga intilishi xuddi kichik innovatsion biznesning kengayish jarayoni kabi biznesning eng ilg'or sohalariga mablag'larni innovatsiya qilishdek tabiiy bozor omillaridan biridir. Ixtisoslashganlik innovatsiyalarni tashkil qilish shakli sifatida lKlarni tashkiliy tuzilmalarini barpo qilishda va uning innovatsion ko'rinishini chegaralash yo'llari, hamda kichik bo'limlarga ma'lum

_{turdagi ishlar va mahsulotlarni biriktirishda qo'llaniladi. Bunda innovatsion} ko'rinish kengligi IK ixtisoslashganligi doirasida innovatsion jarayon mustahkamligi va rivojlanish sur'atlari asosida turlicha bo'lishi mumkin. Kooperatsiyalash zamonaviy shartlar asosida tashkil etishning muhim shakli sifatida dunyo tajribasida innovatsion loyihalar o'tkazilishida tan olingan. Kooperatsiyalash IK ixtisoslashganligi va loyihalarni amalga oshirish qiyinchiliklari, tashkilotlararo hamkorlikni chuqurlashuvi, innovatsion sohada xalqaro koordinatsiyaning rivojlanishi, miqyosli ilmiy ishlab chiqarish dasturlarini amalga oshirish natijasi sifatidadir. Kombinatsiyalanish innovatsiyalarni tashkil qilishda lKlardagi allaqachon olingan natijalar yoki xomashyo, encrgiya va materiallardan ikkilamchi foydalanishga asoslangan ishlab chiqarish va innovatsion jarayonlarni tashkil etishda va amalga oshirishda namoyon bo'ladi. Qo'shimcha samarali effekt olish uchun firmalar bazaviy bilimlar doirasida qo'shimcha tadqiqotlar o'tkazib, ularni yangi sohalarga joriy etadi. Yuqorida sanab o'tilgan innovatsion jarayonlar tashkil etishning shakllari tashkiliy qarorlarni tayyorlashda asosiy qurol bo'lib xizmat qiladi. Ular rasmiy hamda norasmiy ko'rinishga ega boiishi mumkin. Korxonalarda innovatsion faoliyatning rivojlanishi nafaqat yaratilayotgan innovatsion mahsulotning texnik ko’rsatkichlariga, balki ushbu innovatsion loyiha xarajatlarini to’g’ri boshqarishga ham bog’liq. Hozirgi kunda yangi mahsulotlarni o’zgaruvchan tashqi va ichki bozorlarga moslashtirishda xamda korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda innovatsion loyihalar xarajatlari hisobi uchun usulni to’g’ri va mos qilib tanlash alohida ahamiyat kasb etadi. Innovatsion loyihalar haqiqatan innovatsiyani amalga oshirishga olib keladigan yoki maqsad bilan ko’zlab qilingan barcha ilmiy, texnologik, tashkiliy, moliyaviy, tijorat, marketing harakatlaridir. Innovatsion loyihalarni ishlab chiqish va joriy etish jarayoni korxonining butun xo’jalik faoliyatini qamrab oladigan bir nechta bir- biriga bog’liq bosqichlarda amalga oshiriladi. Ushbu jarayonning har bir bosqichini ma’lum bir mablag’larsiz va xarajatlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Ushbu xarajatlar hisobi yetarli darajada murakkab va ko’pqirrali, chunki

xarajatlar turli hisobot davrlariga to’g’ri kelishi, shakllanish joyi va shakli har xil hamda moliyalashtirish manbalari turlicha bo’lishi mumkin.

Innovatsion loyihalarning boshqaruv hisobi — bu korxona faoliyatida qisqa va uzoq muddatli boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun innovatsion loyiha xarajatlarini rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish hamda innovatsion faoliyat natijalari bo’yicha ma’lumotlarni tahlil qilishning kompleks tizimidir. Bugungi kunda innovatsion loyihalarni amalga oshirmoqchi bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektlarda, bizningcha, «target-kosting» (maqsadli tannarx) tizimini qo’llagan ma’qul. Chunki bu tizimda oldindan belgilangan qiymatda iste’molchilar talabini hisobga olib yangi — foydali funksiyalar qo’shilgan mahsulotlar yaratiladi. «Target-kosting» tizimi — bu shunday boshqarish tizimiki, uning yordamida bozor munosabatlariga mos holda xarajatlarni kamaytirish va yangi innovatsion mahsulotlarni rejalashtirish, xarajatlarni nazorat qilish va maqsadli tannarxni kalkulyatsiya qilish amalga oshiriladi. «Target- kosting» tizimining asosiy ko’rsatkichlari bo’lib maqsadli narx, maqsadli tannarx va maqsadli foyda hisoblanadi. «Target-kosting» — bu xarajatlarni kamaytirishga asoslangan shunday tizimki, odatda bozordagi talabga mos maqsadli mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi. Ko’p yillardan buyon rivojlangan mamlakatlarda

«target-kosting» tizimi ishlab chiqarish korxonalarida, asosan mahsulotning yangi turi va modeli ishlab chiqarilayotgan innovatsion loyihalarda qo’llanilib kelinyapti. Bundan tashqari, «target-kosting» tizimi xizmat ko’rsatish sohalarida, shuningdek, zararga ishlayotgan korxonalar faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’yishda

_{ham o’llaniladi.}

«Target-kosting» tizimida boshqa tizimlardan farqli o’laroq, tannarxni aniqlash sotish narxini belgilashdan boshlanadi. Bu sotish narxi kuchli marketing tadqiqotlari orqali aniqlanadi. Maqsadli tannarxni aniqlash uchun kutilayotgan foyda sotuv narxidan ayriladi. Keyin esa ishlab chiqarish jarayonining barcha ishtirokchilari — menejerdan tortib oddiy ishchigacha — maqsadli tannarxga erishilishi ko’zlanayotgan mahsulotni loyihalashtirish bilan shug’ullanadi. Demak, «target-kosting» tizimining boshqa tizimlardan farqi va ijobiy tomonlari quyidagicha:

- loyihalashtirilayotgan mahsulot tannarxi har bir elementining ikirchikirigacha inobatta oladi;

- loyihachi, menejerlar maqsadli tannarxga erishish uchun harakat qilish mobaynida turli nostandart yechimlar topiladi, bu esa innovatsiyaga sabab bo’ladi;

- doimiy maqsadli tannarxga erishish fikri bilan ishlash ortiqcha xarajatlar qilish va ishga nisbatan mas’uliyatsizlikning oldini oladi.

_{Shuning bilan birga «target-kosting» tizimining salbiy tomonlari ham}

mavjud:

- yangi mahsulotni yaratish jarayoni ko’p va qayta-qayta loyihalashtirish natijasida cho’zilib ketishi mumkin;

- «target-kosting» tizimini qo’llashda xatoliklarga yo’l qo’yish, ya’ni

haddan ortiq ishchilarga bosim o’tkazish salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin;

- loyihalashtiruvchilar va marketing xizmati xodimlari o’rtasida maqsadli tannarxga erishish uchun narx belgilashda turlicha kelishmovchiklar kelib chiqishi mumkin.

Yangi mahsulotning maqsadli sotish narxini belgilashda quyidagilarni amalga oshirish lozim:

- sotish mo’ljallanayotgan bozor segmentlarini tahlil qilish;

- yangi mahsulotga bo’lgan bozor talabini tahlil qilish;

- yangi mahsulotning hayotiylik davrini tahlil qilish.

Innovatsion mahsulotning maqsadli tannarxini asoslashda, fikrimizcha, quyidagilarni amalga oshirish lozim:

- xarajatlarni shakllantirish bo’yicha qarorlar asosliligini tahlil qilish;

_{- innovatsion mahsulotning maqsadli tannarx kalkulyatsiyasini tahlil}

qilish;

- tadbirkorlik tavakkalchiligini tahlil qilish.

_{Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, yangi}

mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar asosida narx belgilamasdan, innovatsion loyihalarning boshqaruv hisobini to’g’ri tashkil qilish hamda «target kosting» tizimini tanlash orqali maqsadli narx va maqsadli foyda sharoitda xo’jalik yurituvchi subyektlar raqobatbardoshligining oshishiga hamda eksportbop mahsulotlarning ko’payishiga turtki bo’ladi. Baholashning ballik usuli quyidagicha. Loyiha natijalariga ta’sir etuvchi eng muhim omillar tanlab olinadi. Me’zonlar ahamiyatlilik darajasi bo’yicha terib chiqiladi. Buni boshqaruvchilardan aniqlash mumkin, ya’ni ularga 100 banddan iborat ko’rsatgichlarni me’zonlar guruhiga ajratish taklif etiladi. Har bir aytib o’tilgan me’zonlar bo’yicha sifatli. Baholar miqdoriy ifodalanadi. Buni mutaxassislar mezonlarini miqdoriy ifodalsh yo’li bilan aniqlay oladilar (1-jadval).

Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni tanlash bo’yicha uslubiy tavsiyanomalar O’zR davlat mulki qo’mitasi, Moliya vazirligi, Maqroiqtisodiyot vazirligi va TIF agentligi tomonidan tasdiqlangan quyidagi asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko’rsatgichlari belgilangan:

- tijorat (moliyaviy samaradorligi) uni bevosita ishtirokchilariga loyihani amalga oshirishiga moliyaviy oqibatlarni ko’zda tutadi.

- budjet samaradorligi loyihani amalga oshirishini davlat hududiy va mahalliy budjetlari uchun oqibatlarni aks ettiradi;

- xalq xo’jaligi iqtisodiy samaradorligi innovatsion loyiha ishtirokchilarining to’g’ridan-to’g’ri moliyaviy qiziqishlari va mumkin bo’lgan baho o’lchovlari doirasida loyihani amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar va natijalar ko’zda tutadi.

Loyihaning tijorat samaradorligi (moliyaviy asosi) talab qilinadigan daromad me’yorlarini ta’minlovchi moliyaviy xarajat va natijalaning o’zaro munosabati bilan aniqlanadi.

Tijorat samaradorligi loyiha uchun to’laligicha hisoblangandek alohida ishtirokchilar uchun ham ularning qoida bo’yicha qo’yilmalari hisobi bilan ham hisoblanishi mumkin. Uning uchun t-qadamda E_t smara sifatida real pul oqimi

xizmat qiladi.
Budjet samaradorligi ko’rsatgichlari loyihaning amalga oshirish natijalarini tegishli (federal, regional, mahalliy) byudjetning daromadi va xarajatlariga ta’sirini aks ettiradi. Loyihada ko’zda tutilgan regional va federal qo’llab-quvvatlash choralarini asoslash maqsadida foydalanuvchi budjet samaradorligining asosiy ko’rsatgichi bo’lib byudjet samarasi hisoblanadi.

Integral budjet samarasi diskontlangan yillik budjet samaralarining yig’indisi sifatida yoki budjet integral daromadlarini integral budjet xarajatlari oshirish sifatida hisoblanishi mumkin.

Jahon tajribasida ilmiy-tadqiqot, ilmiy-texnik faoliyat va shu bilan birga tajribaviy kashfiyotlar o’rtasida farqlar mavjud. Yangiliklar bozori aqliy mehnat vakillari bo’lmish olimlar, muhandislar va boshqa mutaxassislar mehnati natijasida shakllanadi. Ularning mehnati qancha samarali bo’lsa natija ham shuncha yuqori bo’ladi

Ushbu ma’lumotlarga ko’ra (5 – rasm va 4 – jadval) jamiyat daromadining asosiy qismini patta tushumi tashkil etadi, joriy majburiyatlari esa 245 573,4 ming so’mga etdi.

Jamiyatning xo’jalik faoliyati natijasida olgan foydasi soliqlarni to’lashdan keyn Jamiyatning mulkida qoladi hamda amaldagi qonunchilikka va mazkur Ustavga muvofiq qayta investitsiyalar, Jamiyatning fondlarini yaratish hamda aksiyalar bo’yicha dividendlar uchun ishlatiladi.

Aksiyadorlik Jamiyatining Umumiy yig’ilishi qaroriga ko’ra dividend pul
mablag’lari yoki boshqa qonuniy to’lov vositalari bilan to’lanishi mumkin.
Dividend aktsiyadorlar o’rtasida ularga tegishli aktsiyalarning soni va turiga mutanosib ravishda taqsimlanadi.

Jamiyat yilning har choragida, har yarim yilda yoki yiliga bir marta joylashtirilgan aksiyalar bo’yicha dividendlar to’lash to’g’risida qaror qabul qilishga (e’lon qilishga) haqlidir.

Dividendlarni e’lon qilish to’g’risida qaror qabul qilingan aksiyadorlarning umumiy yig’ilishini o’tkazish uchun shakllantirilgan jamiyat aktsiyadorlari reestrida qayd etilgan aktsiyadorlar dividend olish huquqiga ega.

Jamiyat:
- jamiyat ustav fondining hammasi to’lab bo’linguncha;
- agar dividendlar to’lanadigan paytda jamiyatda to’lovga qobiliyatsizlik (bankrotlik) belgilari bo’lsa yoki dividendlar to’lash natijasida jamiyatda shunday belgilar paydo bo’lsa;

- jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav va zaxira fondlari summasidan kam bo’lsa, aksiyalar bo’yicha dividendlar to’lash (e’lon qilish)

to’g’risida qaror qabul qilishga haqli emas.
Jamiyatning har bir oddiy (odatdagi) aksiyasi uning egasi bo’lmish aksiyadorga bir xil hajmda huquqlar beradi. Oddiy (odatdagi) aksiyalarning egalari bo’lmish aksiyadorlar ushbu jamiyat ustaviga muvofiq aksiyadorlar umumiy yig’ilishida mazkur yig’ilish vakolatiga kiradigan barcha masalalar bo’yicha ovoz berish huquqi bilan ishtirok etishi mumkin, shuningdek dividendlar olish, jamiyat tugatilgan taqdirda esa, jamiyat mol-mulkining bir qismini olish huquqiga egadir.

Aksiyadorlar:
- tegishli aksiyadorlik jamiyatining aktsiyadorlari reestriga kiritilish;
- o’zi haqida depozitariydagi depo hisobvarag’idan ko’chirma olish;
- jamiyat foydasining bir qismini dividendlar tarzida olish;
- aksiyadorlik jamiyati tugatilgan taqdirda o’zlariga tegishli ulushga muvofiq mol-mulkning bir qismini olish;

- aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish;

- aksiyadorlik jamiyatining ustaviga muvofiq emitentning moliya-
xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risida to’liq va to’g’ri axborot olish;
- olgan dividendini erkin tasarruf etish;
- qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organida, shuningdek sudda o’z huquqlarini himoya qilish;

- investitsiya institutlari va emitentlarning uquvsiz yoki g’arazli

xatti-harakatlari tufayli ko’rgan zararning to’lanishini talab qilish;
- o’z manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida uyushmalar va boshqa jamoat tashkilotlariga birlashish;

- qimmatli qog’ozlar sotib olish vaktida zarar ko’rish va (yoki) foydaning bir kismini yo’qotish ehtimoli bilan bog’liq tavakkalchilikni sug’urtalash huquqiga ega.

Aksionerlar quyidagilarga majbur:
- Ustav va Uzbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligida ko’zda
tutilgan tartibda, miqdorda va usullar yordamida aktsiyachlarga haq to’lash;
- Jamiyatning faoliyati to’g’risidagi maxfiy ma’lumotni oshkor etmaslik;

- O’z harakatlari bilan Jamiyatning manfaatlariga zarar etkazmaslik. Aksionerlar shuningdek Ustav va amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgan

boshqa huquqlari va majburiyatlariga ega.
Aksiyadorlik jamiyatini aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi, kuzatuv kengashi va kollegial ijroiya organi (boshqaruv) boshqaradi.

Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi o’tkaziladigan sana va uni o’tkazish tartibi, yig’ilish o’tkazilishi haqida aktsiyadorlarga xabar berish tartibi, aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishini o’tkazishga tayyorgarlik vaqtida aktsiyadorlarga beriladigan materiallar ro’yxatini jamiyatning kuzatuv kengashi belgilaydi hamda O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi va Aktsiyadorlarning Umumiy yig’ilishi to’g’risidagi ichki Nizom tomonidan tartibga solinadi.