mavzu soat juftlik Kognitiv rivojlanish: kognitiv jarayonlar nazariyasi

Axborotni qayta ishlash nazariyasidagi asosiy g'oyalar
Axborotni qayta ishlash nazariyotchilari har doim ham ma'lumotni o'rganish va eslash bilan bog'liq bo'lgan mexanizmlar to'g'risida kelisha olmasalar ham, ularning ko'plari bir nechta fikrlarda kelishib oladilar.
Atrof-muhit ma'lumotlari o'rganish va xotira uchun xom ashyo bilan ta'minlaydi. Odamlar atrof-muhitdan hislar orqali ma'lumot oladi (masalan, ko'rish, eshitish yoki teginish orqali) va ushbu xom ashyo sifatidagi qabul qilingan axborotlarni yanada mazmunli ma'lumotlarga aylantiradi. Ushbu jarayonning birinchi qismi atrofdagi stimullarni aniqlash, sensatsiya. Ikkinchi qism esa ushbu ogohlantirishlarni hislar orqali talqin qilishdir.
Atrof-muhit hodisasini eng oddiy talqin qilish (idrok etish) ham vaqt talab etadi. Shunday qilib, ko'pgina nazariyotchilarning fikriga ko'ra inson xotirasi juda qisqa vaqt ichida (ehtimol eshitish uchun 2-3 soniya davomida) xom sensorli ma'lumotlarni eslab qolish imkonini beradigan mexanizmni o'z ichiga oladi. Ushbu mexanizm turli xil nomlar bilan ishlaydi, biz uni quyida ko'rib chiqamiz.

• 
  Axborotni qayta ishlash nazariyasi – axborotlarni tahlil qilishning aniq usullariga e'tibor beradigan nazariy istiqbollar bo`lib, odamlarning aqliy ravishda ma'lumot olishi, talqin qilishi va eslashi hamda rivojlanish jarayonida bunday ma`lumotlarning qanday o'zgarishi tushuniladi.
  
• 
  Hissiy registr - kiruvchi ma'lumotlarni saqlaydigan xotira komponentasi bo`lib, juda qisqa vaqt davomidagi (2-3 soniya yoki undan kam) tahlil qilinmagan shakl.
  
• 
  Ishlaydigan xotira - odamlarga oz miqdordagi ma'lumotni faol ravishda o'ylash va qayta ishlashga imkon beradigan xotira komponenti.
  

Sensor registridan tashqari inson xotirasi yana ikkita saqlash mexanizmini o'z ichiga oladi: ishlaydigan xotira va uzoq muddatli xotira.
Ishlaydigan xotira - bu inson xotirasi tizimining bir qismi bo'lib, unda odamlar yangi ma'lumotlarni faol ushlab turadilar va ular haqida o'ylaydilar. Ishlaydigan xotira - bu bolalar muammoni hal qilishga yoki o'qiyotganlarini mazmunli qilishga harakat qiladigan joy. U ma'lumotni juda qisqa vaqt ichida saqlab turishi mumkin (ehtimol bir daqiqadan kam), shuning uchun uni ba'zida qisqa muddatli xotira deb atashadi. Bundan tashqari, ishchi xotira cheklangan hajmga ega bo'lib ko'rinadi.
Uzoq muddatli xotira - bu odamlarga o'z tajribalaridan o'rgangan ko'p narsalarni saqlashga imkon beruvchi komponent. Masalan, u oshxonada pishloqlarni qayerdan topish mumkinligi va 2 va 2 ning tengligi kabi bilimlarni hamda velosipedda qanday yurish va mikroskopdan foydalanish kabi ko'nikmalarni o'z ichiga olishi mumkin.
Uzoq muddatli xotiradagi narsalar abadiy qolishi shart emas, lekin ular uzoq vaqt davom etadi, ayniqsa, ular tez-tez ishlatilsa. Bundan tashqari, uzoq muddatli xotira cheksiz quvvatga ega bo'lib ko'rinadi. Odamlarning ma'lumotni uzoq muddatli xotirada saqlash qobiliyati cheksiz bo'lishi mumkin bo'lsa-da, ularning saqlagan narsalari haqida o'ylash qobiliyati bir vaqtning o'zida ishlaydigan xotirada saqlanishi mumkin bo'lgan narsalar bilan cheklanadi.
Axborotni qayta ishlash bo'yicha ko'plab nazariyotchilarning ta'kidlashlaricha, bu ma'lumot sensorli registrdan ishchi xotiraga o'tishning asosiy jarayoni. Shunday qilib, diqqat ma'lumotni talqin qilishda, saqlashda va keyinchalik eslab qolishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, dars jarayonida o`quvchi vazifaga e'tibor qaratmaganida quyidagicha holat yuzaga keldi. O'n yoshli Komil suhbatdosh unga o'qigan 12 so'zdan atigi 3 tasini eslaydi. U ko'proq e'tiborni jalb qilmasligi, boshqa so'zlarni eslamasligining sababi ekanligini tushunadi: "Miyam hozir o'chirilgan".
Axborotni ishchi xotiradan uzoq muddatli xotiraga ko'chirishda turli xil bilim jarayonlari ishtirok etadi.
Diqqat ma'lumotni sensorli registrdan ishchi xotiraga ko'chirishda muhim ahamiyatga ega bo'lsa, odamlarga ma'lumotni bir daqiqadan ko'proq vaqt davomida eslab qolishlari uchun yanada murakkab jarayonlar zarur. Ba'zida ma'lumotni qayta-qayta takrorlash (uni takrorlash) uzoq muddatli saqlash uchun yetarli bo'ladi. Ammo ko'pincha yangi ma'lumotlarni samarali saqlash va uzoq muddatli xotirada mavjud bo'lgan g'oyalar o'rtasida aloqalarni o'rnatishni talab qiladi. Masalan, odamlar yangi olingan ma'lumotlarni tartibga solish yoki kengaytirish (ya'ni batafsil ishlab chiqish) bo'yicha mavjud bilimlaridan foydalanishlari mumkin. Bunday jarayonlarning rivojlanishini ushbu bobda keyinroq ko'rib chiqamiz.
Odamlar duch keladigan ma'lumotlarning ko'p qismini qanday ishlashini nazorat qilishadi. Insonni o'rganish va xotira jarayonlarining samarali ishlashini ta'minlash uchun qandaydir kognitiv "nazoratchi" deyarli zarur. Ba'zan markaziy ijrochi deb ataladigan ushbu komponent xotira tizimidagi ma'lumotni nazorat qiladi va rejalashtirish, qaror qabul qilish, o'zini o'zi boshqarish va samarasiz fikrlar va xatti-harakatlarning oldini olish uchun juda muhimdir.
Kognitiv rivojlanish axborotni qayta ishlash tizimining turli tarkibiy qismlarining bosqichma-bosqich o'zgarishini o'z ichiga oladi. Ko'pgina ma'lumotni qayta ishlash nazariyotchilari alohida rivojlanish bosqichlari haqidagi Piajening tushunchasini rad etadilar. Buning o'rniga ular bolalarning bilim qobiliyatlari birinchi navbatda doimiy, bosqichma-bosqich rivojlanib borish tendensiyalariga ishonadilar. Shunday qilib, bolalar tobora rivojlanib borayotgan ruhiy jarayonlar va strategiyalarni bosqichma-bosqich rivojlanayotgan sifatida tasvirlanadi. Ma'lumotni qayta ishlash nazariyotchilari qisqa muddatli xotirani bir daqiqadan kam davom etadigan xususiyat sifatida tavsiflashadi. Uzoq muddatli xotira esa nisbatan uzoq vaqt davomida bilim va ko'nikmalarni ushlab turadigan xotiraning tarkibiy qismi hisoblanadi. Keyingi bo'limlarda biz insonning axborotni qayta ishlash tizimining turli yo'nalishlarida rivojlanish tendensiyalarini ko'rib chiqamiz.

•